Pagina principală
 



ENDA
   Listă alfabetică articole
   Ultimele articole
   Clasament articole
   Hartă articole
   Asoc. Cult. Enciclopedia Dacica (2)
   Echipa ENDA (4)
   Activități ENDA (2)
   Voluntariat ENDA (5)
   Comunicate ENDA (3)
   Rapoarte de activitate (3)
LEGIO DACICA
   Prezentare (1)
   Activități (8)
   Poveștile Legio Dacica (15)
GENERALITĂŢI
   Terra Dacorum (24)
   Economia (12)
   Arta (6)
SOCIAL
   Regii (15)
   Personaje (6)
   Societate (3)
   Origini (2)
   Triburi (82)
   Împăraţii traco-daci (1)
SPIRITUALITATE ŞI CULTURĂ
   Ştiinţă (1)
   Kogaionon (7)
FENOMENUL MILITAR
   Armele (34)
   Seniorii războiului (7)
   Arhitectura militară (4)
   Cetăţile (20)
   Războaiele dacilor (17)
   Civis Romanus (7)
   Romanii (3)
CONEXE
   Dinastii imperiale (2)
   Migraţiile (10)
   Etnografica (6)
   Apoulon (5)
BIBLIOTECA VECHE
   Cuprins
   Surse elene (103)
   Surse latine (140)
   Surse româneşti (97)
   Surse diverse (9)
   Lapidarium (7)
   Traduceri (177)
BIBLIOTECA CONTEMPORANĂ
   Articole online
   Cărți online
   Periodice (58)
   Recenzii (12)
   Articole știinţifice (1)
   Repertorii arheologice (3)
   Surse contemporane (9)
BIBLIOTECA PDF
   Surse contemporane (8)
   Surse vechi (7)
UNIVERSITARIA
   Lucrări de licenţă (2)
   Cursuri (4)
ISTORIA ALTFEL
   Dacia 3D (10)
   Arheologie experimentală (3)
   Trupe de reconstituire istorică (1)
   Reconstituiri istorice (1)
   Filme artistice (4)
   Grafică (3)
   Poezii (12)
   Legende şi povestiri (3)
   English papers (55)
ZIARUL PERSONAL
   Borangic Cătălin (35)
   Marcu Marius (5)
   Velico Dacus (57)
MULTIMEDIA
   Imagini
   Video (35)
   Podcast (1)
INTERNET
   Resurse WWW (2)
   Ştiri (430)
   Diverse (2)


Pagina principalăHartă siteArhivă ştiriListă alfabetică articoleClasament articoleContact ENDA pe FacebookCanal Youtube ENDAENDA pe TwitterNoutăţi ENDA prin canal RSSAbonare newsletter Distribuie pe FacebookDistribuie pe TwitterDistribuie prin email

PLINIUS SECUNDUS CAIUS - NATVRALIS HISTORIAE

PRAEFATIO

[1] Libros Naturalis Historiae, novicium Camenis Quiritium tuorum opus, natos apud me proxima fetura licentiore epistula narrare constitui tibi, iucundissime Imperator; sit enim haec tui praefatio, verissima, dum maximi consenescit in patre. namque tu solebas nugas esse aliquid meas putare, ut obiter emolliam Catullum conterraneum meum (agnoscis et hoc castrense verbum): ille enim, ut scis, permutatis prioribus syllabis duriusculum se fecit quam volebat existimari a Veraniolis suis et Fabullis.

[2] Simul ut hac mea petulantia fiat quod proxime non fieri questus es in alia procaci epistula nostra, ut in quaedam acta exeat sciantque omnes quam ex aequo tecum vivat imperium.

[3] Triumphalis et censorius tu sexiesque consul ac tribuniciae potestatis particeps et, quod his nobilius fecisti, dum illud patri pariter et equestri ordini praestas, praefectus praetorii eius omniaque haec rei publicae es: nobis quidem qualis in castrensi contubernio, nec quicquam in te mutavit fortunae amplitudo, nisi ut prodesse tantundem posses et velles.

[4] Itaque cum ceteris in veneratione tui pateant omnia alia, nobis ad colendum te familiarius audacia sola superest: hanc igitur tibi imputabis et in nostra culpa tibi ignosces. perfricui faciem nec tamen profeci, quoniam alia via occurris ingens et longius etiam summoves ingenii fascibus.

[5] Fulgurare in nullo umquam verius dicta vis eloquentiae, tribunicia potestas facundiae. quanto tu ore patris laudes tonas! quanto fratris amas! quantus in poetica es! o magna fecunditas animi! quem ad modum fratrem quoque imitareris excogitasti.

[6] Sed haec quis possit intrepidus aestimare subiturus ingenii tui iudicium, praesertim lacessitum? neque enim similis est condicio publicantium et nominatim tibi dicantium. tum possem dicere: 'Quid ista legis, Imperator? humili vulgo scripta sunt, agricolarum, opificum turbae, denique studiorum otiosis. quid te iudicem facis? cum hanc operam condicerem, non eras in hoc albo. maiorem te sciebam, quam ut descensurum huc putarem.'

[7] Praeterea est quaedam public etiam eruditorum reiectio. utitur illa et M. Tullius extra omnem ingenii aleam positus et, quod miremur, per advocatum defenditur: nec doctissimis. Manium Persium haec legere nolo, Iunium Congium volo. quod si hoc Lucilius, qui primus condidit stili nasum, dicendum sibi putavit, Cicero mutuandum, praesertim cum de re publica scriberet, quanto nos causatius ab aliquo iudice defendimur?

[8] Sed haec ego mihi nunc patrocinia ademi nuncupatione, quoniam plurimum refert, sortiatur aliquis iudicem an eligat, multumque apparatus interest apud invitatum hospitem et oblatum.

[9] Cum apud Catonem, illum ambitus hostem et repulsis tamquam honoribus inemptis gaudentem, flagrantibus comitiis pecunias deponerent candidati, hoc se facere, quod tum pro innocentia ex rebus humanis summum esset, profitebantur. inde illa nobilis M. Ciceronis suspiratio: O te felicem, M. Porci, a quo rem inprobam petere nemo audet!

[10] Cum tribunos appellaret L. Scipio Asiaticus, inter quos erat Gracchus, hoc adtestabatur vel inimico iudici se probari posse. adeo summum quisque causae suae iudicem facit quemcumque, cum eligit. unde provocatio appellatur.

[11] Te quidem in excelsissimo generis humani fastigio positum, summa eloquentia, summa eruditione praeditum, religiose adiri etiam a salutantibus scio, et ideo curant, quae tibi dicantur ut digna sint. verum dis lacte rustici multaeque gentes et mola litant salsa qui non habent tura, nec ulli fuit vitio deos colere quoquo modo posset.

[12] Meae quidem temeritati accessit hoc quoque, quod levioris operae hos tibi dedicavi libellos. nam nec ingenii sunt capaces, quod alioqui in nobis perquam mediocre erat, neque admittunt excessus aut orationes sermonesve aut casus mirabiles vel eventus varios, iucunda dictu aut legentibus blanda sterili materia:

[13] Rerum natura, hoc est vita, narratur, et haec sordidissima sui parte ac plurimarum rerum aut rusticis vocabulis aut externis, immo barbaris etiam, cum honoris praefatione ponendis.

[14] Praeterea iter est non trita auctoribus via nec qua peregrinari animus expetat. nemo apud nos qui idem temptaverit, nemo apud Graecos, qui unus omnia ea tractaverit. magna pars studiorum amoenitates quaerimus; quae vero tractata ab aliis dicuntur inmensae subtilitatis, obscuris rerum tenebris premuntur. ante omnia attingenda quae Graeci thV egkukliou paideiaV vocant, et tamen ignota aut incerta ingeniis facta; alia vero ita multis prodita, ut in fastidium sint adducta.

[15] Res ardua vetustis novitatem dare, novis auctoritatem, obsoletis nitorem, obscuris lucem, fastiditis gratiam, dubiis fidem, omnibus vero naturam et naturae suae omnia. itaque etiam non assecutis voluisse abunde pulchrum atque magnificum est.

[16] Equidem ita sentio, peculiarem in studiis causam eorum esse, qui difficultatibus victis utilitatem iuvandi praetulerint gratiae placendi, idque iam et in aliis operibus ipse feci et profiteor mirari me T. Livium, auctorem celeberrimum, in historiarum suarum, quas repetit ab origine urbis, quodam volumine sic orsum: iam sibi satis gloriae quaesitum, et potuisse se desidere, ni animus inquies pasceretur opere. profecto enim populi gentium victoris et Romani nominis gloriae, non suae, composuisse illa decuit. maius meritum esset operis amore, non animi causa, perseverasse et hoc populo Romano praestitisse, non sibi.

[17] XX Rerum dignarum cura-quoniam, ut ait Domitius Piso, thesauros oportet esse, non libros-lectione voluminum circiter VV, quorum pauca admodum studiosi attingunt propter secretum materiae, ex exquisitis auctoribus centum inclusimus XXXVI voluminibus, adiectis rebus plurimis, quas aut ignoraverant priores aut postea invenerat vita.

[18] Nec dubitamus multa esse quae et nos praeterierint. homines enim sumus et occupati officiis subsicivisque temporibus ista curamus, id est nocturnis, ne quis vestrum putet his cessatum horis. dies vobis inpendimus, cum somno valetudinem computamus, vel hoc solo praemio contenti, quod, dum ista, ut ait M. Varro, musinamur, pluribus horis vivimus. profecto enim vita vigilia est.

[19] Quibus de causis atque difficultatibus nihil auso promittere hoc ipsum tu praestas, quod ad te scribimus. haec fiducia operis, haec est indicatura. multa valde pretiosa ideo videntur, quia sunt templis dicata.

[20] Vos quidem omnes, patrem, te fratremque, diximus opere iusto, temporum nostrorum historiam orsi a fine Aufidii. ubi sit ea, quaeres. iam pridem peracta sancitur et alioqui statutum erat heredi mandare, ne quid ambitioni dedisse vita iudicaretur. proinde occupantibus locum faveo, ego vero et posteris, quos scio nobiscum decertaturos, sicut ipsi fecimus cum prioribus.

[21] Argumentum huius stomachi mei habebis quod in his voluminibus auctorum nomina praetexui. est enim benignum, ut arbitror, et plenum ingenui pudoris fateri per quos profeceris, non ut plerique ex iis, quos attigi, fecerunt.

[22] Scito enim conferentem auctores me deprehendisse a iuratissimis ex proximis veteres transcriptos ad verbum neque nominatos, non illa Vergiliana virtute, ut certarent, non Tulliana simplicitate, qui de re publica Platonis se comitem profitetur, in consolatione filiae Crantorem, inquit, sequor, item Panaetium de officiis, quae volumina ediscenda, non modo in manibus cotidie habenda, nosti.

[23] Obnoxii profecto animi et infelicis ingenii est deprehendi in furto malle quam mutuum reddere, cum praesertim sors fiat ex usura.

[24] Inscriptionis apud Graecos mira felicitas: khrion inscripsere, quod volebant intellegi favum, alii keraV AmalqeiaV, quod copiae cornu, ut vel lactis gallinacei sperare possis in volumine haustum; iam ia, Mousai, pandektai, egceiridia, leimwn, pinax, scediwn: inscriptiones, propter quas vadimonium deseri possit; at cum intraveris, di deaeque, quam nihil in medio invenies! nostri graviores Antiquitatium, Exemplorum Artiumque, facetissimi Lucubrationum, puto quia Bibaculus erat et vocabatur. paulo minus asserit Varro in satiris suis Sesculixe et Flextabula.

[25] Apud Graecos desiit nugari Diodorus et biblioqhkhV historiam suam inscripsit. Apion quidem grammaticus-hic quem Tiberius Caesar cymbalum mundi vocabat, cum propriae famae tympanum potius videri posset-immortalitate donari a se scripsit ad quos aliqua componebat.

[26] Me non paenitet nullum festiviorem excogitasse titulum et, ne in totum videar Graecos insectari, ex illis mox velim intellegi pingendi fingendique conditoribus, quos in libellis his invenies, absoluta opera et illa quoque, quae mirando non satiamur, pendenti titulo inscripsisse, ut APELLES FACIEBAT aut POLYCLITUS, tamquam inchoata semper arte et inperfecta, ut contra iudiciorum varietates superesset artifici regressus ad veniam velut emendaturo quicquid desideraretur, si non esset interceptus.

[27] Quare plenum verecundiae illud, quod omnia opera tamquam novissima inscripsere et tamquam singulis fato adempti. tria non amplius, ut opinor, absolute traduntur inscripta ILLE FECIT, quae suis locis reddam. quo apparuit summam artis securitatem auctori placuisse, et ob id magna invidia fuere omnia ea.

[28] Ego plane meis adici posse multa confiteor, nec his solis, sed et omnibus quos edidi, ut obiter caveam istos Homeromastigas (ita enim verius dixerim), quoniam audio et Stoicos et dialecticos Epicureosque-nam de grammaticis semper expectavi-parturire adversus libellos, quos de grammatica edidi, et subinde abortus facere iam decem annis, cum celerius etiam elephanti pariant.

[29] Ceu vero nesciam adversus Theophrastum, hominem in eloquentia tantum, ut nomen divinum inde invenerit, scripsisse etiam feminam, et proverbium inde natum suspendio arborem eligendi.

[30] Non queo mihi temperare quo minus ad hoc pertinentia ipsa censorii Catonis verba ponam, ut appareat etiam Catoni de militari disciplina commentanti, qui sub Africano, immo vero et sub Hannibale didicisset militare et ne Africanum quidem ferre potuisset, qui imperator triumphum reportasset, paratos fuisse istos, qui obtrectatione alienae scientiae famam sibi aucupantur: Quid enim? ait in eo volumine, scio ego, quae scripta sunt si palam proferantur, multos fore qui vitiligent, sed ii potissimum, qui verae laudis expertes sunt. eorum ego orationes sivi praeterfluere.

[31] Nec Plancus inlepide, cum diceretur Asinius Pollio orationes in eum parare, quae ab ipso aut libertis post mortem Planci ederentur, ne respondere posset: cum mortuis non nisi larvas luctari. quo dicto sic repercussit illas, ut apud eruditos nihil impudentius iudicetur.

[32] Ergo securi etiam contra vitilitigatores, quos Cato eleganter ex vitiis et litigatoribus composuit-quid enim illi aliud quam litigant aut litem quaerunt? -, exequemur reliqua propositi.

[33] Quia occupationibus tuis publico bono parcendum erat, quid singulis contineretur libris, huic epistulae subiunxi summaque cura, ne legendos eos haberes, operam dedi. tu per hoc et aliis praestabis ne perlegant, sed, ut quisque desiderabit aliquid, id tantum quaerat et sciat quo loco inveniat. hoc ante me fecit in litteris nostris Valerius Soranus in libris, quos epoptidwn inscripsit.


LIBER I

LIBRO II CONTINENTUR


[1] An finitus sit mundus et an unus
[2] de forma eius
[3] de motu eius. cur mundus dicatur
[4] de elementis
[5] de deo
[6] de siderum errantium natura
[7] de lunae et solis defectibus. de nocte
[8] de magnitudine siderum
[9-10] quae quis invenerit in observatione caelesti
[11] de lunae motu
[12] errantium motus et luminum canonica
[13-14] quare eadem altior, alias propiora videantur
[15] catholica siderum errantium
[16] quae ratio colores eorum mutet
[17] solis motus. dierum inaequalitatis ratio
[18] quare fulmina Iovi adsignentur
[19] intervalla siderum
[20] de sideribus musica
[21] de mundo geometrica
[22-23] de repentinis sideribus. de cometis. natura et situs et genera eorum
[24] Hipparchea de sideribus agnoscendis
[25] de caelstibus prodigiis per exempla historica lampades, bolides
[26] trabes caelestes, chasma caeli
[27] de caeli coloribus de flamma caelesti
[28-29] de coronis caelestibusde circulis repentinis
[31] plures soles
[32] plures lunae
[33] dierum modo noctibus lux
[34] clipei ardentes
[35] ostentum caeli semel notatum
[36] de discursu stellarum
[37] de stellis quae Castore vocantur
[38] de aëre
[39-41] de statis tempestatibus
[40] de caniculae ortu
[41] vis temporum anni stata
[42] de incertis tempestatibus. de imbribus et quare lapidibus pluat
[43] de tonitiribus et fulgetris
[44-48] qua ratione echo reddatur, ventorum genera, naturae, observations
[49] ecnephias, typhon
[50] turbines, presteres, vertices, alia prodigiosa genera tempestatum
[51-56] de fulminibus
[52] quibus in terris non cadant et quare genera fulgurum et miracula
[53] Etrusca observatio in iis et Romana
[54] de fulminibus evocandis
[55] catholica fulgurum
[56] quae numquam feriantur
[57] lacte pluisse, sanguine, carne, ferro, lana, lateribus coctis
[58] portenta
[59] de lapidibus caelo cadentibus. Anaxagorea de his
[60] arcus caelestis
[61] natura grandinis, nivis, pruinae, nebulae, roris. nubium imagines
[62] proprietates caeli in locis
[63] natura terrae
[64] de forma eius
[65-66] an sint antipodes. quomodo aqua terrae innexa. quae ratio fluminum
[67] an circumdatus terrae oceanus
[68] quae portio terrae habitetur
[69] mediam esse mundi terram
[70] de obliquitate zonarum
[71] de inaequalitate climatum
[72] ubi eclipses non appareant et quare
[73] quae ratio diurnae lucis in terris
[74] gnomonica de ea re
[75-76] ubi et quando nullae umbrae, ubi bis anno. ubi in contrarium umbrae ferantur
[77] [ubi longissimi dies, ubi brevissimi]
[78] de primo horologio
[79] quo modo observentur dies
[80] differentia gentium ad rationem mundi
[81-83] de terrae motibus. de terrae hiatibus. signa motus futuri
[84] auxilia contra motus futuros
[85] portenta terrarum semel tradita
[86] miracula terrae motus
[87-88] quibus locis maria recesserint. insularum enascentium ratio
[89] quae et quibus temporibus enatae sint
[90] quas terras interruperint maria
[91] quae insulae continenti adiunctae sint
[92] quae terrae in totum mari permutatae
[93] quae terrae ipsae se minuerint
[94] urbes haustae mari
[95] de spiraculis
[96] de terris semper trementibus. de insulis semper fluctuantibus
[97] quibus locis non inpluat
[98] acervata terrarum miracula
[99] qua ratione aestus maris accedant et recedant
[100] ubi aestus extra rationem idem faciant
[101-105] miracula maris
[102] otentia lunae ad terrena et marina
[103] quae solis
[104] quare salsum mare
[105] ubi altissimum mare
[106] mirabilia fontium et fluminum
[107-110] ignium et aquarum iuncta miracula
[108] de maltha
[109] de naphtha
[110] quae loca semper ardeant
[111] ignium per se miracula
[112] terrae universae mensura
[113] harmonica mundi ratio
Summa: res et historiae et observationes CCCCXVII


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Sulpicio Gallo. Tito Caesare Imperatore. Q. Tuberone. Tullione Tirone. L. Pisone. T. Livio. Cornelio Nepote. Seboso. Caelio Antipatro. Fabiano. Antiate. Muciano. Caecina qui de Etrusca disciplina. Tarquitio qui item. Iulio Aquila qui item. Sergio Plauto.


EXTERNIS
Hipparcho. Timaeo. Sosigene. Petosiri. Nechepso. Pythagoricis. Posidonio. Anaximandro. Epigene. Eudoxo. Democrito. Critodemo. Thrasyllo. Serapione gnomonico. Euclide. Coearano philosopho. Dicaearcho. Archimede. Onesicrito. Eratosthene. Pythea. Herodoto. Aristotele. Ctesia. Artemidoro Ephesio. Isidoro Characeno. Theopompo.


LIBRO III CONTINENTUR


situs, gentes, maria, oppida, portus, montes, flumina, mensurae, populi qui sunt aut fuerunt


[3] Baeticae
[4] Hispaniae citerioris
[5] Narbonensis provinciae
[6-10] Italiae usque Locros
[9] Tiberis, Roma
[11] insularum LXIIII, in his Baliarum
[12] Corsicae
[13] Sardinia
[14] Siciliae
[15-20] Italiae Locris usque Ravennam
[20] de Pado
[21-22] Italiae trans Padum
[23] Histriae
[24] Alpium et gentium Alpinarum
[25] Illyrici, Liburniae
[26] Dalmatiae
[27] Noricorum
[28] Pannoniae
[29] Moesiae
[30] insularum Ionii et Hadriatici
Summa: oppida et gentes ...
Summa: flumina clara ...
Summa: montes clari ...
Summa: insulae ...
Summa: quae intercidere oppida aut gentes ...
Summa: res et historiae et observationes ...


EX AUCTORIBUS
Turranio Gracile. Cornelio Nepote. T. Livio. Catone censorio. M. Agrippa. M. Varrone. Divo Augusto. Varrone Atacino. Antiate. Hygino. L. Vetere. Pomponio Mela. Curione patre. Caelio. Arruntio. Seboso. Licinio Muciano. Fabricio Tusco. L. Ateio. Ateio Capitone. Verrio Flacco. L. Pisone. Gelliano. Valeriano.


EXTERNIS
Artemidoro. Alexandro polyhistore. Thucydide. Theophrasto. Isidoro. Theopompo. Metrodoro Scepsio. Callicrate. Xenophonte Lampsaceno. Diodoro Syracusano. Nymphodoro. Calliphane. Timagene.


LIBRO IV CONTINENTUR


situs, gentes, maria, oppida, portus, montes, flumina, mensurae, populi qui sunt aut fuerunt


[1-4] Epiri
[5-10] Achaiae
[11-13] Graeciae
[14-15] Thessaliae
[16] Magnesia
[17] Macedoniae
[18] Thraciae
[19-23] insularum ante eas terras, inter quas
[20] Creta
[21] Euboea
[22] Cyclades
[23] Sporades
[24] Hellesponti, Ponti, Maeotidis
[25-26] Daciae, Sarmatiae, Scythia
[27] insularum Ponti
[28-29] Germaniae
[30] insularum in Gallico oceano XCVI, quas inter Britannia
[31] Belgicae Galliae
[32] Lugdunensis Galliae
[33] Aquitanicae Galliae
[34] citerioris Hispaniae ab oceano
[35] Lusitaniae
[36] insularum in mari Atlantico
[37] universae Europae mensura
Summa: oppida et gentes ...
Summa: flumina clara ...
Summa: montes clari ...
Summa: insulae ...
Summa: quae intercidere oppida aut gentes ...
Summa: res et historiae et observationes ...


EX AUCTORIBUS
Catone censorio. M. Varrone. M. Agrippa. Divo Augusto. Varrone Atacino. Cornelio Nepote. Hygino. L. Vetere. Mela Pomponio. Licinio Muciano. Fabricio Tusco. Ateio Capitone. Ateio philologo.


EXTERNIS
Polybio. Hecataeo. Hellanico. Damaste. Eudoxo. Dicaearcho. Timosthene. Eratosthene. Ephoro. Cratete grammatico. Serapione Antiochense. Callimacho. Artemidoro. Apollodoro. Agathocle. Timaeo Siculo. Myrsilo. Alexandro polyhistore. Thucydide. Dosiade. Anaximandro. Philistide Mallote. Dionysio. Aristide. Callidemo. Menaechmo. Aglaosthene. Anticlide. Heraclide. Philemone. Xenophonte. Pythea. Isidoro. Philonide. Xenagora. Astynomo. Staphylo. Aristocrito. Metrodoro. Cleobulo. Posidonio.


LIBRO V CONTINENTUR


[1] Mauretaniarum
[2] Numidiae
[3] Africae
[4] Syrtium
[5-6] Cyrenaicae
[7] insularum circa Africam
[8] aversorum Africae
[9-11] Aegypti
[12] Chorae, Thebaidis, Nili Arabiae quae est ad mare Aegyptium
[13-14] Idumaeae, Syriae, Palaestines, Samariae
[15] Iudaeae
[17] Phoenices
[18-19] Syriae Coeles, Syriae Antiochiae
[20-21] Euphratis
[22] Cilicae et iunctarum gentium
[23] Isauricae, Omanadum
[24] Pisidiae
[25] Lycaoniae
[26] Pamphyliae
[27] Tauri montis
[28] Lyciae
[29] Cariae
[31] Ioniae
[32] Aeolidis
[33] Troadis et iunctarum gentium
[34-39] insularum ante Asiam CCXII. in iis
[35] Cypri
[36] Rhodi, Coi
[37] Sami
[38] Chii
[39] Lesbi
[40] Hellespontus, Mysia
[41] Phrygia
[42] Galatia et iunctae gentes
[43] Bithynia
Summa: oppida et gentes ...
Summa: flumina clara ...
Summa: montium clari ...
Summa: insulae CXVIII
Summa: quae intercidere oppida aut gentes ...
Summa: res et historiae et observationes ...


EX AUCTORIBUS
Agrippa. Suetonio Paulino. M. Varrone. Varrone Atacino. Cornelio Nepote. Hygino. L. Vetere. Mela. Domitio Corbulone. Licinio Muciano. Claudio Caesare. Arruntio. Livio filio. Seboso. actis triumphorum.


EXTERNIS
Iuba rege. Hecataeo. Hellanico. Damaste. Dicaearcho. Baetone. Timosthene. Philonide. Xenagora. Astynomo. Staphylo. Dionysio. Aristotele. Aristocrito. Ephoro. Eratosthene. Hipparcho. Panaetio. Serapione Antiocheno. Callimacho. Agathocle. Polybio. Timaeo mathematico. Herodoto. Myrsilo. Alexandro polyhistore. Metrodoro. Posidonio qui periploun aut perihghsin. Sotade. Pyrrandro. Aristarcho Sicyonio. Eudoxo. Antigene. Callicrate. Xenophonte Lampsaceno. Diodoro Syracusano. Hannone. Himilcone. Nymphodoro. Calliphane. Artemidoro. Megasthene. Isidoro. Cleobulo. Aristocreonte.


LIBRO VI CONTINENTUR


situs, gentes, maria, oppida, portus, montes, flumina, mensurae, populi qui sunt aut fuerunt


[1] Ponti, Mariandynorum
[2] Paphlagonum
[3-8] Cappadocum
[4] Themiscyrena regio et in ea gentes. Heniochi
[5] regio Colica et gentes. Achaeorum gentes. ceterae eodem tractu gentes
[6] Bosporus Cimmerius
[7] Maeotis. gentes circa Maeotim
[9] Armenia minor, Armenia maior
[10] Cyrus fluvius, Araxes fluvius
[11] Albania, Hiberia
[12] et iunctae portae Caucasiae
[13] insulae in Ponto
[14] gentes a Scythico oceano
[15] Caspium et Hyrcanium mare
[16] Adiabene
[17] Media, portae Caspiae
[18] gentes circa Hyrcanium mare
[19] Scytharum gentes
[20] situs ab oceano Eoo. Seres
[21-23] Indi
[22] Ganges
[23] Indus
[24] Taprobane
[25] Ariani et iunctae gentes
[26] navigationes in Indiam
[27] Carmania
[28] sinus Persicus
[29] Parthorum regna
[30-31] Mesopotamia
[31] Tigris
[32] Arabia
[33] sinus maris Rubri
[34] Trogodytice
[35] Aethiopia
[36] insulae Aethiopici maris
[37] de iis Fortunatis
[38] terrae per mensuras conparatae
[39] digestio terrarum in parallelos et umbras pares
Summa: oppida MCXCV
Summa: gentes DLXXVI
Summa: flumina clara CXV
Summa: montes clari XXXVIII
Summa: insulae CVIII
Summa: quae intercidere oppida aut gentes XCV
Summa: res et historiae et observationes MMCCXIIII.


EX AUCTORIBUS
M. Agrippa. M. Varrone. Varrone Atacino. Cornelio Nepote. Hygino. L. Vetere. Mela Pomponio. Domitio Corbulone. Licinio Muciano. Claudio Caesare. Arruntio. Seboso. Fabricio Tusco. T. Livio filio. Seneca. Nigidio.


EXTERNIS
Iuba rege. Hecataeo. Hellanico. Damaste. Eudoxo. Dicaearcho. Baetone. Timosthene. Patrocle. Deomdamante. Clitarcho. Eratosthene. Alexandro Magno. Ephoro. Hipparcho. Panaetio. Callimacho. Artemidoro. Agathocle. Polybio. Timaeo Siculo. Alexandro polyhistore. Isidoro. Amometo. Metrodoro. Posidonio. Onesicrito. Nearcho. Megasthene. Diogneto. Aristocreonte. Bione. Dalione. Simonide minore. Basile. Xenophonte Lampsaceno.


LIBRO VII CONTINENTUR


[2] gentium mirabiles figurae
[3] prodigiosi partus
[4] de homine generando. pariendi tempora per inlustria exempla a mensibus VII ad XIII
[5] signa sexus in gravidis pertinentia ante partum
[6] monstruosi partus
[7] excisi utero
[8] qui sint vopisci
[9] de conceptu hominum. de generatione hominum
[10] similitudinum exempla
[11] numerosissimae subolis exempla
[12] ad quos annos generatio
[13] mensum in feminis miracula
[14] quae ratio generandi
[15] historica circa dentes. historica circa infantes
[16] magnitudinum exempla
[17] praeproperi infantes
[18] insignia corporum
[19] vires eximiae
[20] velocitas praecipua
[21] visus eximii
[22] auditus miraculum
[23] patientia corporis
[24] memoria
[25] vigor animi
[26] clementia, animi magnitudo
[27] rerum gestarum claritas summa
[28] tres summae virtutes in eodem, innocentia summa
[29] fortitudo summa
[30] ingenia praecipua
[31] qui sapientissimi
[32] praecepta vitae utilissima
[33] de divinatione
[34] vir optimus iudicatus
[35] matronae pudicissimae
[36] summae pietatis exempla
[37-39] artibus excellentes
[37] astrologia, [gammatica], medicina
[38] geometria, architectura
[39] pictura, scalptura aeraria, marmoraria, eboraria, caelatura
[40] pretia hominum insignia
[41] de felicitate summa
[42] raritas continuationis in familiis
[43] varietatis exempla mirabilia bis proscriptus
[44] honorum exempla mirabilia
[45] decem res in uno felicissimae
[46] divi Augusti adversa
[47] quos di felicissimos iudicaverint
[48] quem viventem ut deum coli iusserint. fulgur mirabile
[49] de spatiis vitae longissimis
[50] de varietate nascendi
[51] in morbis exempla varia
[52] de morte
[53] qui elati revixerint
[54] subitae mortis exempla
[55] de sepultura
[56] de manibus, de anima
[57] quae quis in vita invenerit
[58] in quibus rebus primi gentium consensu. de antiquis litteris
[59] quando primum tonsores
[60] quando primum horologia
Summa: res et historiae et observationes DCCXLVII.


EX AUCTORIBUS
Verrio Flacco. Gnaeo Gellio. Licinio Muciano. Masurio Sabino. Agrippina Claudi. M. Cicerone. Asionio Pollione. M. Varrone. Messala Rufo. Nepote Cornelio. Vergilio. T. Livio. Cordo. Melisso. Seboso. Cornelio Celso. Maximo Valerio. Trogo. Nigidio Figulo. Pomponio Attico. Pediano Asconio. Fabiano. Catone censorio. actis. Fabio Vestale.


EXTERNIS
Herodoto. Aristea. Baetone. Isigono. Cratete. Agatharchide. Calliphane. Aristotele. Nymphodoro. Apollonide. Phylarcho. Damone. Megasthene. Ctesia. Taurone. Eudoxo. Onesicrito. Clitarcho. Duride. Artemidoro. Hippocrate medico. Asclepiade medico. Hesiodo. Anacreonte. Theopompo. Hellanico. Damaste. Ephoro. Epigene. Beroso. Petosiri. Nechepso. Alexandro polyhistore. Xenophonte. Callimacho. Democrito. Diyllo historico. Stratone qui contra Ephori eurhmata scripsit. Heraclide Pontico. Asclepiade qui tragwdoumena. Philostephano. Hegesia. Archemacho. Thucydide. Mnesigitone. Xenagora. Metrodoro Scepsio. Anticlide. Critodemo.


LIBRO VIII CONTINENTUR


[1-11] de elephantis
[1] de sensu eorum
[2] quod primum iuncti
[3] de docilitate eorum
[4] mirabilia in factis eorum
[5] de natura ferarum ad pericula sua intellegenda
[6] quando primum in Italia visi elephanti
[7] pugnae eorum
[8] quibus modis capiantur
[9] quibus domentur
[10] de partu eorum et reliqua natura
[11] ubi nascantur. discordia eorum et draconum
[12] de sollertia animalium
[13] de draconibus
[14] mirae magnitudines serpentium
[15] de Scythicis animalibus. de septentrionalibus, de bisontibus, uris
[16] alce, achli, bonaso
[17-21] de leonibus
[17] quomodo gignantur
[18] quae genera eorum
[19] quae propria naturae
[20] quis primus leontomachiam Romae, quis plurimos in ea leones donaverit
[21] quis primus Romanorum iunxerit. mirabilia in leonum factis
[22] a dracone agnitus et servatus
[23-24] de pantheris
[24] senatusconsultum et leges de Africanis. quis primus Romae Africanas et quando; quis plurimas
[25] de tigribus. quando primum Romae visa tigris. de natura earum fetu capto
[26] de camelis. genera eorum
[27] de camelopardali. quando primum Romae visa
[28] de chama. de cephis
[29] de rhinocerote
[30] de lynce et sphingibus. de crocottis. de cercopithecis
[31] Aethiopiae terrestria animalia
[32] item Indiae. bestia visu interficiens
[33] de basiliscis serpentibus
[34] de lupis. unde fabula versipellium
[35] serpentium genera
[36] de ichneumone
[37] de crocodilo
[38] de scinco
[39] de hippopotamio
[40] quis primus ostenderit eu Romae et crocodilum
[41] medicinae ab animalibus repertae
[42] prognostica periculorum ex animalibus
[43] gentes ab animalibus sublatae
[44-45] de hyaenis
[45] de corocottis. de mantichoris
[46] de onagris
[47-49] de aquaticis et iisdem terrestribus
[50] de fibris, de lutris. de vitulo marino, de stellionibus. de cervis
[51] de chamaeleonte
[52] de reliquis colorem mutantibus, tarandro, lycaone, thoe
[53] de hystrice
[54] de ursis. de fetu eorum
[55] de muribus Ponticis et Alpinis
[56] irenaceis
[57] leontophono. lynces
[58] meles, sciuri
[59] de cocleis
[60] de lacertis
[61-63] canum natura
[62] exempla eorum circa dominos. qui proeliorum causa canes habuerint. de generatione eorum
[63] contra rabiem remedia
[64-67] equorum natura
[66] de ingeniis equorum. mirabilia quadrigarum, generatio equorum
[67] vento concipientes
[68] de asinis. generatio in hjj
[69] mularum natura et reliquorum iumentorum
[70-71] de bubus. generatio eorum
[71] Apis in Aegypto
[72-75] pecorum natura
[73] generatio eorum. genera lanae et colorum
[74] genera vestium
[76] caprarum natura et generatio
[77] suum item.
[78] de feris subus. quis primus vivaria bestiarum instituerit
[80] de simiis
[81] de leporum generibus
[82] de semiferis animalibus
[83] quae quibus locis animalia non sint
[84] ubi et quae advenis tantum noceant. ubi et quae indigenis tantum
Summa: res et historiae et observationes DCCLXXXVII.


EX AUCTORIBUS
Muciano. Procilio. Verrio Flacco. L. Pisone. Cornelio Valeriano. Catone censorio. Fenestella. Trogo. actis. Columella. Vergilio. Varrone. Lucilio. Metello Scipione. Cornelio Celso. Nigidio. Trebio Nigro. Pomponio Mela. Mamilio Sura.


EXTERNIS
Iuba rege. Polybio. Herodoto. Antipatro. Aristotele. Demetrio physico. Democrito. Theophrasto. Euanthe. Scopa qui OlumpionikaV. Hierone rege. Ctesia. Duride. Philisto. Archyta. Phylarcho. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Athenaeo. Diodoro Prieneo. Dione Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Hegesia Maroneo. Menandris Prieneo et Heracleote. Menecrate poeta. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Dionysione qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysia epitomas fecit. Archelao rege. Nicandro.


LIBRO IX CONTINENTUR


[1] aquatilium naturae. quare maxima in mari animalia
[2] Indici maris belvae
[3] quae in quoque oceano maximae
[4] de Tritonum et Nereidum figuris. de elephantorum marinorum figuris
[5] debalaenis, de orcis
[6] an spirent pisces, an dormiant
[7-10] de delphinis
[8] quos amaverint
[9] quibus in locis societate cum hominibus piscentur
[10] alia circa eos mira
[11] de thyrsionibus
[12-13] de testudinibus
[12] quae genera aquatilium testudinum et quo modo capiantur
[13] quis primus testudinem secare instituerit
[14] digestio aquatilium per species
[15] de vitulis marinis sive phocis. quae pilo careant et quo modo pariant
[16] quot genera piscium
[17] qui maximi pisces
[18] cordylae, pelamydes, thynni. membratim ex his salsura. apolecti, cybia
[19] amiae, scombri
[20] qui non sint pisces in Ponto. qui intrent, qui alia redeant
[21] quare pisces extra aquam exiliant. gladius piscis
[22] esse auguria ex piscibus
[23] in quo genere piscium mares non sint
[24] qui calculum in capite habeant. qui lateant hieme. qui hieme non capiantur nisi statis diebus
[25] qui aestate lateant. qui siderentur pisces
[26] de mugile
[27] de acipensere
[28] de lupo, de asello
[29] de scaro, de mustela
[30] mullorum genera. sargus
[31] mirabilia piscium pretia
[32] non ubique eadem genera placere cenitari
[33] de branchis. de squamis
[34] vocales et sine branchis pisces
[35] qui in terram exeant. tempora capturae
[36] digestio piscium in figuras corporum. rhomborum et passerum differentia. de longis piscibus
[37] de piscium pinnis et natandi ratione
[38] anguillae
[39] murenae
[40] planorum piscium genera
[41] echeneis. effectus eius
[42] qui pisces colorem mutent
[43] de hirundine. de pisce qui noctibus lucet. de cornuta. de dracone marino
[44] de piscibus sanguine carentibus. qui pisces molles appellentur
[45] de saepia. de lolligine. de pectunculis. qui volent extra aquam
[46-48] de polypis
[47] de navigatore polypo
[49] de navigatore nauplio
[50-52] crusta intecti
[50] de locustis
[51] cancrorum genera. de pinotere. de echinis. de cocleis. de pectinibus
[52] concharum genera
[53] quanta luxuriae materia mari sit
[54-59] de margaritis
[54] quomodo nascantur et ubi
[55] quomodo inveniantur
[56] quae genera unionum
[57] quae observanda in iis. quae natura eorum
[58] exempla circa eos
[59] quando primum in usum venerint Romae
[60-65] murcium natura
[60] de purpuris
[61] quae nationes purpurae
[62] quomodo ex his lanae tinguantur
[63] quando purpurae usus Romae, quando lati clavi et praetextae
[64] de conchyliatis vestibus
[65] de amethysto tinguendo, de Tyrio, de hysgino, de cocco
[66] de pina et pinotere
[67] de sensu aquatilium. torpedo, pastinaca, scolopendrae, glanis. de ariete pisce
[68] de iis quae tertiam naturam habent animalium et fruticum. de urticis
[69] de spongeis. quae genera earum et ubi nascantur. animal esse eas
[70] de caniculis
[71] de iis quae silicea testa cluduntur. quae sine sensu ullo in mari. de reliquis sordium animalibus
[72] de venenatis marinis
[73] de morbis piscium
[74-77] de generatione eorum
[74] mira generationum
[75] qui intra se et ova pariant et animal
[76] quorum in partu rumpatur venter, dein coeat
[77] qui volvas habeant. qui ipsi se ineant
[78] quae longissima vita piscium
[79] quis primus vivaria piscium instituerit. de ostreis
[81] quis murenarum vivaria instituerit. insignia piscinarum
[82] quis primus coclearum vivaria instituerit
[83] pisces terreni
[84] de muribus in Nilo
[85] quo modo capiantur anthiae pisces
[86] de stellis marinis
[87] de dactylorum miraculis
[88] de inimicitiis inter se aquatilium et amicitiis
Summa: res et historiae et observationes DCL.


EX AUCTORIBUS
Turranio Gracile. Trogo. Maecenate. Alfio Flavo. Cornelio Nepote. Laberio mimographo. Fabiano. Fenestella. Muciano. Aelio Stilone. Seboso. Melisso. Seeca. Cicerone. Macro Aemilio. Messala Corvino. Trebio Nigro. Nigidio.


EXTERNIS
Aristotele. Archelao rege. Callimacho. Democrito. Theophrasto. Thrasyllo. Hegesidemo. Sudine. Alexandro polyhistore.


LIBRO X CONTINENTUR


volucrum naturae.


[1] de struthocamelo
[2] phoenice
[3] aquilarum genera
[4] natura earum
[5] quando legionum signa esse coeperint
[6] de aquila quae in rogum virginis se misit
[7] vultur
[8] avis sanqualis. inmusulus
[9-11] accipitres
[9] buteo
[10] in quibus locis societate accipitres et homines aucupentur
[11] quae avis sola a suo genere interimatur. quae avis singula ova pariat
[12] milui
[13] digestio avium per genera
[14] de inauspicatis avibus. cornices quibus mensibus non sint inauspicatae
[15] de corvis
[16] de bubone
[17] aves quarum vita aut notitita intercidit
[18] quae a causa nascantur
[19] de noctuis
[20] de pico Martio
[21] de iis quae uncos ungues habent
[22-25] de iis quae digitos habent
[22] de pavonibus
[23] quis primus pavonem cibi causa occiderit. quis farcire instituerit
[24] de gallinaceis
[25] quo modo castrentur. de gallinaceo locuto
[26] de ansere
[27] quis primus iecur anserinum instituerit
[28] de Commageno
[29] chenalopeces, chenerotes, tetraones, otides
[30] grues
[31] de ciconiis
[32-33] de palmipede reliquo genere
[33] de oloribus
[33] de avibus peregrinis quae veniunt: coturnices, glottides, cychramus, otus
[34] de avibus nostris quae discedunt, et quo abeant: hirundines, turdi, merulae, sturni
[35] de avibus quae plumas amittunt in occultatione: turtur, palumbis
[36] quae avium perennes, quae semestres, quae trimestres. galguli, upupae
[37] Memnonides
[38] Meleagrides
[39] Seleucides
[40] ibis
[41] quae quibus locis aves non sint
[42-45] quae mutent colorem et vocem
[42] de oscinum gre
[43] de luscinis
[44] de melancoryphis. erithaci, phoenicuri
[45] oenanthe, chlorio
[46] tempus avium geniturae
[47] halcyones. dies earum navigabiles
[48] de reliquo aquaticarum genere
[49-51] sollertia avium in nidis
[49] hirundinum opera mira. ripariae
[50] acanthyllis
[51] merops. de perdicibus
[52-54] de columbis. opera earum mirabilia et pretia
[54] differentiae volatus avium et incessus
[55] apodes sive cypseli
[56] de pastu avium. caprimulgi, platea
[57] de ingeniis avium. carduelis, taurus, anthus
[58-60] de avibus quae locuntur
[58] psittaci
[59] picae glandares
[60] propter corvum loquentem seditio populi Romani
[61] Diomediae
[62] quae animalia nihil discant
[63] de potu avium. de porphyrione
[64] himantopodes
[65-66] de pastu avium
[66] onocrotali
[67-68] de peregrinis avibus. Phalerides, Phasianae, Numidicae
[68] phoenicopteri, attagenae, phalacrocoraces, pyrrhocoraces, lagopodes
[69] de novis avibus. bibiones
[70] de fabulosis avibus
[71] qui gallinas farcire instituerint, quique hoc primi consules vetuerint
[72] quis primus aviaria instituerit. de Aesopi patina
[73-80] generatio avium
[73] quae praeter aves ova gignant
[74] ovorum genera et naturae
[75] vitia et remedia incubantium
[76] Augustae ex ovis augurium
[77] quales gallinae optimae
[78] morbis earum et remedia
[79] ardeolarum genera
[80] quae sint ova urina, quae cynosura, quae hypenemia. quo modo optime serventur ova
[81] quae volucrum sola animalia pariat et lacte nutriat
[82] quae terrestrium ova pariant. serpentium generatio
[83-87] terrestrium omnium generatio
[84] quae sit animalium in uteris positio
[85] quorum animalium origo adhuc incerta sit
[86] de salamandris
[87] quae nascantur ex non genitis. quae nata nihil gignant. in quibus neuter sexus sit
[88-90] de sensibus animalium
[88] tactus omnibus esse. item gustatus. quibus visus praecipuus, quibus odoratus, quibus auditus. de talpis. an ostreis auditus
[89] qui ex piscibus clarissime audiant
[90] qui ex piscibus maxime odorentur
[91-93] diversitas animalium in pastu
[92] quae venenis vivant,
[93] quae terra. quae fame aut siti non intereant
[94] de diversitate potus
[95] quae inter se dissideant
[96] amicitiam animalium esse et affectus animalium. exempla affectus serpentium
[97] de somno animalium
[98] quae somnient
Summa: res et historiae et observationes DCCXCIIII.


EX AUCTORIBUS
Manilio. Cornelio Valeriano. actis.Umbricio Meliore. Masurio Sabino. Antistio Labeone. Trogo. Cremutio. M. Varrone. Macro Aemilio. Melisso. Muciano. Nepote. Fabio Pictore. T. Lucretio. Cornelio Celso. Horatio. Deculone. Hygino. Sasernis. Nigidio. Mamilio Sura.


EXTERNIS
Homero. Phemonoe. Philemone. Boetho qui ornijogonian. Hyla qui de auguriis. Aristotele. Theophrasto. Callimacho. Aeschylo., Hierone rege. Philometore rege. Archyta Tarentino. Amphilocho Atheniense. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Atheniense. Diodoro Prieneo. Dione Colophonio. Democrito. Diophane Nicaeense. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Iuba. Androtione qui de agricultura. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Nicandro. Onesicrito. Phylarcho. Hesiodo.


LIBRO XI CONTINENTUR


[1] insectorum animalium genera. subtilitas in his rebus naturae
[2] an spirent. an habeant sanguinem
[3] de corpore eorum
[4-23] de apibus
[5] qui ordo in opere earum
[6] quid sit in eo commosis. quid sit pissoceros. quid sit propolis
[7] quid erithace sive sandaraca sive cerinthos
[8] ex quibus floribus opera fiant
[9] apium studio capti
[11] de fucis
[12] quae natura mellis
[13] quae optima mella
[14] quae genera mellis in singulis locis
[15] quomodo probentur. de erice sive tetralice sive sisyro
[16] quomo apes generent
[17] quae regum in iis ratio
[18] aliquando et laetum omen esse examinum
[19] genera apium
[20] de morbis apium
[21] quae iminica apibus
[22] de continendis apibus
[23] de reparandis
[24] de vespis, crabronibus, quae animalia ex alieno suum faciant
[25-27] de bombyce Assyria
[26] de bombyliis, necydalis. quae prima invenerit bombycinam vestem
[27] de bombyce Coa. quo modo conficiatur Coa vestis
[28-29] de araneis
[28] qui ex iis texant. quae materiae natura ad texendum
[29] generatio araneorum
[30] de scorpionibus
[31] de stellionibus
[32] de cicadis. sine ore esse et sine exitu cibi
[33] de pinnis insectorum
[34] de scarabaeis. lampyrides. reliqua scarabaeorum generis
[35] de locustis
[36] de formicis
[37] chrysallides, asilus, papiliones
[38] de iis animalibus quae ex ligno aut in ligno nascuntur
[39] sordium hominis animalia. quod animal minimum. aestatis animalia
[40] animal cui cibi exitus non sit
[41] tineae, cantharides, culices. nivis animal
[42] ignium animal, pyrallis sive pyrotocum
[43] hemerobion
[44-97] animalium omnium per singula membra naturae et historiae
[44] quae apices habeant, quae cristas
[45] cornuum genera. quibus mobilia
[46] de capitibus. quibus nulla
[47] de capillo
[48] de ossibus capitis
[49] de cerebro
[50] de auribus. quae aures non habeant. quae sine auribus et sine foraminibus audiant
[51] de facie. de fronte. de superciliis
[52-57] de oculis
[52] quae sine oculis animalia. quae singulos tantum oculos habeant
[53] de diversitate oculorum
[54] quae ratio visus. noctu videntes
[55] de natura pupillae. quae non coniveant. quibus eruti oculi renascantur
[56] de palpebris. quibus non sint, quibus ab altera tantum parte sint
[57] quibus genae non sint
[58] de malis
[59] de naribus
[60] buccis, labris, mento, maxillis
[61-64] de dentibus
[61] quae genera eorum. quibus non utraque parte sint, quibus cavi
[62] de serpentium dentibus. de veneno earum. cui volucri dentes
[63] mirabilia dentium
[64] aetas ruminantium ab iis
[65] de lingua. quae sine ea. de ranarum sono. de palato
[66] de tonsillis. uva, epiglossis. arteriae, gula
[67] cervix, collum, spina
[68] guttur, fauces, stomachus
[69-71] de corde
[69] sanguine, animo
[70] quibus maxima corda, quibus minima, quibus bina
[71] quando in extis aspici coepta
[72] de pulmone. quibus maximus, quibus minimus. quibus nihil aliud quam pulmo intus. quae causa velocitatis animalium
[73-76] de iocinere
[73] de capite extorum. haruspicum circa id observationes. quibus animalibus et in quibus locis bina iocinera
[74] de felle. ubi et quibus geminum. quibus animalium non sit. quibus animalium aliubi quam in iocinere
[75] quae vis eius
[76] quibus crescat cum luna et decrescat iocur. haruspicum circa ea observationes et prodigia mira
[77] praecordia. risus natura
[78] de ventre. quibus nullus. quae sola vomant
[79] lactes, hillae, alvus, colon. quare quaedam insatiabilia animalia
[80] de omento. de splene. quibus animalium non sint
[81] de renibus. ubi quaterni animalibus. quibus nulli
[82] pectus, costae
[83] vesica. quibus animalium non sit. ilia. de membranis
[84] uterus. de locis. de volvis. de suum volva, sumine
[85] quae adipem, quae sebum habeant. de natura utriusque. quae non pinguescant
[86] de medullis. quibus non sint
[87] de ossibus. de spinis. quibus nec ossa nec spinae. cartilagines
[88] de nervis. quae sine nervis
[89-92] arteriae, venae
[89] quae nec venas nec arterias habeant. de sanguine. de sudore
[90] quorum celerrime sanguis spissetur, quorum non coeat. quibus crassissimus, quibus tenuissimus, quibus nullus
[91] quibus certis temporibus anni nullus
[92] an in sanguine principatus
[93] de tergore
[94] de pilis et vestitu tergoris. quibus os intus et pedes subtus hirti
[95] de mammis. quae volucrum mammas habeant. notabilia animalium in uberibus
[96-97] de lacte
[96] quod solum animal sugat in cursu. de colostris. de caseis. ex quibus non fiant. de coagulo. genera alimenti ex lacte
[97] genera caseorum
[98-113] differentiae membrorum hominis a reliquis animalibus
[99] de bracchis, de digitis
[100] de simiarum similitudine
[101] de unguibus
[102] de genibus et poplitibus
[103] in quibus membris corporis humani religio
[104] varices
[105] de gressu. de pedibus et cruribus
[106] de ungulis
[107] volucrum pedes
[108] pedes animalium a binis ad centenos. de pumilionibus
[109] de genitalibus. de hermaphroditis
[110] de testibus. trium generum semiviri
[111] de caudis
[112] de vocibus animalium
[113] de agnascentibus membris
[114] vitalitiatis et morum notae ex membris hominum
[115] de anima. de victu
[116] quae veneno pasta ipsa non pereant et gustata necent
[117] quibus de causis homo non concoquat. de remediis cruditatium
[118] quem ad modum corpulentia contingat. quem ad modum minuatur
[119] quae gustu famem et sitim sedent
Summa: res et historiae et observationes MMDCC.


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Hygino. Scrofa. Saserna. Celso Cornelio. Aemilio Macro. Vergilio. Columella. Iulio Aquila qui de Etrusca disciplina scripsit. Tarquitio qui item. Umbricio Meliore qui item. Catone censorio. Domitio Calvino. Trogo. Melisso. Fabiano. Muciano. Nigidio. Mamilio. Oppio.


EXTERNIS
Aristotele. Democrito. Neoptolemo qui melitourgika. Aristomacho qui item. Philisco qui item. Nicandro. Menecrate. Dionysio qui Magonem transtulit. Empedocle. Callimacho. Attalo rege. Apollodoro qui de bestiis venenatis. Hippocrate. Herophilo. Erasistrato. Asclepiade. Themisone. Posidonio Stoico. Menandris Prieneo et Heracleote. Euphronio Athenaeo. Theophrasto. Hesiodo. Philometore rege.


LIBRO XII CONTINENTUR


arborum naturae.


[1-2] honor earum
[3-63] de peregrinis arboribus
[3-5] platanus
[3] quando primum in Italiam et unde
[4] natura earum
[5] miracula ex iis
[6] chamaeplatani. quis primus viridaria tondere instituerit
[7] malum Assyrium. quo modo seratur
[8-17] Indiae arbores
[9] quando primum hebenus Romae visa. quae genera eius
[10] spina Indica
[11] ficus Indica
[12-13] Indicarum arborum formae sine nominibus. liniferae Indorum arbores. arbor pala. pomum ariera
[14] piperis arbores. genera piperis. bregma. zingiberi sive zimpiberi
[15] caryophyllon. lycium sive pyxacanthum Chironium
[16] machir
[17] saccaron
[18] arbores Arianae gentis, item Gedrosiae, item Hyrcaniae
[19] item Bactriae. bdellium sive brochum sive malachan sive maldacum. scordasti. in omnibus odoribus aut condimentis dicuntur adulterationes, experimenta, pretia
[20] Persidis arbores
[21] Persici marj insularum arbores. gossypinum arbor
[22] cynas arbor. ex quibus arboribus lintea in oriente fiant
[23] quo in loco arborum nullis folia decidant
[24] quibus modis constent arborum fructus
[25] de costo
[26] de nardo. differentiae eius XII
[27] asaron
[28] amomum, amomis
[29] cardamomum
[30-32] de turifera regione
[31] de arboribus, quae tus ferunt
[32] quae natura turis et quae genera
[33-35] de murra
[34] de arboribus quae ferunt eam
[35] natura et genera murrae
[36] de mastiche
[37] de ladano, storbo
[38] enhaemo
[39] bratus arbor
[40] stobrum arbor
[41] de felicitate Arabiae
[42] de cinnamo, cinnamomo, xylocinnamo
[43] casia
[44] cancamum, tarum
[45] serichatum, gabalium
[46] myrobalanus
[47] phoenicobalanus
[48] de calamo odorato. de iunco odorato
[49] Hammoniacum
[50] sphagnos
[51] cypros
[52] aspalathos sive erysisceptron
[53] maron
[54] de balsamo, opobalsamo, xylobalsamo
[55] styrax
[56] galbanum
[57] de panace
[58] spondylion
[59] de malobathro
[60] de omphacio
[61] bryon, oenanthe, massaris
[62] elate vel spathe
[63] cinnamum comacum
Summa: res et historiae et observationes CCCCLXVIIII.


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Muciano. Vergilio. Fabiano. Seboso. Pomponio Mela. Fabio Proculo. Hygino. Trogo. Claudio Caesare. Cornelio Nepote. Sextio Nigro qui Graece de medicina scripsit. Cassio Hemina. L. Pisone. Tuditano. Antiate.


EXTERNIS
Theophrasto. Herodoto. Callisthene. Isigono. Clitarcho. Anaximene. Duride. Nearcho. Onesicrito. Polyclito. Olympiodoro. Diogneto. Nicobule. Anticlide. Charete Mytilenaeo. Menaechmo. Dorotheo Athenaeo. Lyco. Antaeo. Ephippo. Dinone. Adimanto. Ptolemaeo Lagi. Marsya Macedone. Zoilo item. Democrito. Amphilocho. Aristomacho. Alexandro polyhistore. Iuba. Apollodoro qui de odoribus. Heraclide medico. Botrye medico. Archedemo item. Dionysio item. Democle item. Euphrone item. Mneside item. Diagor item. Iolla item. Heraclide Tarentino. Xenocrate Ephesio.


LIBRO XIII CONTINENTUR


de peregrinis arboribus.


[1-5] de unguentis
[1] quando coeperint
[2] genera eorum et conpositiones XXI
[3] diapasmata, magmata. probatio unguenti
[4] quanta in unguentis luxuria
[5] quando primum Romanis in usu
[6-9] de palmis
[7] de natura earum
[8] quo modo serantur
[9] genera fructus earum et insignia XLVIIII
[10] Syriae arbores. pistacia, cottana, Damascena, myxae
[11] cedrus. quae arbores trium annorum fructum pariter habeant
[12] terebinthus
[13] rhuus
[14] Aegypti arbores. ficus Alexandrina
[15] ficus Cypria
[16] siliqua ceraunia
[17] Persica arbor. quibus arboribus assidue subnascuntur fructus
[18] cuci
[19] spina Aegyptia
[20] cummium genera VIII. sarcocolla
[21-27] de papyro
[21] de charatae usu. quando coeperit
[22] quo modo fiat
[23] genera eius VIIII
[24] probatio chartarum
[25] vitia chartarum
[26] de glutino chartarum
[27] de libris Numae
[28] Aethiopiae arbores
[29] Atlantica arbor
[29-31] de citri arbore
[29] de citreis mensis
[30] quae probentur aut vituperentur in iis
[31] malum citreum
[32] lotos
[33] Cyrenaicae arbores. paliurus
[34] Punici mali genera VIIII. balaustium
[35-47] Asiae et Graeciae arbores
[35] epicactis. erice. granum Cnidium sive thymelea sive chamelaea sive pyrosachne sive cnestor sive cneorum
[36] tragion, tragacantha
[37] tragos sive scorpio, myrice sive brya, ostrys
[38] euonymos
[39] leon arbor
[40] andrachle
[41] coccygia, apharce
[42] ferula
[43] thapsia
[44] capparis sive cynosbaton sive ophios staphyle
[45] saripha
[46] spina regia
[47] cytisus
[48-49] arbores et frutices in mari nostro
[50] item in Rubro
[51] item in Indico
[52] item in Trogodytico. phycos, grasson sive zoster, bryon marinum, Isidos plocamos, Chariton blepharon
Summa: res et historiae et observationes CCCCLXVIII.


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Muciano. Vergilio. Fabiano. Seboso. Pomponio Mela. Fabio Proculo. Hygino. Trogo. Claudio Caesare. Cornelio Nepote. Sextio Nigro qui Graece de medicina scripsit. Cassio Hemina. L. Pisone. Tuditano. Antiate.


EXTERNIS
Theophrasto. Herodoto. Callisthene. Isigono. Clitarcho. Anaximene. Duride. Nearcho. Onesicrito. Polyclito. Olympiodoro. Diogneto. Nicobule. Anticlide. Charete Mytilenaeo. Menaechmo. Dorotheo Atheniense. Lyco. Antaeo. Ephippo. Dinone. Adimanto. Ptolemaeo Lagi. Marsya Macedone. Zoilo item. Democrito. Amphilocho. Aristomacho. Alexandro polyhistore. Iuba. Apollodoro qui de odoribus scripsit. Heraclide medico. Botrye item. Archedemo item. Dionysio item. Democle item. Euphrone item. Mneside item. Diagora item. Iolla item. Heraclide Tarentino. Xenocrate Ephesio.


LIBRO XIV CONTINENTUR


frugiferae arbores.


[2] de vitium natura
[3] quibus modis serantur. de uvarum natura et cura
[4] vitium et uvarum genera XCI
[5] insignia culturae et vinearum
[6] de inventione mulsi
[8] vina generosa L
[9] vina generos transmarina XXXVIII
[16] de vino Opimiano
[16] notabilia circa apothecas
[7] de natura vini
[10] vini salsi genera VII
[11] de passi et hepsematum et dulcium generibus XVII
[12] secundari vini genera III
[13] quam nuper coeperint vina generosa in Italia
[14] de vino observationes a Romulo rege
[15] quibus vinis usi antiqui
[17] quando primum vini quattuor genera apposita
[18] ex labursca usus V. qui frigidissimus natura sucus
[19] vini fictici genera LXVI
[20] hydromeli sive apomeli sive melicraton
[21] oxymeli
[22] vini prodigiosa genera XII
[23] quibus vinis ad sacra uti fas non sit
[24-25] quibus generibus musta condiant
[25] de pice, resinis
[27] de vasis vinariis
[26] de aceto. de faece
[27] de cellis
[28] de ebrietate
[29] ex aqua et frugibus vini vim fieri
Summa: res et historiae et observationes DX.


EX AUCTORIBUS
Cornelio Valeriano. Vergilio. Celso. Catone censorio. Sasernis patre et filio. Scrofa. M. Varrone. D. Silano. Fabio Pictore. Trogo. Hygino. Flacco Verrio. Graecino. Attico Iulio. Columella. Masurio Sabino. Fenestella. Tergilla. Maccio Plauto. Fabio Dossenno. Scaevola. L. Aelio. Ateio Capitone. Cotta Messalino. L. Pisone. Pompeio Lenaeo. Fabiano. Sextio Nigro. Vibio Rufino.


EXTERNIS
Hesiodo. Theophrasto. Aristotele. Democrito. Hierone rege. Philometore rege. Attalo rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Atheniense. Cheresto item. Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Asclepiade medico. Erasistrato item. Commiade qui de conditura vini scripsit. Hicesio qui item. Themisone medico. Onesicrito. Iuba rege.


LIBRO XV CONTINENTUR


naturae frugiferarum arborum.


[1-8] de olea
[2] quamdiu apud Graecos tantum fuerit. quando primum in Italia, Hispania, Africa esse coeperit
[3] de oleo. nationes et bonitates olei
[2] quae natura olivae et olei incipientis
[4] olivarum genera XV
[5] de natura olei
[6] cultura olearum. de servandis. quo modo faciendum oleum
[7] olei fictici genera XLVIII. cci arbor sive croto sive sibi sive sesamon
[8] de amurca
[9-34] pomorum omnium genera et natura
[9] nucum pinearum genera IIII
[10] struthiorum genera IIII. cotoneorum genera IIII
[11] Punicorum genera VIIII. Persicorum genera VII
[12] prunorum genera XII
[13] de persea
[14] malorum genera XXX. quo quaeque tempore externa poma venerint in Italiam et unde
[15] quae novissime
[16] pirorum genera XLI
[17] de insitorum varietate et fulgurum piatione
[18] de pomis servandis et uvis
[19] ficorum genera XXVIIII
[20] de ficis historica
[21] de caprificatione
[22] mespilae genera III
[23] sorvorum genera IIII
[24] nucum genera VIIII
[25] castanearum genera VIII
[26] siliquae
[27] de carnosis pomis. de moris
[28] de unedone
[29] acinorum naturae. bacarum naturae
[30] cerasorum genera VIIII
[31] corna. lentisci
[32-33] sucorum differentiae XIII
[35-38] myrtus
[36, 38] historica de myrto
[37] genera eius XI
[39-40] laurus. genera eius XIII
Summa: res et historiae et observationes DXX.


EX AUCTORIBUS
Fenestella. Fabiano. Vergilio. Cornelio Valeriano.Celso. Catone censorio. Sasernis patre et filio. Scrofa. M. Varrone. D. Silano. Fabio Pictore. Trogo. Hygino. Flacco Verrio. Graecino. Attico Iulio. Columella. Masurio Sabino. Tergilla. Cotta Messalino. L. Pisone. Pompeio Lenaeo. Maccio Plauto. Fabio Dossenno. Scaevola. L. Aelio. Ateio Capitone. Sextio Nigro. Vibio Rufino.


EXTERNIS
Hesiodo. Theophrasto. Aristotele. Democrito. Hierone rege. Philometore rege. Attalo rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Athenaeo. Cheresto item. Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Asclepiade medico. Erasistrato item. Commiade qui de conditura vini scripsit. Aristomacho qui item. Hicesio qui item. Themisone medico. Onesicrito. Iuba rege.


LIBRO XVI CONTINENTUR


silvestrium arborum naturae.


[1] gentes sine arbore
[2] miracula in septentrionali regione arborum
[3-13] de glandiferis
[3] de civica corona
[4] de coronarum origine
[5] qui frondea corona dontai
[6] glandium genera XIII
[7] de fago
[8] de reliquis glandibus. de carbone
[9] de galla
[10-13] quam multa praeter glandem ferant eaedem arbores
[11] cachrys
[12] coccum
[13] agaricum
[14] quarum arborum cortices in usu
[15] de scandulis
[16] de pinu
[17] pinastro
[18] picea, abiete
[19] larice, taeda
[20] taxo
[21] quibus modis fiat pix liquida. quo modo cedrium fiat
[22] quibus modis spissa pix fiat. quibus coquatur resina
[23] zopissa
[24-29] quarum arborum materiae in pretio
[24] fraxini genera IIII
[25] tiliae genera II
[26] aceris genera X
[27] bruscum, molluscum, staphylodendron
[28] buxi genera III
[29] ulmorum genera VI
[30-31] arborum natura per situs
[30] quae montanae. quae campestres
[31] quae siccaneae. quae aquaticae. quae communes
[32] divisio generum
[33] quibus folia non decidant. de rhododendro. quibus non omnia folia cadant. quibus in locis nulli arborum
[34] de natura foliorum cadentium
[35] quibus foliorum varii colores. populorum genera III. quorum foliorum figura mutetur
[36] quae folia versentur omnibus annis
[37] foliorum e palmis cura et usus
[38] foliorum mirabilia
[39] ordo naturae in satis
[40] quae arbores numquam floreant. de iuniperis
[41] de conceptu arborum. de germinatione. de partu
[42] quo ordine floreant
[43] de cornu. quo quaeque tempore ferant
[44] anniferae. in triennium ferentes
[45] quae fructum non ferant. quae infelices existimentur
[46] quae facillime perdant fructum aut florem
[47] quae ubique non ferant
[48] quo modo quaeque ferant
[49] quibus fructus ante quam folium nascatur
[50] biferae. triferae
[51] quae celerrime senescant. quae tardissime. praecoces fructus. serotini
[52] in quibus plura rerum genera gignantur. crataegum
[53-56] differentiae arborum per corpora et ramos
[53] lotos sive faba Graeca
[54] de ramis
[55] cortice
[56] radicibus
[57] arbores quae sponte resurrexerint
[58] quibus modis [sponte] nascantur arbores
[58-60] naturae differentiae non omnia ubique generantis
[59] ubi quae non nascantur
[60] de cupressis
[61] nasci saepe ex terra quae ante nata non sint
[62] ivyde hedera. genera eius XX
[63] smilax
[64-71] de aquaticis
[64] de calamis. harundinum genera XXVIII
[65] de sagittariis
[64] et scriptoriis
[66] et fistulatoriis calamis
[66] de Orchomenia harundine et aucupatoria et piscatoria
[67] de vinitoria harundine. de alno
[68] de salice. genera eius VIII
[69] quae praeter salicem adligando utilia
[70] de scirpis, candelis, cannis, tegulo
[71] de sabucis, de rubis
[72] de arborum sucis
[73] de natura materiarum
[74-75] de arboribus caedendis
[76] de magnitudine arborum. de materiis architectonica. de sappino
[77] igniaria e ligno
[78] quae cariem non sentiant, quae rimam
[79] historica de perpetuitate materiarum
[80] teredinum genera
[82] de materiis fabrilia
[83] de glutinanda materia
[84] de laminis sectilibus
[85-89] arborum durantium vetustas
[85] ab afrano priore sata in urbe Roma D annorum arbor
[86] ab urbe condita arbores
[87] vetustiores urbe in suburbanis
[88] ab Agamemenone satae arbores. a primo anno belli Troiani arbores. ab Illi appellatione arbores apud Troiam antiquiores bello Troiano
[89] item Argis. ab Hercule satae. ab Apolline satae. arbor antiquior quam Athenae
[90] quae genera arborum minume durent
[91] arbores ex eventu nobiles
[92] quae sedem nascendi suam non habeant
[93] quae in arboribus vivant et in terra nasci non possint. genera earum VIIII. cassytas, hyphear, stelis, hippophaeston. de visi et similium natura
[94] de visco faciendo
Summa: res et historiae et observationes MCXXXV


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Fetiale. Nigidio. Cornelio Nepote. Hygino. Masurio. Catone. Muciano. L. Pisone. Trogo. Calpurnio Basso. Cremutio. Sextio Nigro. Cornelio Boccho. Vitruvio. Graecino.


EXTERNIS
Alexandro polyhistore. Hesiodo. Theophrasto. Democrito. Homero. Timaeo mathematico.


LIBRO XVII CONTINENTUR


sativarum arborum naturae.


[1] arborum pretia mirabilia
[2] caeli natura ad arbores. quam partem caeli spectare vineae debeant
[3] qualis terra optima
[4] de terrae, qua Graeci, Britannia et Galliae laetant, generibus VIII
[5] de cineris usu
[6] de fimo
[7] quae sata uberiorem terram faciant, quae urant
[8] quibus modis fimo utendum
[9-21] quibus modis arbores serantur
[10] semine nascentia
[11] quae numquam degenerent
[12] plantis nascentia
[13] avolsione nascentia et surculo
[14] de seminariis. de transferendis seminariis
[15] de ulmis serendis
[16] de scrobibus
[17] de intervallis arborum
[18] de umbra
[19] de stillicids
[20] quae tarde crescant, quae celeriter
[21] propagine nascentia
[22-26] de insitione
[22] quo modo inventa sit
[24] genera insitionum
[23] inoculatio
[26] emplastratio
[25] de vite inserenda
[27] ramo nascentia
[28] quae taleis et quo modo serantur
[29-30] olearum cultura
[30] operum surcularium per tempora anni digestio
[31] de ablaqueandis et adcumulandis
[32] de salicto
[33] harundineta
[34] de ceteris ad perticas et palos caeduis
[35-36] vinearum ratio et arbustorum
[36] ne uvae ab animalibus infestentur
[37] morbi arborum
[38] prodigia ex arboribus
[39-47] medicinae arborum
[40] quo modo rigandum
[41] mirabilia de riguis
[42] de scariphatione
[43] quo modo circumforandum. castratio arborum
[44] caprificatio
[45] quae putationis
[46] quae stercorationis vitia arboribus
[47] medicamenta
Summa: res et historiae et observationes MCCCLXXX


EX AUCTORIBUS
Cornelio Nepote. Catone censorio. M. Varrone. Celso. Vergilio. Hygino. Sasernis patre et filio. Scrofa. Calpurnio Basso. Trogo. Aemilio Macro. Graecino. Columella. Attico Iulio. Fabiano. Mamilio Sura. Dessio Mundo. C. Epidio. L. Pisone.


EXTERNIS
Hesiodo. Theophrasto. Aristotele. Democrito. Theopompo. Hierone rege. Philometore rege. Attalo rege. Archelao rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Atheniense. Cheresto item. Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Aristandro qui de portentis scripsit.


LIBRO XVIII CONTINENTUR


naturae frugum.


[1] antiquorum studium in agricultura
[2] quae prima Romae corona. de spicea corona
[3] de iugero
[4] quotiens et quibus temporibus fuerit summa vilitas annonae
[5] qui inlustres de agricultura scripserint
[6] quae observanda in agro parando
[7] de villarum positione
[8] praecepta antiquorum de agro colendo
[9] genera frugum
[10-29] naturae per genera frumenti
[11] de farre
[12] tritico
[13-15, 18] hordeo
[14] polenta
[15] ptisana
[16] trago
[17] amylo
[20] siligine, similagine
[29] arinca sive olyra. semine sive zea
[19] de reliquis in oriente generibus
[23] de pisturis
[22] de sesima. de erysimo sive irione. de hormino
[24] milio
[25] panico
[26] de fermentis
[27] panis faciendi ratio et genera
[28] quando pistorum initium Romae
[30-33, 36] de leguminibus
[30] faba
[32] ciceris genera
[33] faseoli
[31] pisum
[34] de rapis
[35] napis
[36] lupino
[37-43] pabularia
[37] viia
[38] ervum
[39] silicia
[40] secale sive asia
[41] farrago
[42] de ocino. ervilia
[43] medica
[44] de avena. morbi frugum
[445] remedia
[46] quid in quoque terrae generum debeat seri
[47] diversitas gentium in sationibus
[48] vomerum genera
[49] ratio arandi
[50] de occando, runcando, sariendo. de cratitione
[51] de summa fertilitate soli
[52] ratio saepius anno serendi. idem arvum
[53] stercoratio
[54] seminum probatio
[55] quantum ex quoque genere frumenti in iugero serendum
[56-61] de temporibus serrendi
[57] digestio siderum in dies et notae terrestres rerum in agro agendarum
[62-74] quid quoque mense in agro fieri oporteat
[61] de papavere
[67] de faeno
[69-70] causae sterilitatium et remedia
[72] de messibus
[73] de frumento servando
[74] de vindemia et autumno operibus
[75] lunaris ratio
[76] ventorum ratio
[77] limiation agrorum
[78-90] prognostica
[78] a sole
[79] a luna
[80] stellis
[81] tonitribus
[82] nubibus
[83] nebulis
[84] ignibus terrestribus
[85] aquis
[86] ab ipsis tempestatibus
[87-88] ab animalibus aquatilibus. a volucribus
[88] a quadripedibus
Summa: res et historiae et observationes MMLX


EX AUCTORIBUS
Masurio Sabino. Cassio Hemina. Verrio Flacco. L. Pisone. Cornelio Celso. Turranio Gracile. D. Silano. M. Varrone. Catone censorio. Scrofa. Sasernis patre et filio. Domitio Calvino. Hygino. Vergilio. Trogo. Ovidio. Graecino. Columella. Tuberone. L. Tarutio qui Graece de astris scripsit. Caesare dictatore qui item. Sergio Plauto. Sabino Fabiano. M. Cicerone. Calpurnio Basso. Ateio Capitone. Mamilio Sura. Attio qui Praxidicam scripsit.


EXTERNIS
Hesiodo. Theophrasto. Aristotele. Democrito. Hierone rege. Philometore rege. Attalo rege. Archelao rege. Archyta. Xenophonte. Amphilocho Athenaeo. Anaxipoli Thasio. Apollodoro Lemnio. Aristophane Milesio. Antigono Cymaeo. Agathocle Chio. Apollonio Pergameno. Aristandro Athenaeo. Bacchio Milesio. Bione Solense. Chaerea Atheniense. Cheresto item. Diodoro Prieneo. Dinone Colophonio. Epigene Rhodio. Euagone Thasio. Euphronio Athenaeo. Androtione qui de agricultura scripsit. Aeschrione qui item. Lysimacho qui item. Dionysio qui Magonem transtulit. Diophane qui ex Dionysio epitomas fecit. Thalete. Eudoxo. Philippo. Callippo. Dositheo. Parmenisco. Metone. Critone. Euctemone. Harpalo. Hecataeo. Anaximandro. Sosigene. Hipparcho. Arato. Zoroastre. Archibio.


LIBRO XIX CONTINENTUR


[1-6] lini natura et miracula
[2] genera eius excellentia
[3] quo modo seratur et perficiatur
[6] quando primum in theatris vela
[7-9] de sparti natura
[8] quo modo perficiatur
[9] quando primum usus eius
[10] de eriophoro bulbo
[11] quae sine radice nascantur et vivant. quae nascantur et seri non possint
[12] misy, iton, geranion
[13] de tuberibus
[14] pezicae
[15-16] de laserpicio et lasere. maspetum. magydaris
[17] de rubia
[18] de radicula
[19-20] hortorum gratia
[21] digestio terra enascentium praeter fruges et frutices
[22-37] natura et genera et historiae nascentium in hortis rerum
[31] de omnium earum radicibus, floribus, foliis. quibus hortensiorum folia cadant
[35] quoto quaeque die nascantur
[36] seminum natura. quo modo quaeque serantur
[37] quorum singula genera, quorum plura sint
[38-55] natura et genera et historiae ad condimenta in horto satarum rerum XXIII
[48] lacrima sua nascens
[56] ferulacea genera IIII. cannabis
[57] morbi hortensiorum
[58-59] remedia
[60] quibus modis formicae necentur. contra urucas remedia, contra culices. quibus salsae aquae prosint
[61-62] de sucis et saporibus hortensiorum. de piperitide et libanotide et zmyrnio
Summa: res et historiae et observationes MCXLIIII


EX AUCTORIBUS
Marcio Plauto. M. Varrone. D. Silano. Catone censorio. Hygino. Vergilio. Muciano. Celso. Columella. Calpurnio Basso. Mamilio Sura. Sabinio Tirone. Licinio Macro. Q. Birrio. Vibio Rufino. Caesennio qui khpourika scripsit. Castritio item. Firmo item. Potito item.


EXTERNIS
Herodoto. Theophrasto. Democrito. Aristomacho. Menandro qui biocrhsta scripsit. Anaxilao.


LIBRO XX CONTINENTUR


medicinae ex iis quae in hortis seruntur.


[2] cucumere silvestri XXVI
[3] elaterio XXVII
[4] anguino cucumere sive erratico V
[5] cucumere sativo VIIII
[6] pepone XI
[7] curcurbita silvestri sompho I
[8] colocynthide XIII
[9] rapis VIIII
[10] rapo silvestri I
[11] napis sive bunio sive buniade V
[13] raphano sativo XLIII
[12] armoracia I
[14] pastinaca. hibisco sive plistolochia sive moloche agria XI
[15] staphylino sive pastinaca erratica XXII
[16] gingidio I
[17] sisere XI
[18] sile XII
[19] inula XI
[20] caepa XXVII
[21] porro sectivo XXXII
[22] porro capitato XXXVIIII
[23] alio LXI
[24] lactuca XLII. caprina IIII
[25] caesapo I. isati I. lactuca silvatica VII
[26] hieracia XVII
[27] beta XXIIII
[28] limonio sive neuroide IIII
[29] intubo quae ambubaia IIII
[30] cichorio sive chreste sive pancratio XII
[31] hedypnoide IIII
[32] seris generibus II medicinae VII
[33] brassica LXXXVII
[335] cyma
[36] brassica silvestri XXVII
[37] lapsana I
[38] marina brassica I
[39] scilla XXIIII
[40] bulbis XXX
[41] bulbine I. bulbo vomitorio
[42] asparago sativo XVII
[43] corruda sive ormino sive Libyco XXIIII
[44] apio XVII
[45] apiastro sive melissophyllo
[46] olusatro sive hipposelino XI. oreoselino II. heleoselino I
[47] petroselino I. buselino I
[48] ocimo XXVIII
[49] eruca XII
[50] nasturcio XLII
[51] ruta LXXXIIII
[52] mentastro XX
[53] menta XLI
[54] puleio XXV
[55] puleio silvestri XVIIII
[56] nepeta VIIII
[57] cumino XVI. sumino silvestri XXVI
[58] ami X
[59] cappari XVIII
[60] ligustico sive panace III
[61] cunila bubula V
[62] cunila gallinacea sive origano V
[63] cunilagine VIII
[64] cunila molli II. libanotide II
[65] cunila sativa III. cunila montana VII
[66] piperitide sive siliquastro V
[67] origano oniti sive prasio VI
[68] tragorigano VIIII
[69] origano Heraclio, generum III, medicinae XXX
[70] lepidio III
[71] git sive melanthio XXIII
[72-73] aneso sive aniceto LXI
[74] aneto VIIII
[75] sacopenio sive sagapeno XIII
[76] papavere albo II. papavere nigro VIII. de sopore. de opio. contra potiones quas anwdunouV et lhxipuretouV et peptikaV vocant. papavere silvestri II. meconio
[77] papavere rhoea II
[78] papavere ceratiti sive glaucio sive paralio V
[79] papavere Heraclio sive aphrode II. dia kwduwn
[80] papavere tithymalo sive paralio III. quo modo sucus herbarum colligendus
[81] porcilaca XLV. pepli XLV
[82] coriandro XXI
[83] atriplice XIIII
[84] malva malope XLVI. malva malache I. malva althaea sive plistolochia XVIIII
[85] lapatho silvestri sive oxalide sive lapatho canterino sive rumice I. oxylapatho VII. hydrolapatho II. hippolapatho VI
[86] lapatho sativo XXI. bulapatho I
[87] sinapi, generum III, medicinae XLVIII
[88] adarca XLVIII
[89] marrubio sive prasio sive linostropho sive philopaede sive philochare XXVIIII
[90] serpyllo XVIII
[91] sisymbrio sive Thymbraeo XIII
[92] lini semine XXVII
[93] blito VI
[94] meo Athamantico sive Athamanico VII
[95] feniculo XXIII
[96] hippomaratho sive myrsineo V
[97] cannabi VII
[98] ferula VIII
[99] carduo sive scolymo VI
[100] theriacae conpositio
Summa: res et historiae et observationes MDCVI


EX AUCTORIBUS
Catone censorio. M. Varrone. Pompeio Lenaeo. C. Valgio. Hygino. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio Basso qui item. Antonio Castore.


EXTERNIS
Democrito. Theophrasto. Orpheo. Menandro qui biocrhsta scripsit. Pythagora. Nicandro.
MEDICIS Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Dalione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXI CONTINENTUR


naturae florum et coronamentorum.


[2] de strophiolis. serta
[3] qui invenerint miscere flores. quando primum corollae appellatae et quare
[4] quis primus coronas foliis argenteis et aureis dederit. quare corollaria dicta. de lemniscis. quis primus caelaverit eos
[5] quantus honor coronarum apud antiquos fuerit
[6] severitas antiquorum in coronis
[7] quem floribus honoraverit populus Romanus
[8] pactiles coronae. de sutilibus coronis. de nardinis. de Sericis
[9] Cleopatrae reginae factum in coronis
[10] de rosa. gen. eius XII
[73] med. XXXII
[11] lili gen. III
[74] med. XXI
[11] lacrima sua nascens
[12] naarcissi gen. III
[75] med. XVI
[13] quorum semen tinguatur, ut infecta nascantur
[14-37] quem ad modum quaeque nascantur, serantur, colantur sub singulis generibus
[14] violae colores III
[76] med. XVII
[14] luteae gen. V
[76] med. X
[15] caltha. regius flos
[16] baccar
[77] med. XVII
[16] combretum
[77] med. I
[17] crocum
[81] med. XX
[17] ubi optimi flores. qui flores Torianis temporibus in usu
[18] de natura odorum
[19] iris
[83] med. XLI
[20] saliunca
[83] med. II
[21] polium sive teuthrion
[84] med. XVIII
[21] qui flos alium colorem mane habeat, alium meridie, alium sole occidente
[22] vestium aemulatio cum floribus
[23] amarantus
[24] cyanus
[84] med. II
[24] holochrysos
[85] med. III
[25] petilium. bellio
[26] chrysocome sive chrysitis
[85] med. VI
[27] qui frutices flore coronent
[28] qui folio
[29] melothrum. spiraea. origanum. cneorum sive casia, gen. II. melissophyllum sive melittaena
[86] med. XXI
[29, 37] melilotos quae sertula Campana
[87] med. XIII
[30] trifoli gen. III
[88] med. IIII
[30] myophonum
[31] thymi genera II
[89] med. XXXIII
[31] flore nascentia, non semine
[32] conyza
[33] Iovis flos. hemerocalles
[90] med. IIII
[33] Helenium
[91] med. V
[33] phlox. quae ramis et folio odorata
[34] habrotonum
[92] med. XXII
[34] Adonium. genera II ipsa se propagantia
[34] leucanthemum
[93] med. I
[35] amaracum sive sampsuchum
[93] med. XI
[36] nyctegreton sive chenamyche sive nyctalops
[38-39] quo ordine temporum flores nascantur
[38] anemone coronaria sive phrenion
[94] med. X
[38] oenanthe herba
[95] med. VI
[38] melanium. heliochrysos
[96] med. XI
[39] lychnis
[98] med. VII
[38] gladiolus. hyacinthus
[97] med. VIII
[39] tiphyon. pothi gen. II. orsinae gen. II
[39] vicapervica sive chamaedaphne
[99] med. IIII
[39] quae semper vireat herba
[40] quam longa cuique vita florum
[41] quae propter apes serenda inter flores. cerintha
[42-43] de pabulo apium. de morbis earum et remediis
[44] de venenato melle et remediis eius
[45] de melle insano
[46] de melle quod muscae non attingunt
[47] de alvariis. de alvis et cura earum
[48] si famem apes sentiant
[49] de cera facienda. quae optima eius genera. de cera Punica
[50-108] sponte nascentium herbarum in quibuscumque gentibus usus, naturae, miracula
[50] fraga. tmanum. ruscum
[100] med. IIII
[50] batis gen. II
[101] med. II
[50] pastinaca pratensis. lupus salictarius
[51] colocasia
[102] med. II
[52] anthalium
[52] anthyllium sive anhyllum
[103] med. VI
[52] oetum. quae radices nihil supra terram gignant: arachidne, aracos
[52] candryala. hypochoeris. caucalis. enthryscum. scandix, eadem tragopogon. parthenium sive leucanthes sive amaracum sive perdicium sive muralis
[104] med. VIII
[52] trychnum sive strychnum sive halicacabum sive callias sive dorycnion sive manicon sive peritton sive neuras sive morio sive moly
[105] med. III
[52] corchorus
[106] med. VI
[52] aphace. achynops. epipetron. quae numquam floreat, quae semper
[53] cneci gen. III
[107] med. III
[54-58] aculeati generis herbae
[54] erynge. glycyrriza
[54, 58] tribulus
[58] anonis
[54] pheos sive stoebe. hippophaes
[55] urticae gen. IIII. lamium. scorpio
[56] acorna. leucacanthos. chalceos. cnecos. polyacanthos. onopyxos. helxine. scolymos. chamaeleon. tetralix. atractylis sive phonos. acanthice mastiche
[57] cactos. [tenica, pappum, ascalia]
[59] herbarum genera per caules: coronopus, anchusa, canthemis. phyllanthes. crepis. lotos
[60] differentiae herbarum per folia: quibus folia non cadant. quae particulatim floreant
[29-30] heliotropium, adiantum, herbae quarum medicinae sequenti libro
[60] dicentur
[61] spicatarum genera: tanyops. alopecuros. stelephuros sive ortyx sive plantage. thryallis
[62] perdicium. ornithogale
[63] post annum nascentes. a summo florentes, item ab imo
[64] lappa herba quae intra se parit. Opuntia e folio radicem faciens
[65] iasine. chondrylla, picris. quae toto anno floreant
[66] quibus flos ante quam caules exeant, quibus caulis ante quam flos. quae ter floreat
[67] cypiros
[69] med. VIII
[67] thesium
[68] asphodelus sive hastula regia. anthericus sive albucum
[69] iunci gen. VI. med. IIII
[70] cyperus. med. XIIII. cyperis. cypira
[71] holoschoenos
[72] med. ex iunco odorato sive teuchite X
[78] med. ex asaro VIII
[79] med. ex Gallico nardo VIII
[80] med. ex herba quam phun vocant IIII
[82] [Syrium] crocomagma, med. II
[108] pesoluta. med. I
[109] Graecorum nominum in ponderibus et mensuris interpretatio
Summa: res et historiae et observationes DCCXXX


EX AUCTORIBUS
Catone censorio. M. Varrone. Masurio. Antiate. Caepione. Vestino. Vibio Rufino. Hygino. Pomponio Mela. Pompeio Lenaeo. Cornelio Celso. Calpurnio Basso. C. Valgio. Licinio Macro. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio Basso qui item. Antonio Castore.


EXTERNIS
Theophrasto. Democrito. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta scripsit. Nicandro. Homero. Hesiodo. Musaeo. Sophocle. Anaxilao.
MEDICIS Mnesitheo qui de coronis. Callimacho qui item. Phania physico. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Dalione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXII CONTINENTUR


[1-7] auctoritas herbarum
[2] gentes herbis formae gratia uti
[3] herbis infici vestes, item pigmento Gallicae cortinae. de sagminibus. de verbenis et clarigatione
[4] de corona graminea. de raritate eius
[5] qui soli corona ea donati
[6] qui solus centurio
[8-9] medicinae ex reliquis coronamentis: erynge sive eryngio quae centum capita XXX
[10] acano I
[11] glycyrriza sive adipso XV. stomatice I
[12] tribuli gen. II med. XII
[13] stoebe sive pheos
[14] hippophaes. gen. II. med. II
[15] urtica LXI
[16] lamio VII
[17] scorpionis gen. II med. I
[18] leucacantha quae phyllos sive ischas sive polygonatos IIII
[19] helxine XII
[20] perdicio sive Parthenio sive siderite quae urceolaris sive astercum XI
[21] chamaeleone sive ixia sive ulophyto sive cynozolo, gen. II, med. XII. mastiche
[22] coronopode
[23] anchusa XIIII
[24] pseudoanchusa quae echis sive doris III
[25] onochilo sive archebio sive onocheli ssv rhexia sive enchrysa X. cuius radices colorem mutent
[26] anthemide sive leucanthemide sive leucanthemo sive chamaemelo sive melanthio, gen. III, med. XI
[27] loto herba III
[28] lotometra II
[29] heliotropio sive helioscopio sive verrucaria XII. heliotropio sive tricocco sive scorpiuro XIIII
[30] adianto sive callitricho sive trichomane sive polytricho sive saxifraga, gen. II, med. XXVIII. fruex sine radice
[31] picride I. thesio I.
[32] asphodelo LI
[33] halimo XIIII
[34] acantho sive paederote sive melamphyllo V
[35] bupleuro V
[36] bupresti I
[37] elaphobosco VIIII
[38] scandice VIII. enthrysco II
[39] iasine IIII
[40] caucalide XII
[41] sio XI
[42] sillybo
[43] scolymo sive limonio V
[44] sonco, gen. II, med. XV
[45] condrio sive condrille VI
[46] de boletis. proprietas eorum in nascendo
[47] de fungis. notae venenatorum. med. ex iis VIIII
[48] silphio VII
[49] laseri XXXVIIII
[50] propoli V. mellis XVI
[51-52] aquae mulsae XVIII
[52] quare genere ciborum mores quoque mutentur
[53] mulso VI
[54] melitite III
[55] cera VIII
[56] contra conpositiones medicorum
[57-76] medicinae ex frgibus
[57] siligine I. tritico II. palea II. farre I. furfuribus I. arinca. athera II
[58] farina per genera. medicinae XXXVIIII
[59] polenta VIII
[60] polline V. pulte I. farina chartaria I
[61] alica VI
[62] milio VI
[63] panico IIII
[64] sesima VII. sesamoide II. Anticyrico IIII
[65] hordeo VIIII. hordeo murino quam Graeci Phoeniceam I
[66] ptisana IIII
[67] amylo VIII. avena I
[68] pane XXI
[69] faba XIIII
[70] lente XXXII. fakw epi telmatwn II
[71] elelisphaco sive sphaco quae salvia XIII
[72] cicere et cicercula XXVI
[73] ervo XX
[74] lupino XXXV
[75] irione sive erysimo quod Galli velam XV
[76] hormino VI
[77] lolio V
[78] miliaria herba I
[79] bromo I
[80] orobanche sive cynomorio I
[81] contra leguminum bestiolas I
[82] de zytho I. spuma
Summa: res et historiae et observationes DCCCCVI


EX AUCTORIBUS
iisdem quibus priore libro et praeter eos Chrysermo. Eratosthene. Alcaeo.


LIBRO XXIII CONTINENTUR


medicinae ex arboribus cultis:


[2] vitibus XX
[3] foliis et pampinis vitium XII
[4] omphacio vitum XIIII
[5] oenanthe XXI
[6] uvis recentibus
[7] uvarum servatarum generibus med. XI
[8] sarmentis uvarum I
[9] nucleis acinorum VI
[10] vinaceis III
[11] uva theriace IIII
[12] uva passa sive astaphide XVII
[13] astaphide agria sive staphide sive pituitaria XII
[14] labrusca sive uva taminia quae et ampelos agria XII
[15] salicastro XII
[16] vite alba sive ampelo leuce sive staphyle sive melothro sive psilothro sive archezosti sive cedrosti sive mado XXXI
[17] vite nigra sive bryonia sive Chironia sive gynaecanthe sive apronia XXXV
[18] musto XV
[20] Falerno VI. Albano II. Surrentino III
[21] Setino I. Statano I. Signino I
[22] ceteris vinis XIIII
[22-23] observationes circa vina LXI
[24-26] quibus aegris danda, quando danda, quomodo danda. observationes circa ea XCI
[27] aceto XXXIII
[28] aceto scillino XVII
[29] oxymelite VII. oxyalme VII
[30] sapa VII
[31] faece vini XII
[32] faece aceti XVII
[33] faece sapae IIII
[34] foliis oleae XXIII
[35] flore IIII. olea ipsa VI
[36] olivis albis IIII. olivis nigris III
[37] amurca XXI
[38] foliis oleastri XXI
[39] omphacio III
[40] oenanthino oleo XXVIII
[41] cicino XVI
[42] amygdalino XVI
[43] laureo VIIII
[44] myrteo XX
[45] chamaemyrsinae sive oxymyrsinae, cupressino, citreo, caryino, Cnidio, lentiscino, balanino
[46] cyprino et cypro ipsa XV
[46-47] gleucino I, balsamino XV
[48] malobathro V
[49] hyoscyamino II. thermino I. narcissino I. raphanino II. sesamino III. lilino IIII. Selgitico I. Iguino I
[50] elaeomeli II. pissino II
[51] palmis VIIII
[52] palma myrobalano III
[53] palma elate XV
[54-83] medicinae ex singulorum generum flore, foliis, fructu, ramis, cortice, suco, ligno, radice, cinere
[54] malorum observations VI. cotoneorum XXV. struthiorum I
[55] dulcium malorum VI. austerorum I
[56] citreorum V
[57-58] Punicorum XXIII
[58] stomatice XIIII
[59] cytino VIIII
[60] balaustio XV
[62] pirorum observationes XIII
[63] ficorum CXI
[64] caprificorum XLII
[65] erineo herba
[66] prunis IIII
[67] Persicis II
[68] prunis silvestribus II
[69] lichene arborum II
[70-71] moris XXXXVIIII
[71] stomatice sive arteriace [sive] panchrestos IIII
[72] cerasis V
[73] mespilis II. sorbis II
[74] nucibus pineis XIII
[75] amygdalis XXVIIII
[76] nucibus Graecis V
[77] iuglandibus XXIIII. antidoto
[78] abellanis III. pistaciis VIII. castaneis V
[79] siliquis V. corno I. unedonibus
[80] lauris LXVIIII
[81] myrtis LX
[82] myrtidano XIII
[83] oxymyrsine sive chamaemyrsine quae ruscum VI
Summa: res et historiae et observationes MCCCCXVIII


EX AUCTORIBUS
C. Valgio. Pompeio Lenaeo. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio basso qui item. Antonio Castore. M. Varrone. Cornelio Celso. Fabiano.


EXTERNIS
Theophrasto. Democrito. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta. Nicandro. Homero. Hesiodo. Musaeo, Sophocle, Anaxilao.
MEDICIS Mnesitheo. Callimacho. Phania physico. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Dalione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXIV CONTINENTUR


medicinae ex arboribus silvestribus:


[2] loto Italica VI
[3] glandibus XIII
[4] cocco ilicis III
[5] galla XXIII
[6] visco IX
[7] pilulis glandiferarum I. cerro VIII
[8] subere II
[9] fago IIII
[10] cupresso XXIII
[11] cedro XIII
[12] cedride X
[13] galbano XXVI
[14] Hammoniaco XXIIII
[15] styrace XII
[16] spondylio XVII
[17] sphagno sive sphaco sive bryo V
[18] terebintho VI
[19] picea VIII
[20] chamaepity XV
[21] pityusa VI
[22] resinis XXV
[23] pice XXVII
[24] pisselaeo sive palimpissa XVI
[25] pissasphalto II
[26] zopissa I
[27] taeda I
[28] lentisco XXII
[29] platano XV
[30] fraxino V
[31] acere I
[32] populo VIII
[33] ulmo XVI
[34] tilia V
[35] sabuco XV
[36] iunipero XXI
[37] salice XIIII. Amerina I
[38] vitice XXXIII
[39] erice I
[40] genista V
[41] myrice quae et tamarica III
[43] virga sanguinea I
[42] brya XVIIII
[44] silere III
[45] ligustro VIII
[46] alno I
[47] ivyhederis XXXVIIII
[48] cisto V
[49] cisso erythrano II. chamaecisso II. milace II. clematide II
[50] harundine XVIIII
[51] papyro, charta III
[52] hebeno V
[53] rhododendro I
[54] rhus gen. II medicinae VI. stomatice
[55] rhu erythro VIIII
[56] erythrodano XI
[57] alysso II
[58] radicula sive struthio XVI. apocyno II
[59] rore marino XVIII
[60] cachry V
[61] herba Sabina VII
[62] selagine II
[63] samolo II
[64] cummi XI
[65] spina Arabica IIII
[66] spina Alba II. acanthio I
[67] acacia XVIII
[68-69] aspalatho sive erysisceptro sive adipsatheo sive diaxylo VIIII
[70] spina appendice II. pyracantha I
[71] paliuro X
[72] aquifolia X. taxo I
[73] rubis LI. stomatice
[74] cynosbato III
[75] Idaeo rubo III
[76] rhamni gen. II med. V
[77] Lycio XVIII
[78] sarcocolla II
[79] oporice II
[80] trixagine sive chamaedrye sive chamaerope sive Teucria XVI
[81] chamaedaphne VI
[82] chamelaea VI
[83] chamaesyce VIII
[84] chamaecisso herba I
[85] chamaeleuce sive farfaro sive farfugio I
[86] chamaepeuce II. chamaecyparisso II. ampelopraso VI. stachye I
[87] clinopodio sive cleopiceto sive zopyrontio sive ocimoide III
[88] clematide centunculo III
[89] clematide sive aetite sive lagine X
[90] clematide Aegyptia sive daphnoide sive polygonoide II
[91-92] aro XLII
[93] dracunulo II
[94] Aristoteles IIII
[95] milifolio sive myriophyllo VII
[96] pseudobunio IIII
[97] myrride sive myrra sive myriza VIII
[98] oenobreche III
[99-102] Magica de herbis
[99] coracesia et calicia
[100] Minyade sive Corinthia I
[101] aproxi. Pythagorea de recidivis morborum
[102] aglaophotide sive marmaritide. Achaemenide sive hippophobade. theombrotio sive semnio. adamantide. Arianide, theronarca. Aethiopide sive Meroide. ophiusa. thalassaegle sive potamaugide. theangelide. gelotophyllide. hesiateride sive protomedia sive casignete sive Dionysonymphade. helianthide sive heliocallide. hermesiade. aeschynomene. crocide. opnothuride. anacampserote
[103] eriphia
[104] herba lanaria I. lactoris I. militaris I
[105] stratiotes V
[106] herba de capite statuae I
[107] herba de fluminibus I
[108] lingua hba
[109] herba de cribro I
[110] herba de fimetis I
[111] herba a canum urina I
[112] rodarum III
[113] impia II
[114] Veneris pecten I
[115] exedum I. notia I
[116] philanthropos I. lappa canaria II
[117] tordylon sive syreon III
[118] gramen XVII
[119] dactylos V
[120] faenum Graecum quae silicia XXXI
Summa: res et historiae et observationes MCLXXVI


EX AUCTORIBUS
C. Valgio. Pompeio Lenaeo. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio basso qui item. Antonio Castore. Cornelio Celso.


EXTERNIS
Theophrasto. Apollodoro. Democrito. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta scripsit. Nicandro. Homero. Hesiodo. Musaeo. Sophocle. Anaxilao.
MEDICIS Mnesitheo. Callimacho. Phania physico. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXV CONTINENTUR


naturae herbarum sponte nascentium.


[1] auctoritas herbarum. de origine usus earum
[2] qui Latine usus earum scripserint
[3] quando ad Romanos ea notitia pervenerint
[4-5] qui primi Graecorum de his conposuerint
[6] quare minus exerceantur ea remedia. herbae mirabiliter inventae. cynorrodum, med. II. dracunculus caulis I. Britannia V
[7] de maximo dolore
[7-39] nobilium herbarum inventores
[8] moly III
[9] dwdeka jewn I
[10] paeonia sive pentoboros sive glycysides I
[11] panaces Asclepion II
[12] panaces Heraclion III
[13] panaces Chironion IIII
[14] panaces Centaurion sive Pharnacion III
[15] Heraclion siderion IIII
[17] hyoscyamos quae Apollinaris sive altercum, gen. V. med. IIII
[18] linozostis sive parthenion sive Hermu postea quae Mercurialis, gen. II med. XXII
[19] Achillea sideritis sive panaces Heracleum quae milifolium aut scopa regia, gen. VI. med. III
[20] Teucria sive hermione sive splenios II
[21] Melampodum sive elleborum quod veratrum, gen. III. quo modo colligatur, quo modo probetur
[22] med. ex nigro XXIIII. quomodo sumendum
[23] item in albo. med. ex eo XXIII
[24-25] quibus non dandum. observationes circa utrumque genus LXXXVIII
[26] Mithridatia II
[27] scordotis sive scordion IIII
[28] Polemonia sive Philetaeria sive chiliodynamus VI
[29] Eupatoria I
[30] Centaurion sive Chironion XX
[31] Centaurion lepton sive libadion quod fel terrae XXII
[32] Centauris triorchis II
[33] Clymenos II
[34] Gentiana XIII
[35] Lysimachia VIII
[36] Artemisia sive parthenis sive botrys sive ambrosia V
[37] nymphaea sive Heraclion sive rhopalon sive mallos, gen. II. med. XIIII
[38] Euphorbeae gen. II. med. IIII
[39] plantaginis gen. II. med. XLVI
[40] buglossos II
[41] cynoglossos III
[42] buphthalmos sive chalca I
[43-49] herbae quas gentes invenerunt
[43] Scythice III
[44] hippace III
[45] ischaemon II
[46] cestros sive psychrotrophon quae Vettonica sive serratula XLVIII
[47] Cantabrica II
[48] consiligo I
[49] Hiberis VII
[50-53] herbae ab animalibus repertae
[53] chelidonia VI. canaria I. dictamnon VIII. pseudodictamnon sive chondirs. quibus locis potentissimae herbae. propter herbas in Arcadia lac potari
[54] aristolochia sive clematitis sive Cretica sive plistolochia sive lochia polyrrizos quae malum terrae XXII
[56] argemonia IIII
[57] agaricum XXXIII
[58] echios, gen. III. med. II
[58] hierabotane sive aristereon quae verbenaca, gen. II. med. X
[60] blattaria I
[61] molemonium I
[62] pentapetes sive pentaphyllon sive chamaezelon quae quinquefolium, med. XXXIII
[63] sparganion I
[64] dauci gen. IIII. med. XVIII
[65] theronarca II
[66] persollata sive arcion VIII
[67] cyclaminos quae tuber terrae XII
[68] cyclaminos cissanthemos IIII
[69] cyclaminos chamaecissos III
[70] peucedanum XXVIII
[71] ebulum VI
[72] polemonia I
[73] phlomos quae verbascum XV
[74] phlomides II. phlomis lychnitis sive thryallis
[75] thelyphonon sive scorpio I
[76] phrynion sive neuras sive poterion I
[77] alcima sive damasonion sive lyron XVIII
[78] peristereos VI
[80] antirrinon sive pararrinon sive lychnis agria III
[81] euplia I
[82] pericarpum, gen. II. med. II
[83] nymphaea Heraclia II
[84] lingulaca I
[85] cacalia sive leontice III
[86] callithrix I
[87] hyssopum XX
[88] lonchitis IIII
[89] xiphion sive phasganion IIII
[90] psyllion sive cynois sive chrysallion sive Sicelicon sive cynomyia XVI. thrysellion I
[91-103] remedia oculorum
[92] anagallis sive acoron quae felis oculus, gen. II. med. VI
[93] aegilops II
[94] mandragors sive Cirecion sive morion sive hippophlomon, gen. II. med. XIIII
[95] cicuta XIII
[96] cremnos agrios III
[97] molybdaena I
[98] capnos trunca quae pedes gallinacei I
[99] capnos fruticos III
[100] acoron sive acorion XVII
[101] cotyledonis gen. II. med. LXI
[102] aizoum maius sive buphthalmon sive zoophthalmon sive hypogeson sive ambrosion sive amerimnon quae sedum magnum aut oculus aut digitellus, med. XXXI. aizoum minus sive erithales sive trithales sive erysithales quae isoetes aut sedum, med. XXXII
[103] andrachle agria quae illecebra XXXII
[106] erigeron sive pappos sive acanthis quae senecio VIII
[107] ephemeron II
[108] labrum Venereum I
[109] batrachion quae ranunculus sive strumos, gen. IIII. med. XIII
[110] stomatice, gen. II
Summa: res et historiae et observationes MCCXCII


EX AUCTORIBUS
C. Valgio. Pompeio Lenaeo. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio basso qui item. Antonio Castore. Cornelio Celso. Fabiano.


EXTERNIS
Theophrasto. Apollodoro. Democrito. Iuba. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta scripsit. Nicandro. Homero. Hesiodo. Musaeo. Sophocle. Xantho. Anaxilao.
MEDICIS Mnesitheo. Callimacho. Phania physico. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXVI CONTINENTUR


reliqua per genera medicinae


[1] reliquae per gra de novis morbis
[2] quid sint lichenes
[3] quando primum in Italia coeperint
[4] item carbunculus
[5] item elephantiasis
[6] item colum
[7] de nova medicina. de Asclepiade medico
[8] qua ratione medicinam veterem mutaverit
[9] contra Magos
[10] lichen, gen. II. med. V
[11] Proserpinaca I
[13] bellis II
[14] condurdum I
[16] bechion sive arcion sive chamaeleuce quae tussilago III
[17] bechion quae salvia IIII
[19] molon sive syron I. amomon III
[20] ephedra sive anabasis III
[21] geum III
[22] tripolion III
[23] gromphaena
[24] malundrum II
[25] chalcetum I. [molemonium I]
[26] halus sive cotonea V
[27] chamaerops I. stoechas I
[29] astragalus VI
[30] ladanum XIII
[31] chondris sive pseudodictamnum I. hypocisthis sive orobethron, gen. II. med. VIII
[32] laver sive sion
[33] potamogiton VIII. statice III
[34] ceratia II. leontopodion sive leuceoron sive doripetron sive thorybethron.... lagopus II
[35] epithymon sive hippopheos VIII
[36] pycnocomon IIII
[37] polypodion III
[38] scamonia VIII
[39] tithymalos characia ...
[40] tithymalos myrtites sive caryites XXI
[41] tithymalos paralius sive tithymalis IIII
[42] tithymalos helioscopios XVIII
[43] tithymalos cyparittias XVIII
[44] tithymalos platyphyllos sive corymbites sive amygdalites III
[45] tithymalos dendroides sive cobios sive leptophyllos XVIII
[46] apios ischas sive raphanos agria II
[50] crethmon XI. cachry
[51] anthyllion II. anthyllis II
[52] cepaea I
[53] hypericon sive chamaepitys sive corisson VIIII
[54] caros sive hypericon X
[55] callithrix I. perpressa I. chrysanthemum I. anthemis I
[56] silaus I
[57] herba Fulviana
[59] inguinalis sive argemo
[60] Chrysippeos I
[62] orchis sive Serapias V
[63] satyrion III. satyrion Erythraicon IIII
[65] lappago sive mollugo I. asperugo I
[66] phycos quod fucus marinus, gen. III. med. V. lappa boaria
[68] geranion sive myrris sive myrtis, gen. III. med. VI
[69] onothera sive onear III
[73] acte sive ebulum. chamaeacte
[83] hippuris sive ephedron sive anabasis quae equisetum, gen. III. med. XVII
[84] stephanomelis
[85] erysithales I
[88] polycnemon I
[91] arsenogonon I. thelygonon I
[92] mastos I
[93] ophrys
Summa: res et historiae et observationes MXVIIII


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. C. Valgio. Pompeio Lenaeo. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio basso qui item. Antonio Castore. Cornelio Celso.


EXTERNIS
Theophrasto. Apollodoro. Democrito. Iuba. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta scripsit. Nicandro. Homero. Hesiodo. Musaeo. Sophocle. Xantho. Anaxilao.
MEDICIS Mnesitheo. Callimacho. Phania physico. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXVII CONTINENTUR


reliqua genera herbarum. medicinae ex iis.


[2] aconitum sive thelyphonon sive cammaron sive pardalianches sive scorpion, med. IIII
[3] Aethiopis IIII
[4] ageraton IIII
[5] aloe XXVIIII
[6] alcea IIIII
[7] alypon I
[8] alsine ad eadem quae helxine V
[9] androsaces III
[10] androsaemon sive ascyron VI
[11] ambrosia sive botrys sive Artemisia III
[12] anonis sive ononis V
[13] anagyros sive acopon VI
[14] anonymos V
[15] aparine sive omphalocarpos sive philanthropos IIII
[16] arction sive arcturon V
[17] asplenos sive hemionios II
[18] Asclepias II
[19] aster sive bubonion III
[20] ascyron et ascyroides IIII
[21] aphaca III
[22] alcibium I
[23] alectoros lophos quae crista II
[24] alum quod symphyton petraeum XIIII
[25] alga rufa I
[26] actaea I
[27] ampelos agria IIII
[28] absinthium, gen. III. med. XLVIIII
[29] absinthium marinum sive seriphum II
[30] ballote sive porrum nigrum III
[31] botrys sive Artemisia I
[32] brabilla I
[33] bryon marinum V
[34] bupleuron I
[35] catanance I. cemos I
[36] calyx III
[37] calyx sive anchusa sive rhinoclia II
[38] Circeia III
[39] cirsion I
[40] crataegonon, gen. II. med. VIII
[41] crocodileon II
[42] cynosorchis sive orchis IIII
[43] chrysolachani gen. II. med. III. coagulum terrae II
[44] cucullus sive strumus sive strychnos VI
[45] conferva II
[46] coccum Cnidium II
[47] dipsacos III
[48] dryopteris II
[49] drabe I
[50] elatine II
[51] empetros quam nostri calcifragam IIII
[52] epicactis ssv elleborine II
[53] epimedion III
[54] enneaphyllon III
[55] felicis gen. II, quam Graeci pterim, alii blachron, item thelypterim, nymphaeam pterim vocant, XI
[56] femur bubulum
[57] galeopsis sive galeobdolon sive galion VI
[58] glaux I
[59] glaucion III. collyrium, med. II
[60] glycyside sive Paeonia sive pentorobon XX
[61] gnaphalion sive chamaezelon VI
[62] gallidraga I
[63] holcus sive aristis
[64] hyoseris I
[65] holosteon III
[66] hippophaeston VIII
[67] hypoglossa I
[68] hypecoon
[69] Idaea IIII
[70] isopyron sive phaselion III
[71] lathyris II
[72] leontopetalon sive rhapadion II
[73] lycapsos II
[74] lithospermon sive exonychon sive DioV puron sive HrakleouV II
[75] lapidis muscus I
[76] limeum I
[77] leuce sive mesoleucium sive leucas III
[78] leucographis V
[79] medion III
[80] myosota sive myosotis III
[81] myagros I
[82] nyma I
[83] natrix I
[84] odontitis I
[85] othonna I
[86] onosma I
[87] onopradon V
[88] osyris IIII
[89] oxys II
[90] polyanthemon sive batrachion III
[91] polygonos sive polygonion sive thalattias sive carcinothron sive clema sive myrtopetalos quae sanguinaria sive orios, gen. IIII. med. XXXIII
[92] pancration XII
[93] peplis sive syce sive meconion sive mecon aphrodes III
[94] periclymenon V
[95] pelecinos II
[96] polygala I
[97] poterion sive phrynion sive neuras IIII
[98] phalangitis sive phalangion sive leucacantha IIII
[99] phyteuma I
[100] phyllon I
[101] pellandrion II
[102] phaleris II
[103] polyrrizon II
[104] Proserpinaca V
[105] rhecoma XXXVI
[106] reseda II
[107] stoechas III
[108] solanum quam Graeci strychnon II
[109] Smyrnion XXXII. sinon II
[110] Telephion IIII
[111] trichomanes V
[112] thalictrum I
[113] thlaspi sive Persicon napy IIII
[114] Trachinia I
[115] tragonis sive tragion III
[116] tragos sive scorpio IIII
[117] tragopogon sive come I
[118] de aetatibus herbarum
[119] quo modo cuiusque vires efficaciores
[120] gentium vitia diversa
Summa: res et historiae et observationes DCII


EX AUCTORIBUS
C. Valgio. Pompeio Lenaeo. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Iulio basso qui item. Antonio Castore. Cornelio Celso.


EXTERNIS
Theophrasto. Apollodoro. Democrito. Aristogitone. Orpheo. Pythagora. Magone. Menandro qui biocrhsta scripsit. Nicandro.
MEDICIS Mnesitheo. Callimacho. Timaristo. Simo. Hippocrate. Chrysippo. Diocle. Ophione. Heraclide. Hicesio. Dionysio. Apollodoro Citiense. Apollodoro Tarentino. Praxagora. Plistonico. Medio. Dieuche. Cleophanto. Philistione. Asclepiade. Crateua. Petronio Diodoto. Iolla. Erasistrato. Diagora. Andrea. Mneside. Epicharmo. Damione. Sosimene. Tlepolemo. Metrodoro. Solone. Lyco. Olympiade Thebana. Philino. Petricho. Miccione. Glaucia. Xenocrate.


LIBRO XXVIII CONTINENTUR


medicinae ex animalibus.


[3] an sit in medendo verborum aliqua vis
[4-5] ostenta et sanciri et depelli
[2] ex homine remedia. contraria Magos
[6-19] ex viro medicinae et observations CCXXVI, puero VIII
[20-23] muliere LXI
[24-32] ex peregrinis animalibus
[24] elephanto VIII
[25] leone X
[26] camelo X
[27] hyaena LXXVIIII
[28] crocodilo XVIIII. crocodilea XI
[29] chamaeleone XV
[30] scinco IIII
[31] hippopotamio VII
[32] lynce V
[33-41] medicinae communes ex animalibus feris aut eiusdem generis placidis
[33] lactis usus et observations LVII
[34] de caseis XII
[35] butyro XXV
[36] oxygala I
[37] adipis usus et observations LII
[38] de sebo
[39] de medulla
[40] de felle
[41] de sanguine
[42-80] privatae ex animalibus medicinae digestae in morbos
[71] ex apro XLI
sue LX
cervo LII
lupo XXVII
urso XXVIIII
onagro XII
asino LXXVI
polea III
equifero XI
eculei coagulo I
equo XLII
hippace I
bubus feris II
bove LXXXI
tauro LIII
vitulo LVIIII
lepore LXIIII
volpe XX
mele II
fele V
capra CXXIIII
hirco XXXI
haedo XXI
de glutino taurino probando, et medicinae ex eo VII
Summa: res et historiae et observationes MDCLXXXII


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. L. Pisone. Antiate. Flacco Verrio. Fabiano. Catone censorio. Servio Sulpicio. Licinio Macro. Celso. Masurio. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Bitho Durracheno. Rabirio medico. Ofilio medico. Granio medico.


EXTERNIS
Democrito. Apollonio qui et Mys. Meleto. Artemone. Sextilio Antaeo. Homero. Theophrasto. Lysimacho. Attalo. Xenocrate. Orpheo qui idiofuh scripsit. Archelao qui item. Demetrio. Sotira. Laide. Elephantide. Salpe. Olympiade Thebana. Diotimo Thebano. Iolla. Andrea. Marcione Smyrnaeo. Aescine medico. Hippocrate. Aristotele. Metrodoro Scepsio. Hicetida medico. Apelle medico. Hesiodo. Bialcone. Caecilio Bione qui peri dunamewn scripsit. Anaxilao. Iuba rege.


LIBRO XXIX CONTINENTUR


medicinae ex animalibus.


[1] de origine medicinae
[2] de Hippocrate. quando primum clinice. quod primum iatraliptice
[3] de Chrysippo medico. de Erasistrato
[4] de empirice
[5] de Herophilo. de reliquis inlustribus medicis. quotiens ratio medicinae mutata sit
[6] quis primus Romae medicus et quando
[7] quid de medicis antiqui Romani iudicaverint
[8] vitia mekha
[9] remedia ex lanis XXXV et sequenti libro XXV: LX
[10] oesypo XXXIII, seq. l. XX: LII
[11] ovis XXII, seq. l. XLIII: LXV. quae sitista ova. quo modo fiant tota lutea
[12] de serpentium ovis
[13] de Commageno conficiendo. medicinae ex eo
[14-40] remedia ex animalibus quae placida non sint aut fera
[38] ariete V et seq. l. VII: XII
pecude XXII et seq. l. LV: LXXVII
mulis I et seq. l. V: VI
caballis I et seq. l. III: IIII
cane XVI et seq. l. XLI: LVII
cane rabioso III et seq. l. II:V
ichneumone I. mure XIIII et seq. l. XXVIII: XLII
mure araneo IIII et seq. l. I: V
glire II et seq. l. III: V
sorice I et seq. l. III: V
mustela XVIIII et seq. l. XXV: XLIIII
stellione IIII et seq. l. XII: XVI
irenaceo V et seq. l. XIII: XVIII
hystrice I et seq. l. XXX: XLIII
salamandra I et seq. l. III: IIII
coclea VI et seq. l. LXIII: LXVIIII
aspide I et seq. l. III: IIII.
basilisco IIII
dracone VI et seq. l. IIII: X
vipera XIIII et seq. l. XXI: XXXV
[38] de viperino sale
[17] angue VIII et seq. l. XXVII: XXXV
hydro I
bova IIII et seq. l. III: VII
enhydride I et seq. l. II: III
serpentibus ceteris VIII et seq. l. VII: XV
scorpione IIII et seq. l. II: VI
araneorum et phalangiorum gen. XI. med. ex iis IX et seq. l. XXVII: XXXVI
gryllo et tauro I et seq. l. VII: VIII
scolopendra sive multipeda sive milipeda sive centipeda sive onisco sive iulo I et seq. l. XX: XXI
admiratio naturae nihil sine usu gignentis] jhriakh ecewn
[39] limace I et seq. l. III: IIII
[uruca I et seq. l. II: III]
verme terreno II et seq. l. XXII: XXIIII
verme ex arboribus I et seq. l. IIII: V
ex volucribus:
aquila IIII et seq. l. III: VII
vulture VIII et seq. l. VIIII: XVII
gallinaceo XXXI et seq. l. XXV: LVI
gallina X et seq. l. XXII: XXXII
ansere VII et seq. l. XV: XXII
[cygno I et seq. l. V: VI]
de adipe avium conficiendo
[17] corvo II et seq. l. IIII: VI
cornice II et seq. l. I: III
accipitre II et seq. l. II: IV
miluo II et seq. l. VI: VIII
cenchride II
ciconia II et seq. l. I: III
anate IIII et seq. l. II: VI
perdice VII et seq. l. VII: XIIII
columba VII et seq. l. XXV: XXXII
palumbe II et seq. l. XIIII: XVI
pico Martio I
turture IIII et seq. l. V: VIIII
hirundine VIIII et seq. l. XXIIII: XXXIII
noctua VII et seq. l. II: VIIII
[ulula I et seq. l. I: II]
bubone II et seq. l. V: VII
vespertilione IIII et seq. l. XII: XVI
apibus IV et seq. l. VIII: XII
bupresti V et seq. l. I: VI
pityocampe V [et seq. l. IIII: VI]
naturae benignitatem etiam foedis animalibus inseruisse magna remedia
[30] scarabaeo I et seq. l. VII: VIII
blatta et seq. l. XIII: XVII
de genere cantharidum
[med. ex iis V et seq. l. XI: XVI
cimice VIIII et seq. l. II: XI
musca VII et seq. l. V: XII
[locustis IIII et seq. l. III: VII]
attelebis I
formicis III et seq. l. V: VIII
Summa: res et historiae et observationes DCXXI


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. L. Pisone. Flacco Verrio. Antiate. Nigidio. Cassio Hemina. Cicerone. Plauto. Celso. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Caecilio medico. Metello Scipione. Ovidio poeta. Licinio Macro.


EXTERNIS
Palaephato. Homero. Aristotele. Orpheo. Democrito. Anaxilao.
MEDICIS Botrye. Apollodoro. Archedemo. Aristogene. Xenocrate. Democrate. Diodoro. Chrysippo [philosopho]. Oro. Nicandro. Apollonio Pitanaeo.


LIBRO XXX CONTINENTUR


medicinae ex animalibus reliquae prioris libri.


[1] de origine magices
[2] quando et a quo coeperit. a quibus celebrata sit
[3] an exercuerit eam Italia. quando primum senatus vetuerit hominem immolari
[4] de Galliarum Druidis
[5] de generibus magices
[7] opinio Magorum de talpis. med. V
[8-53] reliquae medicinae per morbos digestae in animalibus quorum genera non sunt placida aut fera
[15] pecude LV et priore l. XII: LXXVII
ariete VII et pr. l. V: XII
lana XXV et pr. l. XXXV: LX
oesypo XX et pr. l. XXXII: LII
mulis V et pr. l. I: VI
caballis III et pr. l. I: IIII
cane XLI et pr. l. XVI: LVII
cane rabioso II et pr. l. III: V
viverra I
mura araneo I et pr. l. IIII: V
glire III et pr. l. II:V
sorice II et pr. l. I: III
mustela XXV et pr. l. XVIIII: XLIIII
stelione XII et pr. l. IIII: XVI
irenaceo XIII et pr. l. V: XVIII
hystrice II et pr. l. I: III
lacerta XXX et pr. l. XIII: XLIII
salamandra III et pr. l. I: IIII
coclea LXIII et pr. l. VI: LXVIIII
akeratwn medicamentum
[aspide III et pr. l. I: IIII
dracone IIII et pr. l. VI: X
vipera XXI et pr. l. XIIII: XXXV
angue XXVII et pr. l. VIII: XXXV
bova III et pr. l. IIII: VII
enhydride II et pr. l. I: III
amphisbaena III
serpentibus ceteris VII et pr. l. VIII: XV
scorpione II et pr. l. IIII: VI
araneorum et phalangiorum gen. XI. med. XXVII et pr. l. IX: XXXVI
gryllo et tauro VII et pr. l. I: VIII
troxalide III
phryganione I
scolopendra sive multipeda sive milipeda sive centipeda sive onisco sive iulo XX et pr. l. I: XXI
[admiratio naturae nihil sine usu gignentis]
limace III et pr. l. I: IIII
uruca I
verme terreno XXII et pr. l. II: XXIIII
verme ex arboribus IIII et pr. l. I: V
verme ex herba IIII
herpete I
ricino IIII
ex volucribus:
aquila III et pr. l. IIII: VII
vulture VIIII et pr. l. VIII: XVII
ossifrago III
gallinaceo XXV et pr. l. XXXI: LVI
gallina XXII et pr. l. X: XXXII
ovis XLIII et pr. l. XXII: LXV
[Commageno V et pr. l. IIII: VIIII]
ansere XV et pr. l. VI: XXII
cygno V [et pr. l. I: VI]
otide II
corvo IIII et pr. l. II: VI
cornice I et pr. l. II: III
accipitre II et pr. l. II: IIII
miluo VI et pr. l. II: VIII
grue II
ciconia I et pr. l. II: III
ibide II
ardiola I
anate II et pr. l. IIII: VI
mergo I
perdice VII et pr. l. VII: XIIII
columba XXV et pr. l. VII: XXXII
palumbe XIIII et pr. l. II: XVI
galerita IIII
cuculo I
pico Martio I
turture V et pr. l. IIII: VIIII
turdis III
merula I
hirundine XXIIII et pr. l. VIIII: XXXIII
noctua II et pr. l. VII: VIIII
ulula I [et pr. l. I: II]
upupa I
bubone V et pr. l. II: VII
passere V
galgulo II
vespertilione XII et pr. l. IIII: XVI
cicadis I
apibus VIII et pr. l. IV: XII
vespis II
bupresti I et pr. l. V: VI
[pityocampis IIII et pr. l. II: VI]
[naturae benignitatem et foedis animalibus inseruisse magna remedia]
scarabaeo VII et pr. l. I: VIII
blatta XIII et pr. l. IIII: XVII
de genere cantharidum. med. ex iis XI et pr. l. V: XVI
cimice II et pr. l. VIIII: XI
musca V et pr. l. VII: XII
locustis IIII
formicis V et pr. l. III: VIII
Summa: res et historiae et observationes DCCCLIIII


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Nigidio. M. Cicerone. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Licinio Macro.


EXTERNIS
Eudoxo. Aristotele. Hermippo. Homero. Apione. Orpheo. Democrito. Anaxilao.
MEDICIS Botrye. Apollodoro. Menandro. Archedemo. Aristogene. Xenocrate. Diodoro. Chrysippo philosopho. Oro. Nicandro. Apollonio Pitanaeo.


LIBRO XXXI CONTINENTUR


medicina ex aquatilibus


[1] aquarum mirabilia
[2] aquarum differentiae
[3-17] medicinae. observationes CCLXVI
[3] quales oculis aquae prosint
[4] quales fecunditatem faciant. quales insaniae medeantur
[5] quales calculosis
[6] quales volneribus
[7] quales partem custodiant
[8] quales vitiliginem tollant
[9] quae colorem lanis faciant
[10] quae hominibus
[11] quae memoriam, quae oblivionem
[12] quae sensus subtilitatem, quae tarditatem, quae canoram vocem
[13] quae vini taedium, quae inebrient
[14] quae olei vicem praestent
[15] quae salsae et amarae
[16] saxa egerentes, risum aut ploratum facientes. quae amorem sanare dicantur
[17] per triduum calentes haustus
[18-20] aquarum miracula
[18] in quibus omnia mergantur, in quibus nihil
[19] aquae necantes, pisces venenati
[20] quae lapideae fiant aut lapidem faciant
[21] de salubirtate aquarum
[22] de vitiis aquarum
[23] probatio aquarum
[24] de aqua Marcia
[25] de aqua Virgine
[26] aquas inveniendi ratio
[27] signa aquarum
[28] differentia aquarum per genera terrae
[29] ratio aqaar per tempora anni
[30] aquarum subito nascentium aut desinentium observatio historica
[31] ratio aquae ducendae
[32] quo modo medicatis utendum et ad quae genera valitudinum
[33] item marinis XXVIIII. quid prosit navigatio V
[34] quo modo marina aqua in mediterraneis possit fieri I
[35] quo modo thalassomeli I
[36] quo modo hydromeli I
[37] remedium contra peregrinas aquas
[38] ex musco medicinae VI. medicinae ex harenis
[39-45] de salis generibus et confecturis et medicinis observationes CCIIII
[41] de salis auctoritate historica CXX
[41, 45] spuma salis
[42] flos salis XX. salsugo II
[43] de garo XV. de muria XV
[44] de allece VIII
[45] de natura salis
[46] de nitri generibus et confecturis et medicinis observations CCXXI
[47] de spongeis. medicinae et observationes XCII
Summa: res et historiae et observationes DCCCCXXIIII


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. Cassio Parmense. Cicerone. Muciano. Caelio. Celso. Trogo. Ovidio. Polybio. Sornatio.


EXTERNIS
Calimacho. Ctesia. Eudico. Theophrasto. Eudoxo. Theopompo. Polyclito. Iuba. Lyco. Apione. Epigene. Pelope. Apelle. Democrito. Thrasyllo. Nicandro. Menandro comoedo. Attalo. Sallustio Dionysio. Andrea. Nicerato. Hippocrate. Anaxilao.


LIBRO XXXII CONTINENTUR


medicinae ex aquatilibus.


[1] summa naturae vis in antipathia
[1] de echenaide II
[2] de torpedine VII
[3] de lepore marino V
[4] mirabilia Rubri maris
[5-9] de ingeniis piscium mirabiles
[8] ubi responsa dentur ex piscibus
[7] ubi ex manu edant
[8] ubi vocem agnoscant
[9] ubi amari sint, ubi salsi, ubi ducles, ubi non muti. esse et locorum sympathiam vel antipathiam
[10] quando marini pisces in usu P. R. esse coeperint. Numae regis constitutio de piscibus
[11] de curalio. medicinae et observationes XLIII
[12] de discordia inter se marinorum. pastinaca VIIII. galeo, mullo XV
[13-14] de iis quibus in aqua et in terra victus est. de castoreis. medicinae et observationes LVI
[14] de testudine. medicinae et observationes LXVI
[16] aurata IIII. stella marina VII
[17] sardis I. cybia
[18] rana marina VI. fluviatiles LII. rana rubeta. observationes circa eas XXXII
[19] enhydris III.
cancri fluviatiles XLV. cancri marini VII
ex cocleis fluviatilibus VII
coracinis IIII
porco pisce II
[20] vitulo marino X
murena I
hippocamp VIIII
echinis XI
[21] ostreorum genera et observatones et medicinae LVIIII. purpura VIIII
[22] alga marina II
[23] mus marinus II
ex scorpione marino
sanguisugis VI
murices XIII
conchylia V
[24] piscium adips II
callionymi III
coracini fel I
pectunculi I
sepiae XXIII
ichthyocolla V
[25] batia I
bacchus sive mizyes II
marini peduculi II
[26] canicula IIII
cetum I
[27] ex delphinis VIII
coluthia sive coryphia III
alcyoneum VII
thynnus V
[28]
menae XVI
scolopendra II
saurus I
conchis I
siluro XV
[30] strombo sive concha longa VI
tethea V
[31] olus marinum I
myaces XXXV
mituli VIII
pelorides I
seriphum II
erythinis II
[32] solea pisce I
rhombo I
blendia I
urtica marina II
pulmone marino IV
onyches IIII
ex colubra aquatica I
ex hydro I
mugile I
ex pelamyde IIII
[34] sciaena I
perca IIII
ex squatina III
zmarides III
[35] ophidio I
[36] ex fibro IIII
bryon I
[38] ex asello pisce I
phagro I
ex balaena I
[42] polypo I
[45] ex glano I
[46] glaucisco I
[49] rrubellio I
uva marina I
anguilla I
[50] hippopotamio I
crocodilo I
[52] adarca sive calamnochnus III
calamo VIII
[53] animalium omnium in mari viventium nomina CLXXVI
Summa: res et historiae et observationes DCCCCXC


EX AUCTORIBUS
Licinio Macro. Trebio Nigro. Sextio Nigro qui Graece scripsit. Ovidio poeta. Cassio Hemina. Maecenate. Iaccho. Sornatio.


EXTERNIS
Iuba. Andrea. Salpe. Apione. Pelope. Apelle. Thrasyllo. Nicandro.


LIBRO XXXIII CONTINENTUR


metallorum naturae.


[2-25] de auro
[3] quae prima commendatio eius
[4] de anulorum aureorum origine
[5] de modo auri apud antiquos
[6-9] de equestri ordine. de iure anulorum aureorum
[7] de decuriis
[9] quotiens nomen equestris ordinis mutatum
[10] de donis militaribus aureis et argenteis
[11] quando primum corona aurea data
[12] de reliquo usu auri, feminarum
[13] de nummo aureo
[13] quando primum signatum aes, argentum. urum. antequam ea signarentur, quis mos in aere
[13] quae maxima pecunia primi census
[13] quotiens et quibus temporibus aucta sit aeris aut nummi signati aestimatio
[14] de cupiditate auri
[15] qui plurimum auri et argenti possiderint
[16] quando primum argenti apparatus in harena, quando in scaena
[17] quibus temporibus plurimum in aerario populi Romani auri et argenti fuerit
[18] quando primum lacunaria inaurata
[19] quibus de causis praecipua auctoritas auro
[20] ratio inaurandi
[21] de inveniendo auro
[22] de auropigmento
[23] de electro
[24] primae aureae statuae
[25] medicinae ex auro VIII
[26-29] de chrysocolla
[27] ratio eius in picturis
[28] medicinae ex chrysocolla VII
[29] de aurificum chrysocolla sive santerna
[30] mirabilia naturae glutinandis inter se et perficiendis metallicis rebus
[31] de argento
[32] de argento vivo
[34] de stimi sive stibi sive alabastro sive larbasi sive platyophthalmo. medicinae ex eo VII
[35] de scoria argenti. medicinae ex ea VI. de spuma argenti. medicinae ex ea VII
[36-41] de minio
[36] quam religiosum apud antiquos fuerit
[37] de inventione eius et origine
[38] de cinnabari
[38-39] ratio eius in picturis et medicina
[40] genera mini
[40] ratio eius in picturis
[41] de hydrargyro
[41] medicina ex minio
[42] de argento inaurando
[43] de coticulis aurariis
[44-55] argenti genera et experimenta
[45] de speculis
[46] de Aegyptio argento
[47] de inmodica pecunia. quorum maximae opes fuerint
[48] quando primum populus Romanus stipem sparserit
[49] de luxuria in vasis argenteis
[50] frugalitatis antiquae in argento exempla
[51] quando primum lectis argentum additum
[52] quando lances inmodicae factae
[52] quando repositoriis argentum additum
[52] quando tympana facta
[53] inmodica argenti pretia
[54] de statuis argenteis
[55] nobilitates operum et artificum in argento
[56] de sile
[56] qui primi sile pinxerint et qua ratione
[57-58] de caeruleo. medicinae ex eo II
Summa: res et historiae et observationes CCLXXXVIII


EX AUCTORIBUS
Domitiano Caesare. Iunio Gracchano. L. Pisone. M. Varrone. Corvino. Attico Pomponio. Calvo Licinio. Cornelio Nepote. Muciano. Boccho. Fetiale. Fenestella. Valerio Maximo. Iulio Basso qui de medicina Graece scripsit. Sextio Nigro qui item.


EXTERNIS
Theophrasto. Democrito. Iuba. Timaeo historico. Qui de medicina metallica scripserunt: Heraclide. Andrea. Diagora. Botrye. Archedemo. Dionysio. Aristogene. Democle. Mneside. Attalo medico. Xenocrate item. Theomnesto. Nymphodoro. Iolla. Apollodoro. Pasitele qui mirabilia opera scripsit. Antigono qui de toreutice scripsit. Menaechmo qui item.


LIBRO XXXIV CONTINENTUR


[1-38] aeris metalla
[2-5] genera aeris
[3] quae Corinthia
[4] quae Deliaca
[5] quae Aeginetica
[4, 5, 8] de tricliniis aeratis
[6] de candelabris
[7] de templorum ornamentis ex aere
[9] quod primum dei simulacrum Romae ex aere factum
[9] de origine statuarum et honore
[10-11] statuarum genera et figurae. santiquas statuas togatas sine tunicis fuisse
[11] quae primae statuae Romae. quibus primum publice postiae, quibus primum in columna, quando rostra
[12] quibus externis Romae publice positae
[13] quibus Romae mulieribus in publico positae. quae prima Romae statua equestris publice posita
[14] quando omnes privatim positae statuae ex publico sublatae
[15] quae prima ab externis publice posita
[16] fuisse antiquitus et in Italia statuarios
[17] de pretiis signorum inmodicis
[18] de colossis in urbe celeberrimis
[19] nobilitates ex aere operum et artificum CCCLXVI
[20] differentiae aeris et mixturae. de pyropo
[20] de Campano aere
[21] de servando aere
[22] de cadmia
[23] med. ex ea XV
[24] aeris usti effectus in medicina X
[25] de scoria aeris. de flore aeris, squama aeris, stomomate aeris. med. ex iis XLVII
[26] aerugo. med. ex ea XVIII
[27] hieracium
[28] scolex aeris. med. ex eo XVIII
[29] de chalcitide. med. ex ea VII. psoricon
[30] sori. med. ex eo III
[31] misy. med. ex eo XIII
[32] chalcanthum sive atramentum sutorium. med. ex eo XVII
[33-34] pompholyx. spodium. med. ex iis VI
[35] antispodi gen. XV
[36] smegma
[37] de diphryge
[38] de triente Servilio
[39-46] de ferrariis metallis
[40] simulacra ex ferro. caelaturae ex ferro
[41] differentiae ferri
[42] de ferro quod vivum appellant
[41] ferri temperatura
[43] robiginis remedia
[44] med. ex ferro VII
[45] med. ex robigine XIIII
[46] med. ex squama ferri XVII. hygremplastrum
[47-56] de plumbi metallis
[47] de plumbo albo
[48] de argentario. de stagno
[49] de plumbo nigro
[50] med. ex plumbo XV
[51] med. ex scoria plumbi XV
[52] spodium ex plumbo
[53] de molybdaena. med. ex ea V
[54] psimythium sive cerussa. med. ex ea VI
[55] sandaraca. med. ex ea XI
[56] arrhenicum
Summa: medicinae CCLVIII.
ex iis ad canis morsus, ad caput, alopecias, oculos XXV, aures, nares, oris vitia, lepras, gingivas, dentes, uvam, pituitam, fauces, tonsillas, anginam, tussim, vomitiones, pectus, stomachum, suspiria, lateris dolores, splenem, ventrem, tenesmum, dysenteriam, sedem, verenda, sanguinem sistendum, podagras, hydropicos, ulcera, volnera XXVI, suppurata, ossa, paronychia, ignem sacrum, haemorroidas, fistulas, callum, pusulas, scabiem, cicatrices, infantes, muliebria vitia, psilotrum, venerem inhibendam, ad vocem, contra lymphationes. Summa: res et historiae et observationes CCLVIII.


EX AUCTORIBUS
L. Pisone. Antiate. Verrio. M. Varrone. Cornelio Nepote. Messala Rufo. Marso poeta. Boccho. Iulio Basso qui de medicina Graece scripsit. Sextio Nigro qui item. Fabio Vestale.


EXTERNIS
Democrito. Metrodoro Scepsio. Menaechmo qui de toreutice scripsit. Xenocrate qui item. Antigono qui item. Duride qui item. Heliodoro qui Atheniensium anathemata scripsit. Pasitele qui marabilia opera scripsit. Timaeo. Qui de medicina metallica scripserunt: Nymphodoro. Iolla. Apollodoro. Andrea. Heraclide. Diagora. Botrye. Archedemo. Dionysio. Aristogene. Democle. Mneside. Xenocrate Zenonis. Theomnesto.


LIBRO XXXV CONTINENTUR


[1] honos picturae
[2] honos imaginum
[3] quando primum clupei vice imaginum instituti. quando primum in publico positi
[4] quando in domibus
[5] de picturae initiis. de monochromatis picturis. de primis pictoribus
[6] antiquitas picturarum in Italia
[7] de pictoribus Romanis. quando primum dignitas picturae et quibus ex causis Romae. qui victorias suas pictas proposuerint
[8-10] quando primum externis picturis dignitas Romae
[11] ratio pingendi
[12-32] de pigmentis praeter metallica
[12] de coloribus facticiis
[13] de Sinopide. med. ex ea XI
[14] de rubrica. de terra Lemnia. med. ex ea VIIII
[15] de Aegyptia terra
[16] de ochra. med. ex rubria III
[17] leucophorum
[18] Paraetonium
[19] Melinum. med. ex eo VI
[20] cerussa usta
[21] Eretria terra. med. ex ea VI
[22] sandaraca
[23] sandyx
[24] Syricum
[25] atramentum
[26] purpurrissum
[27] Indicum. med. ex eo III
[28] Armenium. med. ex eo. I
[29] viride Appianum
[30] anulare
[31] qui colores udo non inducantur
[32] quibus coloribus antiqui pinxerint
[33] quando primum gladiatorum pugnae pictae et propositae sint
[34] de aetate picturae
[34-41] operum et artificum in pictura nobilitates CCCCV
[35] picturae primum certamen
[36-37] qui penicillo pinxerint
[38] de avium cantu compescendo
[39-41] qui encausta cauterio vel cestro vel penicillo pinxerint
[39] quae quis primus invenerit in pictura
[40] quid difficillimum in pictura. de generibus picturae
[40] quis primus lacunaria pinxerit. quando primum camarae pictae
[40] pretia mirabilia picturarum. de talento
[43] plastices primi inventores
[44] quis primus ex facie imaginem expresserit
[45] nobilitates artificum in plastice XIIII
[45] de figlinis operibus. de Signinis
[47-58] terrae varietates
[47] de pulvere Puteolano et aliis terrae generibus quae in lapidem vertuntur
[48] de parietibus formaceis
[49] de latericiis et laterum ratione
[50] de sulpure et generibus eius. med. XIIII
[51] de bitumine et generibus eius. med. XXVII
[52] de alumine et generibus eius. med. ex eo XXXXIIII
[53] de terra Samia. med. ex ea III
[54] Eretriae terrae genera
[55] de terra ad medicinam lavanda
[56] de Chia terra. med. ex ea III. de Selinusia. med. ex ea III. de pnigitide. med. ex ea VIIII. de ampelitide. med. ex ea IIII
[57] cretae ad vestium usus. Cimolia. med. ex ea VIIII. Sarda. Umbrica. saxum
[58] argentaria. qui et quorum liberti praepotentes
[59] terra ex Galata. terra Clupea. terra Baliarica. terra Ebusitana. med. ex iis IIII
Summa: medicinae et historiae et observationes DCCCCLVI


EX AUCTORIBUS
Messala oratore. Messala sene. Fenestella. Attico. M. Varrone. Verrio. Nepote Cornelio. Deculone. Muciano. Melisso. Vitruvio. Cassio Severo. Longulano. Fabio Vestale.


EXTERNIS
Qui de pictura scripserunt: Pasitele. Apelle. Melanthio. Asclepiodoro. Euphranore. Heliodoro qui anathemata Atheniensium scripsit. Metrodoro qui de architectonice scripsit. Democrito. Theophrasto. Apione grammatico. Qui de metallica medicina scripserunt: Nymphodoro. Iolla. Apollodoro. Andrea. Heraclide. Diagora. Botrye. Arcehedmo. Dionysio. Aristogene. Democle. Mneside. Xenocrate Zenonis. Theomnesto.


LIBRO XXXVI CONTINENTUR


naturae lapidum.


[1-3] luxuria in marmoribus
[3] quis primus peregrino marmore columnas habuerit Romae
[2-3] quis primus in publicis operibus ostenderit
[4] qui primi laudati in marmore scalpendo et quibus temporibus
[4] de Mausoleo Cariae
[4] nobilitates operum et artificum in marmore CCXXV
[5] quando primum marmorum in aedificiis usus
[6] qui primi marmora secuerint et quando
[7] quis primus Romae crustaverit parietes
[8] quibus aetatibus quaeque marmora in usum venerint Romae
[9] ratio secandi marmora. de harenis quibus secantur
[10] de Naxio. de Armenio
[11] de Alexandrinis marmoribus
[12] de onyche sive alabastrite. med. ex eo III
[13] de lygdino, corallitico, Alabandico, Thebaico, Syenite
[14-15] de obeliscis
[15] de eo qui pro gnomone in campo Martio est
[16-23] opera mirabilia in terris
[17] Sphinx Aegyptia. pyramides
[18] Pharos
[19] labyrinthi
[20] pensiles horti. pensile oppidum
[21] de templo Ephesiae Dianae
[22] aliorum templorum admirabilia
[23] de lapide fugitivo. echo septiens resonans. sine clavo aedificia
[24] Romae miracula operum XVIII
[25] de magnete lapide. med. ex eo III
[26] Syrius lapis
[27] de sarcophago sive Assio. med. ex eo X
[28] de chernite. de poro
[29] de lapidibus osseis. de palmatis. de Taenariis. de Coranis. de nigris marmoribus
[30] de molaribus lapidibus. pyrites. med. ex eo VII
[31] ostracites. med. ex eo IIII. amiantus. med. ex eo III
[32] geodes. med. ex eo III.
[33] melitinus. med. ex eo VI
[34] gagates. med. ex eo VI
[35] spongites. med. ex eo II
[36] Phrygius
[37] haematites. med. ex eo V. schistos. med. ex eo VII
[38] androdamas. med. ex eo II. Arabicus. milites sive hepatites. anthracites
[39] aëtites. Taphiusius. callimus
[40] Samius. med. ex eo VIII
[41] Arabus. med. ex eo II
[42] de pumice. med. ex eo VIIII
[43] de mortariis medicinalibus et aliis. Etesius lapis. chalazius
[44] Siphnius. lapides molles
[45] lapides speculares
[46] phengites
[47] de cotibus
[48] de tophis
[49-50] de silicum natura. de reliquis ad structuram lapidibus
[51] genera structurae
[52] de cisternis
[53] de calce
[54] harenae genera. mixtura harenae et calcis
[55] vitia structurae. de tectoriis
[56] de columnis. genera columnarum
[57] med. ex calce V
[58] de maltha
[59] de gypso
[60-64] de pavimentis
[60] asarotos oecos
[61] quod primum pavimentum Romae
[62] de subdialibus pavimentis
[63] Graecanica pavimenta
[64] quando primum lithostrota
[64] quando primum camarae vitreae
[65] origo vitri
[66] genera eius et ratio faciendi
[67] de Obsianis
[68] miracula ignium
[69] medicinae ex igni et cinere III
[70] prodigia foci
Summa: medicinae ex iis LXXXVIIII:
ad serpentes III, bestiarum morsus, ad venena, caput, oculos, epinyctidas, dentes, dentifricia, fauces, strumas, stomachum, iocinera, pituitam, testes, vesicam, calculos, panos, haemorroidas, podagras, sanguini sistendo, sanguinem reicientibus, luxata, phreneticos, lethargicos, comitiales, melancholicos, vertigines, ulcera, volnera urenda, secanda, convolsa, contusa, maculas, usta, phthisin, mammas, muliebria vitia, carbunculos, pestilentia.
Summa omnis: res et historiae et observationes CCCCXXXIIII


EX AUCTORIBUS
M. Vcarrone. C. Galba. Cincio. Muciano. Nepote Cornelio. L. Pisone. Q. Tuberone. Fabio Vestale. Annio Fetiale. Fabiano. Seneca. Catone censorio. Vitruvio.


EXTERNIS
Theophrasto. Pasitele. Iuba rege. Nicandro. Sotaco. Sudine. Alexandro polyhistore. Apione Plistonice. Duride. Herodoto. Euhemero. Aristagora. Dionysio. Artemidoro. Butorida. Antisthene. Demetrio. Demotele. Lycea.


LIBRO XXXVII CONTINENTUR


[1] origo gemmarum
[2-3] de Polycratis tyranni gemma, de Pyrrhi regis
[4] qui scaptores optimi
[4] nobilitates scalpturae
[5] quae prima Romae dactyliothece
[6] gemmae in Pompei Magni triumpho translatae
[7] quando primum myrrhina invecta. luxuria circa ea
[8] natura eorum
[9-10] de crystallo
[10] medicina ex eo. luxuria in crystallo
[11-12] de sucino
[11] quae mentiti sint auctores de eo
[12] gen. eius VII. med. ex his ...
[13] lyncurium. med. II
[15] de adamante sive anancite. gen. adamantis VI. med. II
[16-19] de smaragdis
[17] gen. eorum
[18] vitia eorum
[19] tanos gemma. chalcosmaragdos
[20] de beryllis. genera eorum VIII. vitia eorum
[21-22] de opalis. genera eorum VII. vitia eorum et experimenta
[23] de sardonyche. gen. eius ... vitia eius
[24] de onyche. gen. eius ...
[25-26] de carbunculis
[25] gen. eorum XII
[26] vitia eorum et experimenta
[27] anthracitis
[28] sandastros. sandaresus
[29] lychnis. gen. eius IIII
[30] Carchedonia
[31] sarda. gen. eius V
[32] de topazo. gen. eius II
[33] de callaina
[34] de prasio. gen. eius III
[35] nilion
[36] molochitis
[37] de iaspide. gen. eius XVII. vitia eorum
[38] de cyano. gen. eius III
[39] de sappiro
[40] amethystos. gen. eius V. socondion. sapenos. pharanitis. Aphrodites blepharon sive anteros sive paederos
[41] hyacinthus
[42] de chrysolitho. gen. eius IIII
[43] de chryselectro
[44] leucochrysos. gen. eius III
[45] melichrysi, xuthi
[46] paederos sive sangenon sive syenites
[47] asteria
[48] astrion
[49] astriotes
[50] astolon
[51] ceraunia. gen. eius IIII. baetylos
[52] iris
[53] leros
[54] Achatae. gen. eorum XIIII. acopos. med. ex ea ... alabastritis. med. ex ea ... alectoriae. androdamas. argyrodamas. antipathes. Arabica. aromatitis. asbestos. apisatis. atizoe. augitis. amphidanes sive chrysocolla. Aphrodisiaca. apsyctos. Aegyptilla
[55] Balanitae. batrachitis. baptes. Beli oculus. Belus. baroptenus sive baripe. botryitis. bostrychitis. bucardia. brontea. boloe
[56] Cadmitis. callais. capnitis. Cappadocia. callaica. catochitis. catoptritis. cepitis sive cepolatitis. ceramitis. cinaediae. ceritis. circos. corsoides. corallachates. corallis. crateritis. crocallis. cyitis. chalcophonos. chelidoniae. cheloniae. chelonitis. chloritis. Choaspitis. chrysolampsis. chrysopis. cetionides
[57] Daphnea. diadochos. diphyes. Dionysias. dracontias
[58] Encardia sive enariste. enorchis. exhebenus. erythallis. erotylos sive amphicomos sive hieromemnon. eumeces. eumithres. eupetalos. eureos. eurotias. eusebes. epimelas
[59] Galaxias. galactitis sive leucogaea sive leucographitis sive synechitis. gallaica. gassinnade. glossopetra. Gorgonia. goniaea
[60] Heliotropion. Hephaestitis. Hermi aedoeon. hexecontalithos. hieracitis. hammitis. Hammonis cornu. hormiscion. hyaeniae. haematitis meniu sive xuthos
[61] Idaei dactyli. icterias. Iovis gemma sive drosolithos. Indicae. ion
[62] Lepidotis. Lesbia. leucophthalmos. leucopoecilos. libanochrus. limoniatis. liparea. lysimachos. leucochryos
[63] Memnonia. Media. meconitis. mithrax. morochthos. mormorion sive promnion sive Alexandrion. myrritis. myrmecias. myrsinitis. mesoleucos. mesomelas
[64] Nasoamonitis. nebritis. Nipparena
[65] Oica. ombria sive notia. onocardia. oritis sive sideritis. ostracias sive ostracitis. ostritis. ophicardelos. obsiana
[66] Panchrus. pangonus. paneros sive panerastos. Ponticae. gen. IIII. phloginos sive chrysitis. phoenicitis. phycitis. perileucos. paeanitis sive gaeanis
[67] Solis gemma. sagda. Samothracia. sauritis. sarcitis. selenitis. sideritis. sideropeocilos. spongitis. synodontitis. Syrtitis. syringitis
[68] Trichrus. thelyrrhizos. thelycardios sive mucul. Thracia, gen. III. tephritis. tecolithos
[69] Veneris crines. Veientana
[70] Zathene. zamilampis. zoraniscaea
[71] hepatitis. steatitis. Adadu nephros. Adadu ophthalmos. Adadu dactylos. triophthalmos
[72] carcinias. echitis. scorpitis. scaritis. triglitis. aegophthalmos. hypophthalmos. geranitis. aëtitis. myrmecitis. cantharias. lycophthalmos. taos. timictonia
[73] ammochrysos. cenchritis. dryitis. cissitis. narcissitis. cyamias. pyren. phoenicitis. chalazias. pyritis. polyzonos. astrapaea. phlogitis. anthracitis. enygros. polythrix. leontios. pardalios. drosolithos. melichrus. melichloros. crocias. polias. spartopolia. rhoditis. melitis. chalcitis. sycitis. bostrychitis. chernitis. anancitis. synochitis. dendritis
[74] chochlides
[75] de figura gemmarum
[76] ratio probandi
[77] comparatio naturae per terras. comparatio rerum per pretia
Summa: res et historiae et observationes MCCC


EX AUCTORIBUS
M. Varrone. actis triumphorum. Maecenate. Iaccho. Cornelio Boccho.


EXTERNIS
Iuba rege. Xenocrate Zenonis. Sudine. Aeschylo. Philoxeno. Euripide. Nicandro. Satyro. Theophrasto. Charete. Philemone. Demostrato. Zenothemi. Metrodoro. Sotaco. Pythea. Timaeo Siculo. Nicia. Theochresto. Asaruba. Mnasea. Theomene. Ctesia. Mithridate. Sophocle. Archelao rege. Callistrato. Democrito. Ismenia. Olympico. Alexandro polyhistore. Apione. Oro. Zoroastre. Zachalia.


LIBER SECVNDVS

[1] Mundum et hoc quodcumque nomine alio caelum appellare libuit, cuius circumflexu degunt cuncta, numen esse credi par est, aeternum, inmensum, neque genitum neque interiturum umquam. huius extera indagare nec interest hominum nec capit humane coniectura mentis.

[2] sacer est, aeternus, immensus, totus in toto, immo vero ipse totum, infinitus ac finito similis, omnium rerum certus et similis incerto, extra intra cuncta conplexus in se, idemque rerum naturae opus et rerum ipsa natura.

[3] furor est mensuram eius animo quosdam agitasse atque prodere ausos, alios rursus occasione hinc consumpta aut hic data innumerabiles tradidisse mundos, ut totidem rerum naturas credi oporteret aut, si una omnes incubaret, totidem tamen soles totidemque lunas et cetera etiam in uno et inmensa et innumerabilia sidera, quasi non eaedem quaestiones semper in termino cogitationi sint occursurae desiderio finis alicuius aut, si haec infinitas naturae omnium artifici possit adsignari, non idem illud in uno facilius sit intellegi, tanto praesertim opere. furor est profecto, furor egredi ex eo et, tamquam interna eius cuncta plane iam nota sint, ita scrutari extera, quasi vero mensuram ullius rei possit agere qui sui nesciat, aut mens hominis videre quae mundus ipse non capiat

[4] furor est profecto, furor egredi ex eo et, tamquam interna eius cuncta plane iam nota sint, ita scrutari extera, quasi vero mensuram ullius rei possit agere qui sui nesciat, aut mens hominis videre quae mundus ipse non capiat.

[5] Formam eius in speciem orbis absoluti globatam esse nomen in primis et consensus in eo mortalium orbem appellantium, sed et argumenta rerum docent, non solum quia talis figura omnibus sui partibus vergit in sese ac sibi ipsa toleranda est seque includit et continet nullarum egens compagium nec finem aut initium ullis sui partibus sentiens, nec quia ad motum, quo subinde verti mox adparebit, talis aptissima est, sed oculorum quoque probatione, quod convexu mediusque quacumque cernatur, cum id accidere in alia non possit figura.

[6] Hanc ergo formam eius aeterno et inrequieto ambitu, inenarrabili celeritate, viginti quattuor horarum spatio circumagi solis exortus et occasus haut dubium reliquere. an sit inmensus et ideo sensum aurium excedens tantae molis rotatae vertigine adsidua sonitus, non equidem facile dixerim, non, Hercule, magis quam circumactorum simul tinnitus siderum suosque volventium orbes an dulcis quidam et incredibili suavitate concentus. nobis qui intus agimus iuxta diebus noctibusque tacitus labitur mundus.

[7] esse innumeras ei effigies animalium rerumque cunctarum inpressas nec, ut in volucrum notamus ovis, levitate continua lubricum corpus, quod clarissimi auctores dixere, terrenorum argumentis indicatur, quoniam inde deciduis rerum omnium seminibus innumerae, in mari praecipue ac plerumque confusis monstrificae, gignantur effigies, praeterea visus probatione, alibi ursi, tauri alibi, alibi litterae figura, candidiore medio per verticem circulo.

[8] equidem et consensu gentium moveor; namque et Graeci nomine ornamenti appellavere eum et nos a perfecta absolutaque elegantia mundum. caelum quidem haut dubie caelati argumento diximus, ut interpretatur M. Varro.

[9] adiuvat rerum ordo discripto circulo qui signifer vocatur in duodecim animalium effigies et per illas solis cursus congruens tot saeculis ratio.

[10] Nec de elementis video dubitari quattuor esse ea: ignium summum, inde tot stellarum illos conlucentium oculos; proximum spiritus, quem Graeci nostrique eodem vocabulo aera appellant, vitalem hunc et per cuncta rerum meabilem totoque consertum; huius vi suspensam rum quarto aquarum elemento librari medio spatii tellurem.

[11] ita mutuo conplexu diversitatis effici nexum et levia ponderibus inhiberi quo minus evolent, contraque gravia ne ruant suspendi, levibus in sublime tendentibus. sic pari in diversa nisu in suo quaeque consistere, inrequieto mundi ipsius constricta circuitu, quo semper in se recurrente imam atque mediam in toto esse terram, eandemque universo cardine stare pendentem, librantem per quae pendeat, ita solam inmobilem circa eam volubili universitate; eandem ex omnibus necti eidemque omnia inniti.

[12] inter hanc caleumque eodem spiritu pendent certis discreta spatiis septem sidera, quae ab incessu vocamus errantia, cum errent nulla minus illis. eorum medius sol fertur, amplissima magnitudine ac potestate nec temporum modo terrarumque, sed siderum etiam ipsorum caelique rector.

[13] hunc esse mundi totius animum ac planius mentem, hunc principale naturae regimen ac numen credere decet opera eius aestimantes. hic lucem rebus ministrat aufertque tenebras, hic reliqua sidera occultat, inlustrat; hic vices temporum annumque semper renascentem ex usu naturae temperat; hic caeli tristitiam discutit atque etiam humani nubila animi serenat; hic suum lumen ceteris quoque sideribus fenerat, praeclarus, eximius, omnia intuens, omnia etiam exaudiens, ut principi litterarum Homero placuisse in uno eo video.

[14] Quapropter effigiem dei formamque quaerer inbecillitatis humanae reor. quisquis est deus, si modo est alius, et quacumque in parte, totus est sensus, totus visus, totus auditus, totus animae, totus animi, totus sui. innumeros quidem credere atque etiam ex vitiis hominum, ut Pudicitiam, Concordiam, Mentem, Spem, Honorem, Clementiam, Fidem, aut, ut Democrito placuit, duos omnino, Poenam et Beneficium, maiorem ad socordiam accedit.

[15] fragilis et laboriosa mortalitas in partes ita digessit infirmitatis suae memor, ut portionibus coleret quisque quo maxime indigeret. itaque nomina alia aliis gentibus et numina in iisdem innumerabilia invenimus, inferis quoque in genera discriptis morbisque et multis etiam pestibus, dum esse placatas trepido metu cupimus.

[16] ideoque etiam publice Febris fanum in Palatio dicatum est, Orbonae ad aedem Larum, ara et Malae Fortunae Esquiliis. quam ob rem maior caelitum populus etiam quam hominum intellegi potest, cum singuli quoque ex semet ipsis totidem deos faciant Iunones Geniosque adoptando sibi, gentes vero quaedam animalia et aliqua etiam obscena pro dis habeant ac multa dictu magis pudenda, per fetidos cibos, alia et similia, iurantes.

[17] matrimonia quidem inter deos credi tantoque aevo ex iis neminem nasci et alios esse grandaevos semper canosque, alios iuvenes atque pueros, atri coloris, aligeros, claudos, ovo editos et alternis diebus viventes morientesque, puerilium prope deliramentorum est, sed super omnem inpudentiam, adulteria inter ipsos fingi, mox iurgia et odia, atque etiam furtorum esse et scelerum numina.

[18] deus est mortali iuvare mortalem, et haec ad aeternam gloriam via. hac proceres iere Romani, hac nunc caelesti passu cum liberis suis vadit maximus omnis aevi rector Vespasianus Augustus fessi rebus subveniens.

[19] hic est vetustissimus referendi bene merentibus gratiam mos, ut tales numinibus adscribant. quippe et aliorum nomina deorum et quae supra retuli siderum ex hominum nata sunt meritis. Iovem quidem aut Mercurium aliterve alios inter se vocari et esse caelestem nomenclaturam,

[20] quis non interpretatione naturae fateatur inridendum? agere curam rerum humanarum illud, quicquid est, summum ac vel tam tristi atque multiplici ministerio non pollui credamus dubitemusne? vix prodest iudicare, utrum magis conducat generi humano, quando aliis nullus est deorum respectus, aliis pudendus.

[21] externis famulantur sacris ac digitis deos gestant, monstra quoque colunt, damnant et excogitant cibos, imperia dira in ipsos, ne somno quidem quieto, inrogant. non matrimonia, non liberos, non denique quicquam aliud nisi iuvantibus sacris deligunt. alii in Capitolio fallunt ac fulminantem periurant Iovem. et hos iuvant sacra, illos sacra sua poenis agunt.

[22] Invenit tamen inter has utrasque sententias medium sibi ipsa mortalitas numen, quo minus etiam plana de deo coniectatio esset. toto quippe mundo et omnibus locis omnibusque horis omnium vocibus Fortuna sola invocatur ac nominatur, una accusatur, res una agitur, una cogitatur, sola laudatur, sola arguitur et cum conviciis colitur, volubilis ....que, a plerisque vero et caeca existimata, vaga, inconstans, incerta, varia indignorumque fautrix. huic omnia expensa, huic feruntur accepta, et in toto ratione mortalium sola utramque paginam facit, adeoque obnoxiae sumus sortis, ut prorsus ipsa pro deo sit qua deus probatur incertus.

[23] pars alia et hanc pellit astroque suo eventus adsignat et nascendi legibus, semelque in omnes futuros umquam deo decretum, in reliquum vero otium datum. sedere coepit sententia haec, pariterque et eruditum vulgus et rude in eam cursus vadit.

[24] ecce fulgurum monitus, oraculorum praescita, haruspicum praedicta atque etiam parva dictu in auguriis sternumenta et offensiones pedum. Divus Augustus prodidit laevum sibi calceum praepostere inductum quo die seditione militari prope adflictus est.

[25] quae singula inprovidam mortalitatem involvunt, solum ut inter ista vel certu sit nihil esse certi nec quicquam miserius homine aut superbius. ceteris quippe animantium sola victus cura est, in quo sponte naturae benignitas sufficit, uno quidem vel praeferendo cunctis bonis, quod de gloria, de pecunia, ambitione superque de morte non cogitant.

[26] Verum in his deos agere curam rerum humanarum credi ex usu vitae est poenasque maleficiis aliquando seras, occupato deo in toto mole, numquam autem inritas esse nec ideo proximum illi genitum nominem, ut vilitate iuxta beluas esset.

[27] inperfectae vero in homine naturae praecipua solatia, ne deum quidem posse omnia$#151;namque nec sibi potest motem consciscere, si velit, quod homini dedit optimum in tantis vitae poenis, nec mortalies aeternitate donare aut revocare defunctos nec facere ut qui vixit non vixerit, qui honores gessit non gesserit$#151;nullumque habere in praeterita ius praeterquem oblivionis atque (ut facetis quoque argumentis societas haec cum deo copuletur) ut bis dena viginti non sunt aut multa similiter efficere non posse. per quae declaratur haut dubie naturae potentia idque esse quod deum vocemus. in haec divertisse non fuerit alienum, vulgata iam propter adsiduam quaestionem de deo.

[28] Hinc redeamus ad reliqua naturae. sidera, quae adfixa diximus mundo, non illa, ut existimat volgus, singulis attributa nobis et clara divitibus, minora pauperibus, obscura defectis ac pro sorte cuiusque lucentia adnumerata mortalibus, cum suo quaeque homine orta moriuntur nec aliquem exstingui decidua significant.

[29] non tanta caelo societas nobiscum est, ut nostro fato mortalis sit ibi quoque siderum fulgor. illa nimio alimento tracti umoris ignea vi abundantiam reddunt, cum deicdere creduntur, ut apud nos quoque luminibus accensis liquore olei notamus accidere.

[30] ceterum aeterna caelestibus est natura intexentibus mundum intextuque concretis, potentia autem ad terram magnopere eorum pertinens, quae propter effectus claritatemque et magnitudinem in tanta subtilitate nosci potuerunt, sicut suo demonstrabimus loco. circulorum quoque caeli ratio in terrae mentione aptus dicetur, quando ad eam tota pertinet, signiferi modo inventoribus non dilatis. obliquiatem eius intellexisse, hoc est rerum fores aperuisse,

[31] Anaximander Miletus traditur primus Olympiade quinquagesima octava, signa deinde in eo Cleostratus, et prima arietis ac sagittarii, sphaeram ipsam ante multo Atlas. Nunc relicto mundi ipsius corpore reliqua inter caelum terrasque tractentur.

[32] summum esse quod vocant Saturni sidus ideoque minimum videri et maximo ambire circulo ac tricesimo anno ad brevissima sedis suae principia regredi crtum est, omnium autem errantium siderum meatus, interque ea solis et lunae, contrarium mundo agere cursum, id est laevum, ilo semper in dextra praecipiti.

[33] et quamvis adsidua conversione immensae celeritatis attollantur ab eo rapianturque in occasum, adverso tamen ire motu per suos quaeque passus. ita fieri, ne convolutus aer eandem in partem aeterna mundi vertigine ignavo globo torpeat, sed fundatur adverso siderum verbere discretus et digestus.

[34] Saturni autem sidus gelidae ac rigentis esse naturae, multumque ex eo inferiorem Iovis circulum et ideo motu celeriore duodenis circumagi annis. tertium Martis, quod quidam Herculis vocant, igne ardens solis vicinitate, binis fere annis converti, ideoque huius ardore nimio et rigore Saturni, interiectum ambobus, ex utroque temperari Iovem salutaremque fieri.

[35] deinde solis meatum esse partem quidem trecentarum sexaginta, sed ut observatio umbrarum eius redeat ad notas, quinos annis dies adici superque quartam partem diei. quam ob causam quinto anno unus intercalarius dies additur, ut temporum ratio solis itineri congruat.

[36] Infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno meatu vagum ipsisque congominibus aemulum solis ac lunae. praeveniens quippe et ante matutinum exoriens luciferi nomen accepit ut sol atler diemque maturans, contra ab occasu refulgens nuncupatur vesper ut prorogans lucem vicemve lunae reddens.

[37] quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit Olympiade circiter XLII, qui fuit urbis Romae annus XCLII. iam magnitudine extra cuncta alia sidera est, claritatis quidem tantae, ut unius huius stellae radiis umbrae reddantur. itaque et in magno nominum ambitu est. alii enim Iunonis, alii Isidis, alii Matris Deum appellavere.

[38] huius natura cuncta generantur in terris. namque in alterutro exortu genitali rore conspergens non terrae modo conceptus inplet, verum animantium quoque omnium stimulat. signiferi autem ambitum peragit trecenis et duodequinquagenis diebus, a sole numquam abstinens partibus sex atque quadraginta longius, ut Timaeo placet.

[39] Simili ratione, sed nequaquam magnitudine aut vi, proximum illi Mercurii sidus, a quibusdam appellatum Apollinis, inferiore circulo fertur VIIII diebus ociore ambitu, modo ante solis exortum, modo post occasum splendens, numquam ab eo XII partibus remotior, ut Cidenas et Sosigenes docent. ideo et peculiaris horum siderum ratio est neque communis cum supra dictis.

[40] nam ea et quarta parte caeli a sole abesse et tertia, et adversa soli saepe cernuntur, maioresque alios habent cuncta plenae conversionis ambitus in magni anni ratione dicendos.

[41] Sed omnium admirationem vincit novissimum sidus, terris familiarissimum et in tenebrarum remdium ab natura apertum, lunae. multiformis haec ambigua torsit ingenia contemplantium

[42] et proximum ignorare sidus maxime indignantium, crescens semper aut senescens et modo curvata in cornua facie, modo aequa portione divisa, modo sinuata in orbem, maculosa eademque subito praenitens, inmensa orbe pleno ac repente nulla, alias pernox, alias sera et parte diei solis lucem adiuvans, deficiens et in defectu tamen conspicua$#151;

[43] quae mensis exitu latet, tum laborare non creditur$#151;iam vero humilis et excelsa, et ne id quidem uno modo, sed alias admota caelo, alias contigua montibus, nunc in aquilonem elata, nunc in austros deiecta. quae singula in ea deprehendit hominum primus Endymion; ob id amor eius fama traditur. non sumus profecto grati erga eos qui labore curaque lucem nobis aperuere in hac luce, miraque humani ingeni peste sanguinem et caedes condere annalibus iuvat, ut scelera hominum noscantur mundi ipsius ignaris.

[44] proxima ergo cardini, ideoque minimo ambitu, vicenis diebus septenisque et tertia diei parte peragit spatia eadem, quae Saturni sidus altissimum XXX, ut dictum et, annis. dein morata in coitu solis biduo, cum tardissime, a tricesima luce rursum ad easdem vices exit, haut scio an omnium, quae in caelo pernosci potuerunt, magistra: in XII mensium spatia oportere dividi annum,

[45] quando ipsa totiens solem redeuntem ad principia consequitur; solis fulgore, ut reliqua siderum, regi, siquidem in totum mutuata ab eo luce fulgere, qualem in repercussu aquae volitare conspicimus; ideo molliore et inperfecta vi solvere tantum umorem atque etiam augere, quem solis radii absumant. ideo inaequali lumine adspici, quia, ex adverso demum plena, reliquis diebus tantum ex se terris ostendat, quantum a sole ipsa concipiat;

[46] in coitu quidem non cerni, quoniam haustum omnem lucis aversa illo regerat, unde acceperit. sidera vero haut dubie umore terreno pasci, quia dimidio orbe numquam maculoso cernatur, scilicet nondum suppetente ad hauriendum ultra iusta vi; masculas enim non aliud esse quam terrae raptas cum umore sordes. defectus autem suos et solis, rem in tota contemplatione naturae maxime miram et ostento similem, magnitudinem umbraeque indices exsistere.

[47] quippe manifestum est solem interventu lunae occultari lunamque terrae obiectu ac vices reddi, eosdem solis radios luna interpositu suo auferente terrae terraque lunae. hac subeunte repentinas obduci tenebras rursumque illius umbra sidus hebetari. neque aliud esse noctem quam terrae umbram, figuram autem umbrae similem metae ac turbini inverso, quando mucrone tantum ingruat neque lunae excedat altitudinem, quoniam nullum aliud sidus eodem modo obscuretur et talis figura semper mucrone deficiat.

[48] spatio quidem consumi umbras indicio sunt volucrum praealti volatus. ergo confinium illis est aeris terminus initiumque aetheris. supra lunam pura omnia ac diurnae lucis plena. a nobis autem per noctem cernuntur sidera, ut reliqua lumina est tenebris, et propter has causas nocturno tempore deficit luna. stati autem atque menstrui non sunt utrique defectus propter obliquitatem signiferi lunaeque multivagos, ut dictum est, flexus, non semper in scripulis partium congruente siderum motu.

[49] Haec ratio mortales animos subducti in caelum ac velut inde contemplantibus trium maximarum rerum naturae partium magnitudinem detegit. non posset quippe totus sol adimi terris intercedente luna, si terra maior esset quam luna. tertia ex utroque vastitas solis aperietur, ut non sit necesse amplitudinem eius oculorum argumentis atque coniectura animi scrutari:

[50] inmensum esse, quia arborum in limitibus porrectarum in quotlibet passuum milia umbras paribus iaciat intervallis, tamquam toto spatio medius, et quia per aequinoctium omnibus in meridiana plaga habitantibus simul fiat a vertice, item quia circa solstitialem circulum habitantium meridie ad septentrionem umbrae cadant, ortu vero ad occasum, quae fieri nullo modo possent, nisi multo quam terra maior esset, nec non quod montem Idam exoriens latitudine exsuperet, dextra laevaque large amplectens, praesertim tanto discretus intervallo.

[51] Defectus lunae magnitudinem eius haut dubia ratione declarat, sicut terrae parvitatem ipse deficiens. namque cum sint tres umbrarum figurae constetque, si par lumini sit materia quae iaciat, umbram columnae effigie iaci nec habere finem, si vero maior materia quam lumen, turbinis recti, ut sit imum eius angustissimum et simili modo infinita longitudo, si minor materia quam lux, metae existere effigiem in cacuminis finem desinentem talemque cerni umbram deficiente luna:

[52] palam fit, ut nula amplius relinquatur dubitatio, superari magnitudinem terrae. id quidem et tacitis naturae ipsius indiciis: cur enim partitis vicibus anni brumalis abscedit aut noctium opacitate terras reficit? exusturus haut dubie, et sic quoque exurens quadam in parte. tanta magnitudo est.

[53] Et rationem quidem defectus utriusque primus Romani generis in vulgum extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed tum tribunus militum, sollicitudine exercitu liberato pridie quam Perses rex superatus a Paulo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam eclipsim, mos et composito volumine. apud Graecos autem investigavit primus omnium Thales Milesius Olympiadis XLVIII anno quarto praedicto solis defectu, qui Alyatte rege factus est urbis dconditae anno CLXX. post eos utriusque sideris cursum in sexcentos annos praececinit Hipparchus, menses gentium diesque et horas ac situs locorum et visus populorum complexus, aevo teste haut alio modo quam consiliorum naturae particeps.

[54] viri ingentes supraque mortalia, tantorum numinum lege deprehensa et misera hominum mente iam soluta, in defectibus scelera aut mortem aliquam siderum pavente$#151;quo in metu fuisse Stesichori et Pindari vatum sublimia ora palam est deliquio solis$#151;aut in luna veneficia arguente mortalitate et ob id crepitu dissono auxiliante$#151;quo pavore ignarus causae Nicias Atheniensium imperator veritus classem portu educere opes eorum adflixit$#151;: macte ingenio este, caeli interpretes rerumque naturae capaces, argumenti repertores,

[55] quo deos hominesque vicistis! quis enim haec cernens et statos siderum (quoniam ita appellare placuit) labores non suae necessitati mortales genitos ignoscat? Nunc confessa de iisdem breviter atque capitulatim attingam ratione admodum necessariis locis strictimque reddita, nam neque instituti operis talis argumentatio est neque omnium rerum afferri posse causas minus mirum est quam constare in aliquis.

[56] Defectus CCXXIII mensibus redire in suos orbes certum est, solis defectus non nisi novissima primare fieri luna, quod vocant coitum, lunae autem non nisi plena, semperque citra quam proxime fuerint; omnibus autem annis fieri utriusque sideris defectus statis diebus horisque sub terra nec tamen, cum superne fiant, ubique cerni, aliquando propter nubila, saepius globo terrae obstante convexitatibus mundi.

[57] intra ducentos annos Hipparchi sagacitate compertum est et lunae defectum aliquando quinto mesne a priore fieri, solis vero septimo, eundem bis in XXX diebus super terras occultari, sed ab aliis hoc cerni, quaeque sunt in hoc miraculo maxime mira, cum conveniat umbra terrae lunam heetari, nunc ab occasus parte hoc ei accidere, nunc ab exortus, quanam ratione, cum solis exortu umbrae illa hebetatrix sub terra esse debeat, semel iam acciderit ut in occasu lunae deficeret utroque super terram conspicuo sidere. nam ut XV diebus utrumque sidus quaereretur, et nostro aevo accidit imperatoribus Vespasianis patre III. filio consulibus.

[58] Lunam semper aversis a sole cornibus, si crescat, ortus spectare, si minuatur, occasus, haut dubium est; lucere dodrantes semunicas horarum ab secunda adicientem usque ad plenum orbem detrahentemque in deminutionem; intra XIIII autem partes solis semper occultam esse. qui argumento amplior errantium stellarum qui lunae magnitudo colligitur, quando illae et a septenis interdum partibus emergant. sed altitudo cogit minores videri, sicut adfixas caelo solis fulgor interdiu non cerni, cum aeque ac noctu luceant idque manifestum fiat defectu solis et praealtis puteis.

[59] Errantium autem tres, quas supra solem diximus sitas, occultantur meantes cum eo, exoriuntur vero matutino discedentes partibus numquam amplius undenis. postea radiorum eius contactu reguntur et in triquetro a partibus CXX stationes matutinas faciunt, quae est primae vocantur, mox in adverso a partibus CLXXX exortus vespertinos, iterumque in CXX ab alio latere appropinquantes stationes vespertinas, quas est secundas vocant, donec assecutus in partibus duodenis occultet illas, qui vespertini occasus appellantur.

[60] Martis stella, ut propior, etiam ex quadrato sentit radios, a XC partibus, unde et nomen accepit motus primus et secundus nonagenarius dictus ab utroque exortu. eadem stationalis senis mensibus commoratur in signis, alioqui bimestris, cum cetera utraque statione quaternos menses non inpleant.

[61] inferiores autem duae occultantur in coitu vespertino simili modo, relictaeque a sole totidem in partibus faciunt exortus matutinos, ad quos longissimis distantiae suae metis solem inequuntur adeptaeque occasu matutino conduntur ac praetereunt. mox eodem intervallo vespere exoriuntur usque ad quos diximus terminos. ab his retrogradiuntur ad solem et occasu vespertino delitescunt. Veneris stella et stationes duas, matutinam verspertinamque, ab utroque exortu facit a longissimis distantiae suae finibus, Mercurii stationum breviore momento quam ut deprehendi possint.

[62] Haec est luminum occultationum ratio, perplexior motu multisque involuta miraculis, siquidem magnitudines suas et colores mutant, et eaedem ad septentrionem accedunt abeuntque ad austrum terrisque propiores aut caelo repente cernuntur. in quibus aliter multa quam priores tradituri fatemur ea quoque illorum esse muneris qui primi vias quaerendi demonstraverint, modo ne quis desperet saecula proficere semper.

[63] pluribus de causis haec omnia accidunt: prima circulorum, quos Graeci ayidaV in stellis vocant; etenim Graecis utendum erit vocabulis. sunt autem hi sui cuique earum aliique quam mundo, quoniam terra a verticibus duobus, quos appellaverunt polos, centrum caeli nec non et signiferi est oblique inter eos siti. omnia autem haec constant ratione circini semper indubitata. ergo ab alio cuique centro apsides suae exsurgunt ideoque diversos habent orbes motusque dissimiles, quoniam interiores apsidas necesse est breviores esse.

[64] igitur a terrae centro apsides altissimae sunt Saturno in scorpione, Iovi in virgine, Marti in leone, soli in geminis, Veneri in sagittario, Mercurio in capricorno, lunae in tauro, mediis omnium partibus, et e contrario ad terrae centrum humillimae atque proximae. sic fit ut tardius moveri videantur, cum altissimo ambitu feruntur, non quia adcelerent tardentve naturales motus, qui certi ac singuli sunt illis, sed quia deductas ab summa apside lineas coartari ad centrum necesse est, sicut in toris radios, idemque motus alias maior, alias minor centri propinquitate sentitur.

[65] altera sublimitatium causa, quoniam a suo centro apsidas altissimas habent in aliis signis, Saturnus in librae parte vicesima, Iuppiter cancri quinta decima, Mars capricorni XXVIII, sol arietis XVIIII, Venus piscium XXVII, Mercurius virginis XV, luna tauri III. tertia altitudinum ratio caeli mensura, non circuli, intelligitur, subire eas aut descendere per profundum aeris oculis aestimantibus.

[66] Huic conexa latitudinum signiferi obliquitatisque causa est. per hunc stellae quas diximus feruntur, nec aliud habitatur in terris quam quod illi subiacet, reliqua a polis squalent. Veneris tantum stella excedit eum binis partibus, quae causa intellegitur efficere ut quaedam animalia et in desertis mundi nascantur. luna quoque per totam latitudinem eius vagatur, sed omnino non excedens eum. ab his Mercurii stella laxissime, ut tamen e duodenis partibus$#151;tot enim sunt latitudinis$#151;non amplius octonas pererret, neque has aequaliter, sed duas in medio eius et supra quattuor, infra duas.

[67] sol deinde medio fertur inter duas partes flexuoso draconum meatu inaequalis, Martis stella quattuor mediis, Iovis media et super eam duabus, Saturni duabus ut sol. haec erit latitudinum ratio ad austrum descendentium aut ad aquilonem subeuntium. hac constare et tertiam illam a terra subeuntium in caelum, et pariter scandi eam quoque existimavere inmensa et omnes eas conplexa causas.

[68] Convenit stellas in occasu vespertino proximas esse terrae et altitudine et latitudine, exortusque matutinos ne initio cuiusque fieri, stationes in mediis latitudinum articulis, quae vocant ecliptica. perinde confessum est motum augeri, quamdiu in vicino sint terrae; cum abscedant in altitudinem, minui. quae ratio lunae maxime sublimitatibus adprobatur. aeque non est dubium in exortibus matutinis etiamnum augeri atque a stationibus primis tris superiores deminuere se usque ad stationes secundas.

[69] quae cum ita sint, manifestum erit ab exortu matutino latitudines scandi, quoniam in eo primum habitu incipiat parcius adici motus, in stationibus vero primis et altitudinem subiri, quoniam tum primum incipiant detrahi numeri stellaeque retroire. cuius rei ratio privatim reddenda est. percussae in qua diximus parte et triangulo solis radio inhibentur rectum agere cursum et ignea vi levantur in sublime.

[70] hoc non protinus intellegi potest visu nostro, ideoque existimantur stare, unde et nomen accepit statio. progreditur deinde eiusdem radii violentia et retroire cogit vapore percussas. multo id magis in vespertino earum exortu, toto sole adverso cum in summas apsidas expelluntur minimaeque cernuntur, quoniam altissime absunt, et minimo feruntur motu, tanto minore, cum hoc in altissimis apsidum evenit signis.

[71] ab exortu vespertino latitudo descenditur, superveniente ab alio latere radio eademque vi rursus ad terras deprimente, qua sustulerat in caelum e priore triquetro. tantum interest, subeant radii an superveniant, multoque eadem magis in vespertino occasu accidunt, haec est superiorum stellarum ratio; difficlior reliquar et a nullo ante nos reddita.

[72] Primum igitur dicatur, cur Veneris stella numquam longius XLVI partibus, Mercurii XX ab sole abscedant, saepe citra eas ad solem reciprocent. conversas habent utraeque apsidas ut infra solem sitae, tantumque circulis earum subter est quantum superne praedictarum, et ideo non possunt abesse amplius, quoniam curvatura apsidum ibi non habet longitudinem maiorem. ergo utrique simili ratione modum statuunt apsidum suarum margines, ac spatia longitudinis latitudinum evagatione pensant. at enim

[73] cur non semper ad quadraginta sex et ad partes viginti perveniunt? immo vero, sed ratio canonicos fallit. namque apparet apsidas quoque earum moveri, quod numquam transeant solem. itaque cum in partem ipsam eius incidere margines alterutro latere, tum et stellae ad longissima sua intervalla pervenire intelleguntur. cum citra fuere margines, totidem partibus et ipsae ocius redire coguntur, cum sit illa semper utrique extremitas summa.

[74] Hinc et ratio motuum conversa intellegitur. superiores enim celerrime feruntur in occasu vespertino, hae tardissime; illae a terra altissime absunt, cum tardissime moventur, hae, cum ocisime, quia, sicut in illis propinquitas centri adcelerat, ita in his extremitas circuli. illae ab exortu matutino minuere celeritatem incipiunt, hae vero augere; illae retro cursum agunt a statione matutina usque vespertinam, Veneris a vespertina usque ad matutinam.

[75] incipit autem ab exortu matutino latitudinem scandere, altitudinem vero ac solem insequi a statione matutina, ocissima in occasu matutino et altissima, degredi autem latitudine motumque minuere ab exortu vespertino, retro quidem ire simulque altitudine degredi ab statione vespertina, Mercurii rursus stella utroque modo scandere ab exortu matutino, degredi vero latitudine a vespertino, consecutoque sole ad quindecim partium intervallum consistit quadriduo prope inmobilis.

[76] mox ab altitudine descendit retroque graditur ab occasu vespertino usque exortum matutinum, tantumque haec et luna totidem diebus, quot subiere, descendunt. Veneris quindecies pluribus subit, rursus Saturni et Iovis duplicato degrediuntur, Martis etiam quadruplicato. tanta est naturae varietas, sed ratio evidens. nam quae in vaporem solis nituntur, etiam descendunt aegre.

[77] Multa promi amplius circa haec possunt secreta naturae legesque, quibus ipsa servat, exempli gratia in Martis sidre, cuius est maxime inobservabilis cursus, numquam id stationem facere Iovis sidere triquetro, raro admodum LX partibus discreto, qui numerus sexangulas mundi efficit formas, nec exortus nisi in duobus signis tantum, cancri et leonis, simul edere, Mercurii vero sidus exortus vespertinos in piscibus raros facere, creberrimos in virgine, in libra matutinos, item matutinos in aquario, rarissimos in leone, retrogradum in tauro et geminis non fieri, in cancro vero non citra vicesimam quintam partem,

[78] lunam bis coitum cum sole in nullo alio aigno facere quam geminis, non coire aliquando in sagittario tantum, novissimam vero primamque eadem die vel nocte nullo alio in signo quam ariete conspici$#151;id quoque paucis mortalium contigit, et inde fama cernendi Lynceo$#151;, non conparere in caelo Saturni sidus et Martis, cum plurimum, diebus CLXX, Iovis XXXVI aut, cum minimum, LII, Mercuri XIII aut, cum plurimum, XVII.

[79] Colores ratio altitudinum temperat, siquidem earum similitudinem trahunt, in quarum aera venere subeundo, inguitque adpropinquantes utralibet alieni meatus circulus, frigidior in pallorem, ardentior in ruborem, ventosus in horrem, sol atque commissurae apsidum extremaeque orbitae atram in obscuritatem. suus quidem cuique color est: Saturno candidus, Iovi clarus, Marti igneus, Lucifero candens, Vesperi refulgens, Mercurio radians, lunae blandus, soli, cum oritur, ardens, postea radians, his causis conexo visu et earum quae caelo continentur.

[80] namque modo multitudo conferta inest circa dimidos orbes lunae, placida nocte leniter inlustrante eas, modo raritas, ut fugisse miremur, plenilunio abscondente aut cum solis suprave dictarum radii visus praestrinzere nostros. et ipsa autem luna ingruentium solis radiorum haut dubie differentias sentit, hebetante cetero inflexus mundi convexitate eos praeterquam ubi recti angulorum conpetant ictus. itaque in quadrato solis dividua est, in triquetro seminani ambitur orbe, inpletur autem in adverso, rursusque minuens easdem effigies paribus edit intervallis, simili ratione qua super solem tria sidera.

[81] Sol autem ipse quattuor differentias habet, bis aequata nocte diei, vere et autumno, in centrum incidens terrae octavis in partibus arietis ac librae, bis permutatis spatiis, in auctum diei bruma, octava in parte capricorni, noctis vero solstitio, totidem in partibus cancri. inaequalitatis causa obliquitas est signiferi, cum pars aequa mundi super subterque terras omnibus fiat momentis. sed quae recta in exortu suo consurgunt signa longiore tractu tenent lucem; quae vero obliqua, ociore transeunt spatio.

[82] Latet plerosque magna caeli adsectatione conpertum principibus doctrinae viris, superiorem trium siderum ignes esse qui decidui ad terras fulminum nomen habeant, sed maxime Iovis medio loco siti, fortassis quoniam contagium nimii umoris ex superiore circulo atque ardoris ex subiecto per hunc modum egerat, ideoque dictum Iovem fulmina iaculari. ergo ut e flagrante ligno carbo cum crepitu, sic a sidere caelestis igni exspuitur praescita secum adferens, ne abdicata quidem sui parte in divinis cessante operibus. idque maxime turbato fit aere, quia collectus umor abundantium stimulat aut quia turbatur quodam ceu gravidi sideris partu.

[83] Intervalla quoque siderum a terra multi indagare temptarunt, et solem abesse a luna undeviginti partes quantam lunam ipsam a terra prodiderunt. Pythagoras vero, vir sagacis animi, a terra ad lunam | CXXVI | stadiorum esse collegit, ad solem ab ea duplum, inde ad duodecim signa triplicatum, in qua sententia et Gallus Sulpicius fuit noster.

[84] Sed Pythagoras interdum et musica ratione appellat quantum absit a terra luna, ab ea ad Mercurium dimidium spatii et ab eo ad Veneris, a quo ad solem sescuplum, a sole ad Martem tonum [id est quantum ad lunam a terra], ab eo ad Iovem dimidium et ab eo ad Saturni, et inde sescuplum ad signiferum; ita septem tonis effici quam dia paswn armonian hoc est universitatem concentus; in ea Saturnum Dorio moveri phthongo, Iovem Phrygio et in reliquis similia, iucunda magis quam necessaria subtilitate.

[85] Stadium XXV nostros efficit passus, hoc est pedes DCXXV. Posidonius non minus XL stadiorum a terra altitudinem esse, in quam nubila ac venti nubesque perveniant, inde purum liquidumque et inperturbatae ucis aera, sed a turbido ad lunam viciens C milia stadiorum, inde ad solem quinquiens miliens, et spatio fieri, ut tam inmensa eius magnitudo non exurat terras. plures autem DCCCC in altitudinem nubes subire prodiderunt. inconperta haec et inextricabilia, sed prodenda, quia sunt prodita, in quis tamen una ratio geometricae collectionis numquam fallacis possit non repudiari, si cui libeat altius ita persequi, nec ut mensura$#151;id enim velle paene dementis otii est$#151;, sed ut tantum aestimatio coniectanti donstet animo.

[86] nam cum CCCLX et fere sex partibus orbis solis ex circuitu eius patere appareat circulum, per quem meat, semperque dimetiens tertiam partem ambitus et tertiae paulo minus septimam colligat, apparet dempta eius dimidia, quoniam terra centralis interveniat, sextam fere partem huius inmensi spatii, quod circa terram circuli solaris animo conprehenditur, inesse altitudinis spatio, lunae vero duodecimam, quoniam tanto breviore quam sol ambitu currit. ita fieri eam in medio solis ac terrae.

[87] miror quo procedat inprobitas cordis humani parvolo aliquo invitata successu, sicut in supra dictis occasionem inpudentiae ratio largitur. ausisque divinare solis ad terram spatia eadem ad caelum agunt, quoniam sit medius sol, ut protinus mundi quoque ipsius mensura veniat in digitos. quantas enim dimetiens habeat septimas, tantas habere circulum duoetvicesimas, tamquam plane a perpendiculo mensura caeli constet.

[88] Aegyptia ratio, quam Petosiris et Nechepsos ostendere, singulas partes in lunari circulo, ut citum est, minimo XXXIII stadiis paulo amplius patere colligit, in Saturni amplissimo duplum, in solis, quem medium esse diximus, utriusque mensurae dimidium. quae computatio plurimum habet pudoris, quoniam ad Saturni circulum addito signiferi ipsius intervallo nec numerabilis multiplicatio efficitur.

[89] Restant pauca de mundo, namque et in ipso caelo stellae repente nascuntur. plura eodem genera. cometas Graeci vocant, nostri crinitas, horrentes crine sanguineo et comarum modo in vertice hsipidas. iidem pogonias quibus inferiore ex parte in speciem barbae longae promittitur iuba. acontiae iaculi modo vibrantur, ocissimo significatu. haec fuit, de qua quinto consulatu suo Titus Imperator Caesar praeclaro carmine perscripsit, ad hunc diem novissima visa. easdem breviores et in mucronem fastigata xiphias vocavere, quae sunt omnium pallidissimae et quodam gladii nitore ac sine ullis radiis, quos et disceus, nomini similis, colore autem electro, raros e margine emittit.

[90] pitheus doliorum cernitur figura, in concavo fumidae lucis. ceratias cornus speciem habet, qualis fuit cum Graecia apud Salamina depugnavit. lampadias ardentes imitatur faces, hippeus equinas iubas, celerrimi motus atque in orbem circa se euntes. fit et candidus DioV cometes, argenteo crine ita refulgens, ut vix contueri liceat, specieque humana dei effigiem in se ostendens. fiunt et hirci, villorum specie et nube aliqua circumdati. semel adhuc iubae effigies mutata in hastam est, Olympiade CVIII, urbis anno CCCCVIII. brevissimum quo cernerentur spatium VII dierum adnotatum est, longissimum CLXXX.

[91] Moventur autem aliae errantium modo, aliae inmobiles haerent, omnes ferme sub ipso septentrione aliqua eius parte non certa, sed maxime in candida, quae lactei circuli nomem accepit. Aristoteles tradit et simul plures cerni, nemini compertum alteri, quod equidem sciam, ventos autem ab iis graves aestusve significari. fiunt et hibernis mensibus et in austrino polo, sed ibi citra ullum iubar. diraque conperta Aethiopum et Aegypti populis spirae modo intorta, visu quoque torvo, nec stella verius quam quidam igneus modus.

[92] sparguntur aliquando et errantibus stellis ceterisque crines. sed cometes numquam in occasura parte caeli est, terrificum magna ex parte sidus atque non leviter piatum, ut civili motu Octavio consule iterumque Pompei et Caesaris bello, in nostro vero aevo circa veneficium, quo Claudius Caesar imperium reliquit Domitio Neroni, ac deinde principatu eius adsiduum prope ac saevum. referre arbitrantur, in quas partes sese iaculetur aut cuius stellae vires accipiat quasque similitudines reddat et quibus in locis emicet:

[93] tibiarum specie musicae arte portendere, obscenis autem moribus in verendis partibus signorum, ingeniis et eruditioni, si triquetram stellarum situs edat; venena fundere in capite septentrionalis austrinave serpentis. Cometes in uno totius orbis loco colitur in templo Romae, admodum Faustus Divo Augusto iudicatus ab ipso, qui incipiente eo apparuit ludis, quos faciebat Veneri Genetrici non multo post obitum patris Caesaris in collegio ab eo instituto. namque his verbis in ....

[94] gaudium prodit is: Ipsis ludorum meorum diebus sidus crinitum per septem dies in regione caeli sub septemtrionibus est conspectum. id oriebatur circa undecimam horam diei clarumque et omnibus e terris conspicuum fuit. eo sidere significari vulgus credidit Caesaris animam inter deorum inmortalium numina receptam, quo nomine id insigne simulacro capitis eius, quod mox in foro consecravimus, adiectum est. haec ille in publicum; interiore gaudio sibi illum natum seque in eo nasci interpretatus est. et, si verum fatemur, salutare id terris fuit. Sunt qui et haec sidera perpetua esse credant suoque ambitu ire, sed non nisi relicta ab sole cerni; alii vero qui nasci umore fortuito et ignea vi ideoque solvi.

[95] Idem Hipparchus numquam satis laudatus, ut quo nemo magis adprobaverit cognationem cum homine siderum animasque nostras partem esse caeli, novam stellam et aliam in aevo suo genitam deprehendit eiusque motu, qua fulsit, ad dubitationem est adductus, anne hoc saepius fieret moverenturque et eae, quas putamus adfixas, ideoque ausus rem etiam deo inprobam, adnumerare posteris stellas ac sidera ad nomen expungere organis excogitatis, per quae singularum loca atque magnitudines signaret, ut facile discerni posset ex eo non modo an obirent ac nascerentur, sed an omnino aliquae transirent moverenturque, item an crescerent minuerenturque, caelo in hereditate cunctis relicto, si quisquam, qui cretionem eam caperete, inventus esset.

[96] Emicant et faces, non nisi cum decidunt visae, qualis Germanico Caesare gladiatorum spectaculum edente praeter ora populi meridiano transcucurrit. duo genera earum. lampadas vocant plane faces, alterum bolidas, quale Mutinensibus malis visum est. distant quod faces vestigia longa faciunt priore ardente parte, bolis vero perpetua ardens longiorem trahit limitem. Emicant et trabes simili modo, quas dokouV vocant, qualis cum Lacedaemonii classe victi imperium Graeci amisere. fit et caeli ipsius hiatus, quod vocant chasma,

[97] fit et sanguinea species et, quo nihil terribilius mortalium timori est, incendium ad terras cadens inde, sicut Olympiadis CVII anno tertio, cum rex Philippus Graeciam quateret. atque ego haec statis temporibus naturae vi, ut cetera, arbitror existere, non, ut plerique, variis de causis, quas ingeniorum acumen excogitat, quippe ingentium malorum fuere praenuntia; sed ea accidisse non quia haec facta sunt arbitror, verum haec ideo facta quia incasura erant illa, raritate autem occultam eorum esse rationem ideoque non, sicut exortus supra dictos defectusque et multa alia, nosci.

[98] Cernuntur et stellae cum sole totis diebus, plerumque et circa solis orbem ceu speiceae coronae et versicolores circuli, qualiter Augusto Caesare in prima iuventa urbem intrante post obitum patris ad nomen ingens capessendum. existunt eaedem coronae circa lunam et circa nobilia astra caeloque inhaerentia. circa solem arcus adparuit L. Opimio Q. Fabio cos., orbis C. Porcio M'. Acilio, circulus rubri coloris L. Iulio P. Rutilio cos. Fiunt prodigiosi et longiores solis defectus, qualis occiso dictatore Caesare et Antoniano bello totius paene anni pallore continuo

[99] et rursus soles plures simul cernuntur, nec supra ipsum nec infra, sed ex obliquo, numquam iuxta nec contra terram nec noctu, sed aut oriente aut occidente. semel et meridie conspecti in Bosporo produntur, qui ab matutino tempore duraverunt in occasum. trinos soles et antiqui saepius videre, sicut Sp. Postumio Q. Mucio et Q. Marcio M. Porcio et M. Antonio P. Dolabella et M. Lepido L. Planco cos., et nostra aetas vidit Divo Caludio principe, consulatu eius Cornelio Orfito collega. plures quam tres simul visi ad hoc aevi numquam produntur. Lunae quoque trinae, ut Cn. Domitio C. Fannio consulibus, apparuere.

[100] Quod plerisque appellaverunt soles nocturnos, lumen de caelo noctu visum est C. Caecilio Cn. Papirio consulibus et saepe alias, ut diei species nocte luceret. Clipeus ardens ab occasu ad ortum scintillans transcucurrit solis occasu L. Valerio C. Mario consulibus. Scintillam visam e stella cadere et augeri terrae adpropinquantem ac, postquam lunae magnitudine facta sit, inluxisse ceu nubilo die, dein, cum in caelum se reciperet, lampadem factam semel umquam proditur Cn. Octavio C. Scribonio consulibus. vidit id Silanus proconsul cum comitatu suo. Fieri videntur et discursus stellarum numquam temere, ut non ex ea parte truces venti cooriantur.

[101] Existunt stellae et in mari terrisque. vidi nocturnis militum vigiliis inhaerere pilis pro vallo fulgorem effigie ea; et antennis navigantium aliisque navium partibus ceu vocali quodam sono insistunt, ut volucres sedem ex sede mutantes, graves, cum solitariae venere, mergentesque navigia et, si in carinae ima deciderint, exurentes, geminae autem salutares et prosperi cursus nuntiae, quarum adventu fugari diram illam ac minacem appellatamque Helenam ferunt et ob id Polluci ac Castori id numen adsignant eosque in mari invocant. hominum quoque capita vespertinis magno praesagio circumfulgent. omnia incerta ratione et in naturae maiestate abdita.

[102] Hactenus de mundo ipso sideribusque: nunc reliqua caeli memorabilia. namque et hoc caelum appellavere maiores quod alio nomine a'ra, omne quod inani simile vitalem hunc spiritum fundit. infra lunam haec sedes multoque inferior, ut animadverto propemodum constare, infinitum ex superiore natura a'ris, infinitum terreni halitus miscens utraque sorte confunditur. hinc nubila, tonitrua et alia fulmina, hinc grandines, pruinae, imbres, procellae, turbines, hinc plurima mortalium mala et rerum naturae pugna secum.

[103] terrena in caelum tendentia deprimit siderum vis eademque quae sponte non subeant ad se trahit. decidunt imbres, nebulae subeunt, siccantur amnes, ruunt grandines. torrent radii et terram in medium undique inpellunt, iidem infracti resiliunt et quae potuere auferunt secum. vapor ex alto cadit rursusque in altum redit. venti ingruunt inanes iidemque cum rapina remeant. tot animalium haustus spiritum e sublimi trahit, at ille contra nititur, tellusque ut inani caelo spiritum fundit.

[104] sic ultro citro commeante natura ut tormento aliquo mundi celeritate discordia accenditur. nec stare pugnae licet, sed adsidue rapta convolvitur et circa terram inmenso rerum causas globo ostendit, subinde per nubes caelum aliud obtexens. ventorum hoc regnum. itaque praecipua eorum natura ibi et ferme reliquas complexa eas causas, quoniam tonitruum et fulminum iactus horum violentiae plerique adsignant, quin et ideo lapidibus pluere interim, quia vento sint rapti, et multa similiter. quam ob rem simul plura dicenda sunt.

[105] Tempestatum imbriumque quasdam statas esse causas, quasdam vero fortuitas aut adhuc rationis inconpertae, manifestum est. quis enim aestates et hiemes quaeque in temporibus annua vice intelleguntur siderum motu fieri dubitet? ergo ut solis natura temperando intellegitur anno, sic reliquorum quoque siderum propria est cuiusque vis et ad suam cuique naturam fertilis. alia sunt in liquorem soluti umoris fecunda, alia concreti in pruinas aut coacti in nives aut glaciati in grandines, alia flatus, teporis alia aut vaporis, alia roris, alia rigoris. nec vero haec tanta debent existimari, quanta cernuntur, cum esse eorum nullum minus luna tam inmensae altitudinis ratio declaret.

[106] igitur in suo quaeque motu naturam suam exercent, quod manifestum Saturni maxime transitus imbribus faciunt. nec meantium modo siderum haec vis est, sed multorum etiam adhaerentium caelo, quotiens errantium accessu inpulsa aut coneiectu radiorum exstimulata sunt, qualiter in suculus sentimus accidere, quas Graeci ob id pluvio nomine appellant. quin et sua sponte quaedam statisque temporibus, ut haedorum exortus. arcturi vero sidus non ferme sine procellosa grandine emergit.

[107] Nam caniculae exortu acendi solis vapores quis ignorat? cuius sideris effectus amplissimi in terra sentiuntur: fervent maria exoriente eo, fluctuant in cellis vina, moventur stagna. orygem appellat Aegyptus feram, quam in exortu eius contra stare et contueri tradit ac velut adorare, cum sternuerit. canes quidem toto eo spatio maxime in rabiem agi non est dubium.

[108] Quin partibus quoque signorum quorundam sua vis inest, ut autumnali aequinoctio brumaeque, cum tempestatibus confici sidus intellegimus, nec imbribus tantum tempestatibusque, sed multis et corporum et ruris experimentis. adflantur alii sidere, alii commoventur statis temporibus alvo, nervis, capite, mente. olea et populus alba et salices solstitio folia circumagunt. floret ipso brumali die suspensi in tectis arentis herba pulei.

[109] rumpuntur intentae spiritu membranae. miretur hoc qui non observet cotidiano experimento, herbam unam, quae vocatur heliotropium, abeuntem solem intueri semper omnibusque horis cum eo verti, vel nubilo obumbrante. iam quidem lunari potestate ostrearum conchyliorumque et concharum omnium corpora augeri ac rursus minui, quin et soricum fibras respondere numero lunae exquisivere diligentiores, minimumque animal, formicam, sentire vires sideris interlunio semper cessantem.

[110] quo turpior homini inscitia est fatenti praecipue iumentorum quorundam in oculis morbos cum luna increscere ac minui. patrocinatur vastitas rei, inmensa discreta altitudine in duo atque septuaginta signa, hoc est rerum aut animantium effigies, in quas digessere caelum periti. in iis quidem MDC adnotavere stellas, insignes scilicet effectu visuve, exempli gratia in cauda tauri septem quas appellavere vergilias, in fronte suculas, booten, quae sequitur septem triones.

[111] Extra has causas non negaverim exsistere imbres ventosque, quoniam umidam a terra, alias vero propter vaporem fumidam exhalari caliginem certum est nubesque liquore egresso in sublime aut a're coacto in liquorem gigni. densitas earum corpusque haut dubio coniectatur argumento, cum solem obumbrent, perspicuum alias etiam urinantibus in quamlibet profundam aquarum altitudinem.

[112] Igitur non eam infitias posse in has et ignes superne stellarum decidere, quales sereno saepe cernimus, quorum ictu concuti a'ra verum est, quando et tela vibrata stridunt, cum vero in nubem perveniunt, vaporem dissonum gigni, ut candente ferro in aquam demerso, et fumidum verticem volvi. hinc nasci procellas et, si in nube luctetur flatus aut vapor, tonitrua edi; si erumpat ardens, fulmina; si longiore tractu nitatur, fulgetras. his findi nubem, illis perrumpi, et esse tonitrua inpactorum ignium plagas, ideoque protinus coruscare igneas nubium rimas.

[113] posse et repulsu siderum depressum qui a terra meaverit spiritum nube cohibitum tonare, natura strangulante sonitum, dux rixetur, edito fragore, cum erumpat, ut in membrana spiritu intenta. posse et attritu, dum praeceps feratur, illum, quisquis est, spiritum accendi. posse et conflictu nubium elidi, ut duorum lapidum, hinc bruta fulmina et vana, ut quae nullam habeant rationem naturae. his percuti montes, his maria, omnesque alios inritos iactus. illa vero fatidica ex alto statisque de causis et ex suis venire sideribus.

[114] Simili modo ventos vel potius flatus posse et arido siccoque anhelitu terrae gigni non negaverim, posse et aquis a'ra exspirantibus, qui neque in nebulam densetur nec crassescat in nubes, posse et solis inpulsu agi, quoniam ventus haut aliud intellegatur quam fluctus a'ris, pluribusque etiam modis. namque et e fluminibus ac nivibus et e mari videmus, et quidem tranquillo, et alios, quos vocant altanos, e terra consurgere. qui, cum e mari redeunt, tropaei vocantur, si pergunt, apogei.

[115] Montium vero flexus crebrique vertices et conflexa cubito aut confracta in umeros iuga, concavi vallium sinus, scindentes inaequalitate ideo resultantem a'ra$#151;quae causa etiam voces multis in locis reciprocas facit$#151;, sine fine ventos generant. iam quidem et specus, qualis in Dalmatia ore vasto, praeceps hiatu, in quem deiecto levi pondere quamvis tranquillo die turbini similis emicat procella; nomen loco est Senta. quin et in Cyrenaica provincia rupes quaedam austro traditur sacra, quam profanum sit attrectari hominis manu, confestim austro volvente harenas. in domibus etiam multis madefacta inclusa opacitate conceptacula auras suas habent. adeo causa non deest.

[116] Sed plurimum interest, flatus sit an ventus. illos statos atque perspirantes, quos non tractus aliquis, verum terrae sentiunt, qui non aura, non procella, sed, mares appellatione quoque ipsa, venti sunt, sive adsiduo mundi motu et contrario siderum occursu nascuntur, sive hic est ille generabilis rerum naturae spiritus huc illuc tamquam in utero aliquo vagus, sive disparili errantium siderum ictu radiorumque multiformi iactu flagellatus aër, sive a suis sideribus exeunt his propioribus sive ab illis caelo adfixis cadunt, palam est illos quoque legem habere naturae non ignotam, etiamsi nondum percognitam.

[117] viginti amplius auctores Graeci veteres prodidere de his observationes. quo magis miror orbe discordi et in regna, hoc est in membra, diviso tot viris curae fuisse tam ardua inventu, inter bella praesertim et infida hospitia, piratis etiam, omnium mortalium hostibus, transituros fama terrentibus, ut hodie quaedam in suo quisque tractu ex eorum commentariis, qui numquam eo accessere, verius noscat quam indifgenarum scientia, nunc vero pace tam festa, tam gaudente proventu rerum artiumque principe, omnino nihil addisci nova inquisitione, immo ne veterum quidem inventa perdisci.

[118] non erant maiora praemia, in multos dispersa fortunae magnitudine, et ista plures sine praemio alio quam posteros iuvandi eruerunt. namque mores hominum senuere, non fructus, et inmensa multitudo aperto, quodcumque est, mari hospitalique litorum omnium adpulsu navigat, sed lucri, non scientiae, gratia. nec reputat caeca mens et tantum avaritiae intenta id ipsum scientia posse tutius fieri. quapropter scrupulosius, quam instituto fortassis conveniat operi, tractabo ventos, tot milia navigantium cernens.

[119] Veters quattuor omnino servavere per totidem mundi partes$#151;ideo nec Homerus plures nominat$#151;hebeti, ut mox iudicatum est, ratione; secuta aetas octo addidit nimis subtili atque concisa. proximis inter utramque media placuit, ad brevem ex numerosa additis quattuor. sunt ergo bini in quattuor caeli partibus, ab oriente aequinoctiali subsolanus, ab oriente brumali vulturnus. illum apelioten, hunc Graeci eurum appellant. a meridie auster et ab occasu brumali Africus; notum et Liba nominant. ab occasu aequinoctiali favonius, ab occasu solstitiali corus; zephyrum et argesten vocant. a septentrionibus septentrio, interque eum et exortum solstitialem quilo, aparctias et boreas dicti.

[120] numerosior ratio quattuor his interiecerat, thrascian media regione inter septentrionem et occasum solstitialem, itemque caecian media inter aquilonem et exortum aequinoctialem ab ortu solstitiali, Phoenica media regione inter ortum brumalem et meridiem, item inter Liba et notum conpositum ex utroque medium inter meridiem et hibernum occidentem Libonotum. nec finis. alii quippe mesen nomie etiamnum addidere inter borean et caecian, et inter eurum notumque euronotum. sunt etiam quidam peculiares quibusque gentibus venti, non ultra certum procedentes tractum, ut Atheniensibus sciron, paulo ab argeste deflexus, reliquae Graeciae ignotus. aliubi flatus idem Olympias vocatur.

[121] consuetudo omnibus his nominibus argesten intellegit. caecian aliqui vocant Hellespontian, et eosdem alii aliter. item in Narbonensi provincia clarissimus ventorum est circius nec ullo omnium violentia inferior, Ostiam plerumque secto Ligustico mari perferens. idem idem non modo in reliquis partibus caeli ignotus est, sed ne Viennam quidem eiusdem provinciae urbem attingens: paucis ante milibus iugi modici occursu tantus ille ventorum coercitus! et austros in Aegyptum penetrare negat Fabianus. quo fit manifesta lex naturae, ventis etiam et tempore et fine dicto.

[122] Ver ergo aperit navigantibus maria, cuius in principio favonii hibernum molliunt caelum sole aquarii XXV obtinente partem. is dies sextus Februarias ante idus. competit ferme et hoc omnibus, quos deinde ponam, per singulas intercalationes uno die anticipantibus rursusque lustro sequenti ordinem servantibus. favonium quidam a. d. VIII kalendas Martias chelidonian vocant ab hirundinis visu, nonnulli vero ornithian, uno et LXX die post brumam ab adventu avium flantem per dies VIIII. favonio contrarius est quem subsolanum appellavimus.

[123] dat aestatem exortus vergiliarum in totidem partibus tauri VI diebus ante Maias idus, quod tempus austrinum est, huic vento septentrione contrario. ardentissimo autem aestatis tempore exoritur caniculae sidus sole primam partem leonis ingrediente, qui dies XV ante Augustas kalendas est. huius exortum diebus VIII ferme aquilones antecedunt, quos prodromos appellant.

[124] post biduum autem exortus iidem aquilones constantius perflant diebus XL. quos etesias appellant. mollire eos creditur solis vapor geminatus ardore sideris, nec ulli ventorum magis stati sunt. post eos rursus austri frequentes usque ad sidus arcturi, quod exoritur XI diebus ante aequinoctium autumni. cum hoc corus incipit. corus autumnat; huic est contrarius vulturnus.

[125] post id aequinoctium diebus fere IIII et XL vergiliarum occasus hiemem inchoat, quod tempus in III idus Novembres incidere consuevit; hoc est aquilonis hiberni multumque aestivo illi dissimilis, cuius ex adverso est Africus. ante brumam autem VII diebus totidemque post eam sternitur mare alcyonum feturae, unde nomen II dies traxere. reliquum tempus hiemat. nec tamen saevitia tempestatum concludit mare. piratae primum coegere mortis periculo in mortem ruere et hiberna experiri maria; nunc idem avaritia cogit.

[126] Ventorum frigidissimi sunt quos a septentrione diximus spirare et vicinus iis corus. hi et reliquos conpescunt et nubes abigunt. umidi Africus et praecipue auster Italiae. narrant et in Ponto caecian in se trahere nubes. sicci corus et vulturnus, praeterqueam desinentes. nivales aquilo et septentrio. grandines septentrio inportat et corus. aestuosus auster, tepidi vulturnus et favonius. iidem subsolano sicciores, et in totum omnes a septentrione et occidente sicciores quam a meridie et oriente.

[127] saluberrimus autem omnium aquilo, noxius auster et magis siccus, fortassis quia umidus frigidior est. minus esurire eo spirante creduntur animantes. etesiae noctu desinunt fere et a tertia diei oriuntur. in Hispania et Asia ab oriente flatus est eorum, in Ponto ab aquilone, reliquis in partibus a meridie. spirant autem et a bruma, cum vocantur ornithiae, sed leniores et paucis diebus. permutant et duo naturam cum situ: auster Africae serenus, aquilo nubilus.

[128] omnes venti vicibus suis spirant, maiore ext parte autem ut contrarius desinenti incipiat. cum proximi cadentibus surgunt, a laevo latere in dextrum ut sol ambiunt. de ratione eorum menstrua quarta maxime luna decernit. isdem autem ventis in contrarium navigatur prolatis pedibus, ut noctu plerumque adversa vela concurrant. austro maiores fluctus eduntur quam aquilone, quoniam ille inferus ex imo mari spirat, hic summo.

[129] ideoque post austros noxii praecipue terrae motus. noctu auster, interdiu aquilo vehementior, et ab ortu flantes diuturniores sunt ab occasu flantibus. septentriones inpari fere desinunt numero, quae observatio et in aliis multis rerum naturae partibus valet; mares itaque existimantur inpares numeri. sol et auget et conprimit flatus: auget exoriens, occidens, conprimit meridianus aestivis temporibus. itaque medio diei aut noctis plerumque sopiuntur, quia aut nimio frigore aut aestu solvuntur. et imbribus venti sopiuntur. exspectantur autem maxime unde nubes discussae adperuvere caelum.

[130] omnium quidem$#151;si libeat observare minimos ambitus$#151;redire easdem vices quadriennio exacto Eudoxus putat, non ventorum modo, verum et reliquarum tempestatum magna ex parte. et est principium lustri eius semper intercalario anno caniculae ortu. de generalibus ventis haec.

[131] Nunc de repentinis flatibus, qui exhalante terra, ut dictum est, coorti rursusque deiecti, interim obducta nubium cute, multiformes exsistunt. vagi quippe et ruentes torrentium modo, ut aliquis placere ostendimus, tonitrua et fulgura edunt. maiore vero inlati pondere incursusque, si late siccam rupere nubem, procellam gignunt, quae vocatur a Graecis ecnephias; sin vero depresso sinu artius rotati effregerunt, sine igni, hoc est sine fulmine, verticem faciunt, qui typon vocatur, id est vibratus ecnephias.

[132] defert hic secum aliquid abruptum e nube gelidia, convolvens versansque et ruinam suam illo pondere adgravans ac locum ex loco mutans rapida vertiigne, praecipua navigantium pestis, non antemnas modo, verum ipsa navigia contorta franges, tenui remedio aceti in advenientem effusi, cui frigidissima est natura. idem inlisu ipso repercussus correpta secum in caelum refert sorbetque in excelsum.

[133] quod si maiore depressae nubis eruperit specu, sed minus lato quam procella, nec sine fragore, turbinem vocant, proxima quaeque prosternentem. idem ardentior accensusque, dum furit, prester vocatur, amburens contacta pariter et proterens. non fit autem aquilonius typhon, nec nivalis aut nive iacente ecnephias. quod si simul rupit nubem exarsitque et ignem habuit, non postea concepit, fulmen est.

[134] distat a prestere quo flamma ab igni. hic late funditur flatu, illud conglobatur impetu. vertex autem remeando distat a turbine et quo stridor a fragore, procella latitudine ab utroque, disiecta nube verius quam rupta. fit et caligo beluae similis in nube, dira navigantibus. vocatur et columna, cum spissatus umor rigensque ipse se sustinet, ex eodem genere et aulon, cum veluti fistula nubes aquam trahit.

[135] Hieme et aestate rara fulmina contrariis de causis, quoniam hieme densatus a'r nubium crassiore corio spissatur, omnisque terrarum exhalatio rigens ac gelida quicquid accipit ignei vaporis exstinguit. quae ratio inmunem Scythiam et circa rigentia a fulminum casu praestat, e diverso nimius ardor Aegyptium, siquidem calidi siccique halitus terrae raro admodum tenuesque et infirmas densantur in nubes.

[136] vere autem et autumno crebriora fulmina, corruptis in utroque tempore aestatis hiemisque causis, qua ratione crebra in Italia, quia mobilior aer mitiore hieme et aestate nimbosa semper quodammodo vernat vel autumnat. Italiaeque partibus iis, quae a septentrione descendunt ad teporem, qualis est urbis et Campaniae tractus, iuxta hieme et aestate fulgurat, quod non in alio situ.

[137] Fulminum ipsorum plura genera traduntur. quae sicca veniunt, non adurunt, sed dissipant; quae umida, non urunt, sed infuscant. tertium est quod clarum vocant, mirificae maximae naturae, quo dolia exhauriuntur intactis operimentis nulloque alio vestigio relicto, aurum et aes et argentum liquatur intus, sacculis ipsis nullo modo ambustis ac ne confuso quidem signo cerae. Marcia, ... princeps Romanorum, icta gravida partu exanimatio ipsa citra ullum aliud incommodum vixit. in Catilinanis prodigiis Pompeiano ex municipio M. Herennius decurio sereno die fulmine ictus est.

[138] Tuscorum litterae novem deos emittere existimant, eaque esse undecim generum; Iovem enim trina iaculari. Romani duo tantum ex iis servavere, diurna attribuentes Iovi, nocturna Summano, rariora sane eadem de causa frigidioris caeli. Etruria erumpere terra quoque arbitratur, quae infera appellat, brumali tempore facta saeva maxime et exsecrabilia, cum sint omnia, quae terrena existimant, non illa generalia nec a sideribus venientia, sed ex proxima atque turbidiore natura. argumentum evidens, quod omnia superiora e caelo decidentis obliquos habent ictus, haec autem, quae vocant terrena, rectos.

[139] et quae ex propiore materia cadunt, ideo creduntur e terra exire, quoniam ex repulsu nulla vestigia edunt, cum sit illa ratio non inferi ictus, sed adversi. a Saturni ea sidere proficisci subtilius ista consectati putant, sicut cremantia a Martis, qualiter cum Vlsinii, oppidum Tuscorum opulentissimum, totum concrematum est fulmine. vocant et familiaria in totam vitam fatidica, quae prima fiunt familiam suam cuique indepto. ceterum existimant non ultra decem annos portendere privata, praeterquam aut primo patrimonio facta aut natali die, publica non ultra tricesimum annum, praeterquam in deductione oppidi.

[140] Exstat annalium memoria sacris quibusdam et precationibus vel cogi fulmina vel impetrari. vetus fama Etruriae est, impetratum Volsinios urbem depopulatis agris subeunte monstro, quod vocavere Oltam, evocatum a Porsina suo rege. et ante eum a Numa saepius hoc factitatum in primo annalium suorum tradit L. Piso, gravis auctor, quod imitatum parum rite Tullum Hostilium ictum fulmine. lucosque et aras et sdacra habemus interque Statores ac Tonantes et Feretrios Elicium quoque accepimus Iovem.

[141] varia in hoc vitae sententia et pro cuiusque animo. imperare naturae sacra audacis est credere, nec minus hebetis beneficiis abrogare vires, quando in fulgurum quoque interpretatione eo profecit scientia, ut ventura alia finito die praecinat et an peremptura sint factum aut prius alia facta quae lateant, innumerabilibus in utroque publicis privatisque experimentis. quam ob rem sint ista ut rerum naturae libuit, alias certa alias dubia, aliis probata aliis damnanda: nos de cetero quae sunt in his memorabilia non omittemus.

[142] Fulgetrum prius cerni quam tonitrua audiri, cum simul fiant, certum est, nec mirum, quoniam lux sonitu velocior, ictum autem et sonitum congruere ita modulante natura, sed sonitum profecti esse fulminis, non iinlati, etiamnum spiritum ociorem fulmine, ideo quati prius omne et adflari quam percuti, nec quemquam tangi qui prior viderit fulmen aut tonitrua audierit. laeva prospera existimantur, quoniam laeva parte mundi ortus est. nec tamen adventus spectatur quam reditus, sive ab ictu resilit ignis sive opere confecto aut igne consumpto spiritus remeat.

[143] in sedecim partes caelum in eo spectu divisere Tusci. prima est a septemtrionibus ad aequinocatialem exortum, secunda ad meridiem, tertia ad aequinoctialem occasum, quarta obtinet quod est reliquum ab occasu ad septemtriones. has iterum in quaternas divisere partes, ex quibus octo ab exortu sinistras, totidem e contrario appellavere dextras. ex iis maxime dirae quae septemtriones ab occasu attingunt. itaque plurimum refert unde venerint fulmina et quo concesserint. optimum est in exortivas redire partes.

[144] ideo cum a prima caeli parte venerint et in eandem concesserint, summa felicitas portendetur, quale Sullae dictori ostentum datum accepimus. cetera ad ipsius mundi portionem minus prospera aut dira. quaedam fulgura enuntiare non putant fas nec audire, praeterquam si hospiti indicentur aut parenti. magna huius observationis vanitas tacta Iunonis aede Romae deprehensa est Scauro consule, qui mox princeps fuit. noctu magis quam interdiu sine tonitribus fulgurat.

[145] Unum animal, hominem, non semper exstinguit, cetera ilico, hunc videlicet natura tribuente honorem, cum tot beluae viribus praestent. omnia contrarias incubant partes. homo, nisi convertatur in percussas, non respirat. superne icti considunt. vigilans ictus convenientibus oculis, dormiens patentibus reperitur. hominem ita exanimatum cremari fas non est, condi terra religio tradidit. nullum animal nisi exanimatum fulmine accenditur. vulnera fulminatorum frigidiora sunt reliquo corpore.

[146] ex iis, quae terra gignuntur, lauri fruticem non icit nec umquam quinque altius pedibus descendit in terram. ideo pavidi altiores specus tutissimos putant aut tabernacula pellibus beluarum, quas vitulos appellant, quoniam hoc solum animal ex marinis non percutiat, sicut nec e volucribus aquilam, quae ob hoc armigera huius teli fingitur. in Italia inter Tarracinam et aedem Feroniae turres belli civilis temporibus desiere fieri, nulla non earum fulmine diruta.

[147] Praeter haec inferiore caelo relatum in monumenta est lacte et sanguine pluisse M'. Acilio C. Porcio cos. et saepe alias, sicut carne P. Volumnio Servio Sulpicio cos., exque ea non perputruisse quod non diripuissent aves, item ferro in Lucanis anno ante quam M. Crassus a Parthis interemptus est omnesque cum eo Lucani milites, quorum magnus numerus in exercitu erat.effigies quo pluit ferri spongiarum similis fuit. haruspices praemonuerunt superna volnera. L. autem Paulo C. Marcello cos. lana pluit circa castellum Carissanum, iuxta quod post annum T. Annius Milo occisus est. eodem causam dicente lateribus coctis pluisse in acta eius anni relatum est.

[148] Armorum crepitus et tubae sonitus auditos e caelo Cimbricis bellis accepimus, crebroque et prius et postea. tertio vero consulatu Mari ab Amerinis et Tudertibus spectata arma caelestia ab ortu occasuque inter se concurrentia, pulsis quae ab occasu erant. ipsum ardere caelum minime mirum est et saepius visum maiore igni nubibus correptis.

[149] Celebrant Graeci Anaxagoran Clazomenium Olympiadis LXXVIII secundo anno praedixisse caelestium litterarum scientia, quibus diebus saxum casurum esset e sole, idque factum interdiu in Thraciae parte ad Aegos flumen, qui lapis etiam nunc ostenditur magnitudine vehis, colore adusto, comete quoque illis noctibus flagrante. quod si quis praedictum credat, simul fateatur necesse est, maioris miraculi divinitatem Anaxagorae fuisse solvique rerum naturae intellectum et confundi omnia, si aut ipse sol lapis esse aut umquam lapidem in eo fuisse credatur. decidere tamen crebro non erit dubium.

[150] in Abydi gymnasio ex ea causa colitur hodieque modicus quidem, sed quem in media terrarum casurum idem Anaxagoras praedixisse narretur. colitur et Cassandriae, quae Potidaea quondam vocitata est, ob id deducta. ego ipse vidi in Vocontiorum agro paulo ante delatum. Arcus vocamus extra miraculum frequentes et extra ostentum. nam ne pluvios quidem aut serenos dies cum fide portendunt. manifestum est radium solis inmissum cavae nubi repulsa acie in solem refringi, colorumque varietatem mixtura nubium, ignium, a'ris fieri. certe nisi sole adverso non fiunt nec umquam nisi dimidia circuli forma nec noctu, quamvis Aristoteles prodat aliquando visum, quod tamen fatetur idem non nisi XXX luna posse fieri.

[151 fiunt autem hieme maxime ab aequinoctio autumnali die decrescente. quo rursus crescente ab aequinoctio verno non exsistunt, nec circa solstitium longissimis diebus, bruma vero [id est brevissimis] frequenter, iidem sublimes humili sole humilesque sublimi, et minores oriente aut occidente, sed in latitudinem dimissi, meridie exiles, verum ambitus maioris. aestate autem per meridiem non cernuntur, post autumni aequinoctium quacumque hora, nec umquam plures simul quam duo.

[152] Cetera eiusdem naturae non multis dubia esse video: grandinem conglaciato imbre gigni et nivem eodem umore mollius coacto, pruinam autem ex rore gelido; per hiemem nives cadere, non grandines, ipsaque grandines interdiu saepius quam noctu, et multo celerius resolvi quam nives; nebulas nec aestate nec maximo frigore exsistere, rores neque gelu neque ardoribus neque ventis nec nisi serena nocte; gelando liquorem minui, resolutaque glacie non eundem inveniri modum; varietates colorum figurarumque in nubibus cerni, prout admixtus ignis superet aut vincatur.

[153] Praeterea quasdam proprietates quibusdam locis esse, roscidas aestate Africae noctes, in Italia Locris et in lacu Velino nullo non die apparere arcus, Rhodi et Syracusis numquam tanta nubila obduci, ut non aliqua hora sol cernatur, qualia aptius suis referentur locis. haec sint dicta de a're.

[154] Sequitur terra, cui uni rerum naturae partium eximia propter merita cognomen indidimus maternae nascentes excipit, natos alit semelque editos et sustinet semper, novissime conplexa gremio iam a reliqua natura abdicatos, tum maxime ut mater operiens, nullo magis sacra merito quam quo nos quoque sacros facit, etiam monimenta ac titulos gerens nomenque prorogans nostrum et memoriam extendens contra brevitatem aevi, cuius numen ultimum iam nullis precamur irati grave, tamquam nesciamus hanc esse solam quae numquam irascatur homini.

[155] aquae subeunt in imbres, rigescunt in grandines, tumescunt in fluctus, praecipitantur in torrentes, aer densatur nubibus, furit procellis: at haec benigna, mitis, indulgens ususque mortalium semper ancilla, quae coacta generat, quae sponte fundit, quos odores saporesque, quos sucos, quos tactos, quos colores! quam bona fide creditum faenus reddit! quae nostra causa alit! pestifera enim animantia, vitali spiritu havente culpam: illi necesse est semina excipere et genita sustinere; sed in malis generantium noxa est. illa serpentem homine percusso amplius non recipit poenasque etiam incertum nomine exigit. illa medicas fundit herbas et semper homini parturit.

[156] quin et venena nostri miseritam instituisse credi potest, ne in taedio vitae fames, more terrae meritis alienissima, lenta nos consumeret tabe, ne lacerum corpus abrupta dispergerent, ne laquei torqueret poena praepostera incluso spiritu, cui quaereretur exitus, ne in profundo quaesita morte sepultura pabulo fieret, ne ferri cruciatus scinderet corpus. ita est, miserita genuit id, cuius facillimo haustu inlibato corpore et cum toto sanguine exstinguerentur, nullo labore, sitientibus similes, qualiter defunctos non volucres, non ferae attingerent terraeque servaretur qui sibi ipsi periisset.

[157] verum fateamur: terra nobis malorum remedium genuit, nos illud vitae facimus venenum. non enim et ferro, quo carere non possumus, simili modo utimur? nec tamen quereremur merito, etiamsi maleficii causa tulisset. adversus unam quippe naturae partem ingrati sumus. quas non ad delicias quasque non ad contumelias servit homini? in maria iacitur aut, ut freta admittamus, eroditur. aquis, ferro, igni, ligno, lapide, fruge omnibus cruciatur horis multoque plus, ut deliciis quam ut alimentis famuletur nostris.

[158] et tamen quae summa patitur atque extrema cute tolerabilia videantur: penetramus in viscera, auri argentique venas et aeris ac plumbi metalla fodientes, gemmas etiam et quosdam parvulos quaerimus lapides scrobibus in profundum actis. viscera eius extrahimus, ut digito gestetur gemma, quo petitur. quot manus atteruntur, ut unus niteat articulus! si ulli essent inferi, iam profecto illos avaritiae atque luxuriae cuniculi refodissent. et miramur, si eadem ad noxam genuit aliqua!

[159] ferae enim, credo, custodiunt illam arcentque sacrilegas manus. non inter serpentes fodimus et venas auri tractamus cum veneni radicibus? placatiore tamen dea ob haec, quod omnes hi opulentiae exitus ad scelera caedesque et bella tendunt, quodque sanguine nostro rigamus insepultisque ossibus tegimus, quibus tamen velut exprobato furore tandem ipsa se obducit et scelera quoque mortalium occultat. Inter crimina ingrati animi et hoc duxerim quod naturam eius ignoramus.

[160] est autem figura prima, de qua consensus iudicat. orbem certe dicimus terrae globumque verticibus includi fatemur. neque enim absoluti orbis est forma in tanta montium excelsitate, tanta camporum planitie, sed cuius amplexus, si cuncta liniarum comprehendantur ambitu, figuram absoluti orbis efficiat, id quod ipsa rerum natura cogit, non isdem causis, quas attulimus in caelo. namque in illo cava in se convexitas vergit et cardini suo, hoc est terrae, undique incumbit. haec ut solida ac conferta adsurgit intumescenti similis extraque protenditur. mundus in centrum vergit, at terra exit a centro, inmensum eius globum in formam orbis adsidua circa eam mundi volubilitate cogente.

[161] Ingens hic pugna litterarum contraque vulgi, circumfundi terrae undique homines conversisque inter se pedibus stare, et cunctis similem esse verticem, simili modo et quacumque parte media calcari, illo quaerente, cur non decidant contra siti, tamquam non ratio praesto sit, ut nos non decidere mirentur illi. intervenit sententia quamvis indocili probabilis turbae, inaequali globo, ut si sit figura pineae nucis, nihilo minus terram undique incoli.

[162] sed quid hoc refert, alio miraculo exoriente, pendere ipsam ac non cadere nobiscum, ceu spiritus vis, mundo praesertim inclusi, dubia sit, aut possit cadere, natura repugnante et quo cadat negante. nam sicut ignium sedes non est nisi in ignibus, aquarum nisi in aquis, spiritus nisi in spiritu, sic terrae, arcentibus cunctis, nisi in se locus non est. globum tamen effici mirum est in tanta planitie maris camporumque. cui sententiae adest Dicaearchus, vir in primis eruditus, regum cura permensus montes, ex quibus altissimum proditi Pelium MCCL passuum ratione perpendiculi, nullam esse eam proportionem universae rotunditatis colligens. mihi incerta haec videtur coniectatio, haud ignaro quosdam Alpium vertices longo tractu nec breviore quinquaginta milium passuum adsurgere.

[163] sed vulgo maxime haec pugna est, si coactam in verticem aquarum quoque figuram credere cogatur. atqui non aliud in rerum natura adspectu manifestius. namque et dependentes ubique guttae parvis globantur orbibus et pulveri inlatae frondiumque lanugini inpositae absoluta rotunditate cernuntur, et in poculis repletis media maxime tument, quae propter subtilitatem umoris mollitiamque in se residentem ratione facilius quam visu deprehenduntur. idque etiam magis mirum, in poculis repletis addito umore minimo circumfluere quod supersit, contra evenire ponderibus aditis ad vicenos saepe denarios, scilicet quia intus recepta liquorem in verticem attollant, at cumulo eminenti infusa delabantur.

[164] eadem est causa, propter quam e navibus terra non cernatur, e navium malis conspicua, ac procul recedente navigio, si quid quod fulgeat religetur in mali cacumine, paulatim descendere videatur et postremo occultetur. denique oceanus, quem fatemur ultimum, quanam alia figura cohaereret atque non decideret nullo ultra margine includente? id ipsum ad miraculum redit, quonam modo, etiamsi globatur, extremum non decidat mare. contra quod, ut sint plana maria et qua videntur figura, non posse id accidere, magno suo gaudio magnaque gloria inventores Graeci subtilitate geometrica docent.

[165] namque cum e sublimi in inferiora aquae ferantur et sit haec natura earum confessa nec quisquam dubitet in litore ullo accessisse eas quo longissime devexitas passa sit, procul dubio apparere, quo quid humilius sit, propius a centro esse terrae, omnesque linias, quae emittantur ex eo ad proximas aquas, breviores fieri quam quae ad extremum mare a primis aquis; ergo totas omnique ex parte aquas vergere in centrum ideoque non decidere, quoniam in interiora nitantur.

[166] Quod ita formasse artifex natura credi debet, ut, cum terra arida et sicca constare per se ac sine umore non posset, nec rursus stare aqua nisi sustinente terra, mutuo inplexu iungerentur, hac sinus pandente, illa vero permeante totam, intra extra, supra infra, venis ut vinculis discurrentibus, atque etiam in summis iugis erumpente, quo spiritu acta et terrae pondere expressa siphonum modo emicat tantumque a periculo decidendi abest, ut in summa quaeque et altissima exsiliat. qua ratione manifestum est, quare tot fluminum cotidiano accessu maria non crescant. est igitur in toto suo globo tellus medio ambitu praecincta circumfluo mari, nec argumentis hoc investigandum, sed iam experimentis cognitum.

[167] A Gadibus columnisque Herculis Hispaniae et Galliarum circuitu totus hodie navigatur occidens. septentrionalis vero oceanus maiore ex parte navigatus est, auspiciis Divi Augusti Germaniam classe circumvecta ad Cimbrorum promunturium et inde inmenso mari prospecto aut fama cognito Scythicam ad plagam et umore nimio rigentia. propter quod minime verisimile est illic maria deficere, ubi umoris vis superet. iuxta vero ab ortu ex Indico mari sub eodem sidere pars tota vergens in Caspium mare pernavigata est Macedonum armis Seleuco atque Antiocho regnantibus, qui et Seleucida et Antiochida ab ipsis appellari voluere.

[168] et circa Caspium multa oceani litora explorata parvoque brevius quam totus hinc aut illinc septentrio ermeigatus, ut iam coniecturae locum sic quoque non relinquat ingens argumentum paludis Maeoticae, sive ea illius oceani sinus est, ut multos adverto credidisse, sive angusto discreti situ restagnatio. alio latere Gadium ab eodem occidente magna pars meridiani sinus ambitu Mauretaniae navigatur hodie. maiorem quidem eius partem et orientis victoriae Magni Alexandri lustravere usque in Arabicum sinum, in quo res gerente C. Caesare Augusti filio signa navium ex Hispaniensibus naufragiis feruntur agnita.

[169] et Hanno Carthaginis potentia florente circumvectus a Gadibus ad finem Arabiae navigationem eam prodidit scripto, sicut ad exterea Europae noscenda missus eodem tempore Himilco. praeterea Nepos Cornelius auctor est Eudoxum quendam sua aetate, cum Lathyrum regum fugeret, Arabico sinu egressum Gades usque pervectum multoque ante eum Caelius Antipater vidisse se qui navigasset ex Hispania in Aethiopiam commercii gratia.

[170] idem Nepos de septentrionali circuitu tradit Quinto Metello Celeri, Afrani in consulatu collegae, sed tum Galliae proconsuli, Indos a rege Sueborum dono datos, qui ex India commercii causa navigantes tempestatibus essent in Germaniam abrepti. sic maria circumfusa undique dividuo globo partem orbis auferunt nobis, nec inde huc ne hinc illo pervio tractu. quae contemplatio apta detegendae mortalium vanitati poscere videtur, ut totum hoc, quicquid est, in quo singulis nihil satis est, ceu subiectum oculis quantum sit ostendam.

[171] Iam primum in dimidio conputari videtur, tamquam nulla portio ipsi decedat oceano, qui toto circumdatus medio et omnes ceteras fundens recipiensque aquas et quicquid exit in nubes ac sidera ipsa tot ac tantae magnitudinis pascens, quo tandem aplitudinis spatio credetur habitare? inproba et infinita debet esse tam bastae molis possessio.

[172] adde quod ex relicto plus abstulit caelum, nam cum sint eius quinque partes, quas vocant zonas, infesto rigore et aeterno gelu premitur omne, quicquid est subiectum duabus extremis utrimque circa vertices, hunc, qui trionum septem vocatur, eumque, qui adversus illi austrinus appellatur. perpetua caligo utrobique et alieno molliorum siderum adspectu maligna ac pruina tantum albicans lux. verum media terrarum, qua solis orbita est, exusta flammis et cremata comminus vapore torretur. circa duae tantum inter exustam et rigentes temperantur eaeque ipsae inter se non perviae propter incendium siderum,

[173] ita terrae tres partes abstulit caelum; oceani rapina in incerto est. sed et relicta nobis una portio haud scio an etiam in maiore damno sit, idem siquidem oceanus infusus in multos, ut dicemus, sinus adeo viciono accessu interna maria adlatrat, ut centum quindecim milibus passuum Arabicus sinus distet ab Aegyptio mari, Caspius vero | CCCLXXV | a Pontico, idem interfusus intrat per tot maria, quibus Africam, Europam, Asiam dispescit, ut quantum terrarum occupet?

[174] conputetur etiamnum mensura tot fluminum, tantarum paludium, addantur et lacus, stagna, iam elata in caelum et ardua aspectu quoque iuga, iam silvae vallesque praeruptae et solitudines ac mille causis deserta; detrahantur hae tot portiones terrae, immo vero, ut plures tradidere, mundi puncto (neque enim aliud est terra in universo): haec est materia gloria nostrae, haec sedes. hic honores gerimus, hic exercimus imperia, hic opes cupimus, hic tumultuamur humanum genus, hic instauramus bella etiam civilia mutuisque caedibus laxiorem facimus terram!

[175] et, ut publicos gentium furores transeam, haec, in qua conterminos pellimus furtoque vicini caespitem nostro solo adfodimus, ut, qui latissime rura metatus fuerit ultraque famam exegerit adcolas, quota terrarum parte gaudeat vel, cum ad mensuram avaritiae suae propagaverit, quam tandem portionem eius defunctus obtineat?

[176] Mediam esse mundi totius haut dubiis constat argumentis, sed clarissimo aequinocti paribus horis. nam nisi in medio esset, aequales dies noctesque habere non posse deprehendere est dioptraeque vel maxime confirmant, cum aequinoctiali tempore ex eadem linia ortus occasusque cernatur, solstitiali exortus per suam liniam, brumali occasus. quae accidere nullo modo possent hisi in centro sita.

[177] Tres autem circuli supra dictis zonis inplexi inaequalitates temporum distingunt: solstitialis a parte signiferi excelsissima nobis ad septentrionalem plagam versus, contraque ad alium polum brumalis, item medio ambitu signiferi orbis incedens aequinoctialis. Reliquorum quae miramur causa in ipsius terrae figura est, quam globo similem et cum ea aquas isdem intellegitur argumentis. sic enim fit haut dubie, ut nobis septentrionalis plagae sidera numquam occidant, contra meridianae numquam oriantur, rursusque haec illis non cernantur, attollente se contra medios visus terrarum globo.

[178] septentriones non cernit Trogodytice et confinis Aegyptus, nec canopum Italia et quem vocant Berneics crinem, item quem sub Divo Augusto cognominavere Caesaris thronon, insignes ibi stellas. adeoque manifesto adsurgens fastigium curvatur, ut canopus quartam fere partem signi unius supra terram eminere Alexandriae intuentibus videatur, eadem a Rhodo terram quodammodo ipsam stringere, in Ponto omnino non cernatur, ubi maxime sublimis septentrio. idem a Rhodo absconditur vigilia occultus, secunda se ostendit, in Mero' solstitio vesperi paulisper apparet paucisque ante exortum arcturi diebus pariter cum die cernitur.

[179] navigantium haec maxime cursus deprehendunt, in alia adverso, in alia prono mari, subitoque conspicuis atque ut e freto emergentibus, quae in anfractu pilae latuere, sideribus. neque enim, ut dixere aliqui, mundus hoc polo excelsiore se attollit$#151;aut undique cernerentur haec sidera$#151;, verum haec eadem quibusque proximis sublimiora creduntur eademque demersa longinquis, utque nunc sublimis in deiectu positis videtur hic vertex, sic in illam terrae devexitatem transgressis illa se attollunt, residentibus quae hic excelsa fuerant, quod nisi in figura pilae accidere non posset.

[180] Ideo defectus solis ac lunae vespertinos orientis incolae non sentiunt nec matutinos ad occasum habitantes, meridianos vero serius nobis illi. apud Arbilam Magni Alexandri victoria luna defecisse noctis secunda hora est prodita eademque in Sicilia exoriens. solis defectum Vipsano et Fonteio cos., qui fuere ante paucos annos, factum pridie kalendas Maias Campania hora diei inter septimam et octavam sensit, Corbulo dux in Armenia inter horam diei decimam et undecimam prodidit visum, circuiti globi alia aliis detegente et occultante. quod si plana esset terra, simul omnia apparerent cunctis noctesque non fierent inaequales; nam aeque aliis quam in medio sitis paria duodeciim horarum intervalla cernerentur, quae nunc non in omni parte simili modo congruunt.

[181] Ideo nec nox diesque, quamvis eadem, toto orbe simul est, oppositu globi noctem aut ambitu diem adferente. multis hoc cognitum experimentis, in Africa Hisaniaque turrium Hannibalis, in Asia vero propter piraticos terrores simili specularum praesidio excitato, in quis praenuntios ignes sexta hora diei accensos saepe conpertum est tertia noctis a tergo ultimis visos. eiusdem Alexandri cursor Philonides ex Sicyone Elin mille et ducenta stadia novem diei confecit horis indeque, quamvis declivi itinere, tertia noctis hora remensus est saepius. causa, quod eunti cum sole iter erat, eundem remeans obvium contrario praetervertebat occursu. qua de causa ad occasum navigantes, quamvis brevissimo die, vincunt spatia nocturnae navigationis, ut solem ipsum comitantes.

[182] Vasaque horoscopa non ubique eadem sunt usui, in trecenis stadiis aut, ut longissime, in quingenis utantibus semet umbris solis. itaque umbilici, quem gnomonem appellant, umbra in Aegypto meridiano tempore aequinoctii die paulo plus quam dimidiam gnomonis mensuram efficit, in urbe Roma nona pars gnomonis deest umbrae, in oppido Ancona superest quinta tricesima, in parte Italiae, quae Venetia appellatur, isdem horis umbra gnomoni par fit. Simili modo tradunt in Syene oppido, quod est supra Alexandriam quinque milibus stadium, solstiti die medio nullam umbram iaci puteumque eius experimenti gratia factum totum inluminari. ex quo apparere tum solem illi loco supra verticem esse, quod et in India super flumen Hypasim fieri tempore eodem Onesicritus scribit. constatque in Berenice urbe Trogodytarum, et inde stadiis | IIII | .DCCCXX in eadem gente Ptolemaide oppido, quod in margine Rubri maris ad primos elephantorum venatus conditum est, hoc idem ante solstitum quadragenis quinis diebus totidemque postea fieri, et per eos XC dies in meridiem umbras iaci.

[184] rursus in Meroë$#151;insula haec caputque gentis Aethipum V milibus stadium a Syene in amne Nilo habitatur$#151;bis anno absumi umbras, sole duodevicesimam tauri partem et quartam decimam leonis tunc obtinente. in Indiae gente Oretum mons est Maleus nomine, iuxta quem umbrae aestate in austrum, hieme in septentrionem iaciuntur. quindecim tantum noctibus ibi apparet septentrio. in eadem India Patalis, celeberrimo portu, sol dexter oritur, umbrae in meridiem cadunt.

[185] septentrionem ibi Alexandro morante adnotantum prima tantum parte noctis aspici. Onesiciritus, dux eius, scripsit, quibus in locis Indiae umbrae non sint, septentrionem non conspici, et ea loca appellari ascia, nec horas dinumerari ibi. et tota Trogodytice umbras bis quadragenis quinis diebus in anno Eratosthenes in contrarium cadere prodidit.

[186] sic fit, ut vario lucis incremento in Mero' longissimus dies XII horas aequinoctiales et octo partes unius horae colligat, Alexandriae vero XIIII horas, in Italia XV, in Britannia XVII, ubi aestate lucidae noctes haut dubie se promittunt, id quod cogit ratio credi, solstiti diebus accedente sole propius verticem mundi angusto lucis ambitu subiecta terrae continuos dies habere senis mensibus noctesque e diverso ad brumam remoto.

[187] quod fieri in insula Thyle Pytheas Massiliensis scribit, sex dierum navigatione in septentrionem a Britannia distante, quidam vero et in Mona, quae distat a Camaloduno Britannia oppido circiter | CC |, adfirmant. Umbrarum hanc rationem et quam vocant gnomonicen invenit Anaximenes Milesius, Anaximandri, de quo diximius, discipulus, primusque horologium, quod appellant sciothericon, Lacedaemone ostendit.

[188] Ipsum diem alii aliter observavere: Babylonii inter duos solis exortus, Athenienses inter duos occasus, Umbri a meridie ad meridiem, vulgus omne a luce ad tenebras, sacerdotes Romani et qui diem finiere civilem, item Aegyptii et Hipparchus a media nocte in mediam. minora autem intervalla esse lucis inter ortus solis iuxta solstitia quam aequinoctia apparet, quia positio signiferi circa media sui obliquior est, iuxta solstitium autem rectior.

[189] Contexenda sunt his caelestibus nexa causis. namque et Aethiopas vicini sideris vapore torreri adustisque similes gigni, barba et capillo vibrato, non est dubium, et adversa plaga mundi candida atque glaciali cute esse gentes, flavis promissas crinibus, truces vero ex caeli rigore has, illas mobilitate sapientes, ipsoque crurum argumento illis in supera sucum revocari natura vaporis, his in inferas partes depelli umore deciduo; hic graves feras, illic varias effigies animalium provenire et maxime alitum multas figuras igni volucres; corporum autem proceritatem utrobique, illic ignium nisu, hic umoris alimento;

[190] medio vero terrae salubri utrimque mixtura fertiles ad omnia tractus, modicos corporum habitus magna et in colore temperie, ritus molles, sensus liquidos, ingenia fecunda totiusque naturae capacia, isdem imperia, quae numquam extimis gentibus fuerint, sicut ne illae quidem his paruerint, avolsae ac pro numine naturae urguentis illas solitariae.

[191] Babyloniorum placita et motus terrae hiatusque, qua cetera omnia, siderum vi existimant fieri, sed illorum trium, quibus fulmina adsignant, fieri autem meantium cum sole aut congruentium et maxime circa quadrata mundi. praeclara quaedam et inmortalis in eo, si credimus, divinitas perhibetur Anaximandro Milesio physico, quem ferunt Lacedaemoniis praedixisse ut urbem ac tecta custodirent, instare enim motum terrae, cum et urbs tota eorum corruit et Taygeti montis magna pars, ad formam puppis eminens, abrupta cladem eam insuper ruina pressit. perhibetur et Pherecydi, Pythagorae doctori, alia coniectatio, sed et illa divina, haustu aquae e puteo praesensisse ac praedixisse civibus terrae motum.

[192] quae si vera sunt, quantum a deo tandem videri possunt tales distare, dum vivant? et haec quidem arbitrio cuiusque existimanda relinquantur: ventos in causa esse non dubium reor. neque enim umquam intremiscunt terrae nisi sopito mari caeloque adeo tranquillo, ut volatus avium non pendeant, subtracto omni spiritu qui vehit, nec umquam nisi post ventos, condito scilicet in venas et cava eius occulta flatu. neque aliud est in terra tremor quam in nube tonitruum, nec hiatus aliud quam cum fulmen erumpit incluso spiritu luctante et ad libertatem exire nitente.

[193] Varie itaque quatitur, et mira eduntur opera, alibi prostratis moenibus, alibi hiatu profundo haustis, alibi egestus molibus, alibi emissis amnibus, nonnumquam etiam ignibus calidisve fontibus, alibi averso fluminum curu. praecedit vero comitaturqe terribilis sonus, alias murmuri similis, alias mugitibus aut clamori humano armorumve pulsantium fragori, pro qualitate materiae excipientis formaque vel cavernarum vel cuniculi, per quem meet, exilius grassante in angusto, eodem rauco in recurvis, resultante in duris, ferevente in umidis, fluctuante in stagnantibus, furente contra solida.

[194] itaque et sine motu saepe editur sonus. nec simplici modo quatitur umq, sed tremit vibratque. hiatus vero alias remanet ostendens quae sorbuit, alias occultat ore conpresso rursusque ita inducto solo, ut nulla vestigia exstent, urbibus plerumque devoratis agrorumque tractu hausto, maritima autem maxime quatiuntur, nec montuosa tali malo carent. exploratum mihi est Alpes Apenninumque saepius tremuisse.

[195] et autumno ac vere terrae crebrius moventur, sicut fulmina. ideo Galliae et Aegyptus minime quatiuntur, quoniam hic aestatis causa obstat, illic hiemis. item noctu saepius quam interdiu. maximi autem motus existunt matutini vespertinique, sed propinqua luce crebri, interdiu autem circa meridiem. fiunt et solis lunaeque defectu, quoniam tempestates tunc sopiuntur, praecipue vero cum sequitur imbres aestus imbresve aestum.

[196] Navigantes quoque sentiunt non dubia coniectura, sine flatu intumescente fluctu subito aut quatiente ictu. intremunt vero et in navibus postes aeque quam in aedificiis crepituque praenuntiant. quin et volucres non inpavidae sedent. est et in caelo signum praeceditque motu futuro aut interdiu aut paulo post occasum sereno tenuis ceu lineae nube in longum porrecta spatium.

[197] Est et in puteis turbidior aqua nec sine odoris taedio, sicut in isdem et remedium, quale et crebri specus praebent; conceptum enim spiritum exhalant. quod in totis notatur oppidis: minus quatiuntur crebris ad eluviem cuniculis cavata, multoque sunt tutiora in isdem illis quae pendent, sicuti Neapoli in Italia intellegitur, parte eius, quae solida est, ad tales casus obnoxia. tutissimi sunt aedificiorum fornices, anguli quoque parietum postesque, alterno pulsu renitente. et latere terreno facti parietes minore noxa quatiuntur.

[198] magna differentia est et in ipso genere motus, pluribus siquidem modis quatitur. tutissimum est cum vibrat crispante aedificiorum crepitu et cum intumescit adsurgens alternoque motu residit; innoxium et cum concurrentia tecta contrario ictu arietant, quoniam alter motus alteri renititur. undantis inclinatio et fluctus more quaedam volutatio infesta est aut cum in unam partem totus se motus inpellit. desinunt autem tremores, cum ventus emersit; sin vero duravere, non ante XL dies sistuntur, plerumque et tardius, utpote cum quidam annuo et bienni spatio duraverint.

[199] Factum est semel, quod equidem in Etruscae disciplinae voluminibus invenio, ingens terrarum portentum L. Marcio Sexto Iulio cos. in agro Mutinensi. namque montes duo inter se concurrerunt crepito maxo adsultantes recedentesque, inter eos flamma fumoque in caelum exeunte interdiu, spectante e via Aemilia magna equitum Romanorum familiarumque et viatorum multitudine. eo concursu villae omnes elisae, animalia permulta, quae intra fuerant, exanimata sunt, anno ante sociale bellum, quod haud scio an funestius terrae ipsi Italiae fuerit quam civilia. non minus mirum ostentum et nostra cognovit aetas anno Neronis principis supremo, sicut in rebus eius exposuimus, pratis oleis intercedente publica via in contrarias sedes transgressis in agro Marrucino praediis Vetti Marcelli equitis Romani res Neronis procurantis.

[200] Fiunt simul cum terrae motu et inundationes mareis, eodem videlicet spiritu infusi aut terrae sidentis sinu recepti. maximus terrae memoria mortalium exstitit motus Tiberii Caesaris principatu, XII urbibus Asiae una nocte prostratis; creberrimus Punico bello intra eundem annum septies ac quainquagies nuntiatus Romam, quo quidem anno ad Trasimenum lacum dimicantes maximum motum neque Poeni sensere nec Romani. nec vero simplex malum aut in ipso tantum motu periculum est, sed par aut maius ostento. numquam urbs Romas tremuit, ut non futuri eventus alicuius id praenuntium esset.

[201] Eadem nascentium causa terrarum est, cum idem ille spiritus adtollendo potens solo non valuit erumpere. nascuntur enim, nec fluminum tantum invectu, sicut Echinades insulae ab Acheloo amne congestae maiorque pars Aegypti a Nilo, in quam a Pharo insula noctis et diei cursum fuisse Homero credimus, nec recessu maris, sicuti olim Cerceis. quod accidisse et in Ambraciae portu decem milium passuum intervallo et Atheniensium quinque milium ad Piraeeum memoratur. et Ephesius quondam aedem Dianae adluebat. Herodoto quidem si credimus, mare fuit supra Memphim usque ad Aethiopum montes itemque a planis Arabiae, mare circa Ilium et tota Teuthraniae quaque campos intulerit Maeander.

[202] Nascuntur et alio modo terrae ac repente in aliquo mari emergunt, velut paria secum faciente natura quaeque hauserit hiatus alio loco reddente. Clarae iam pridem insulae Delos et Rhodos memoriae produntur; et natae postea minores, ultra Melon Anaphe, inter Lemnum et Hellespontum Neae, inter Lebedum et Teon Halone, inter Cycladas Thera et Therasia, inter easdem Olympiadis CXLV anno quarto [post annos CXXX] Hiera eademque Automate, et ab ea duobus stadiis post annox CCXLII nostro aevo Iunio Silano Valerio [Balbo] cos. a. d. VIII idus Iulias Thia.

[203] ante nos et iuxta Italiam inter Aeolias insulas, item iuxta Cretam emersit MM.D passuum una cum calidis fontibus, altera Olympiadis CLXIII anno tertio in Tusco sinu, flagrans haec violento cum flatu, proditurque memoriae, magna circa eam multitudine piscium fluitante confestim expirasse quibus ex his cibus fuisset. sic et Pithecussas in Campano sinu ferunt ortas, mox in his montem Epopon, cum repente flamma ex eo emicuisset, campestri aequatum planitiei. in eadem et oppidum haustum profundo, alioque motu terrae stagnum emersisse, et alio provolutis montibus insulam extitisse Prochytam.

[204] Namque et hoc modo insulas rerum natura fecit: avellit Siciliam Italiae, Cyrpum Syriae, Euboeam Boeotiae, Euboeae Atalanten et Macrian, Besbicum Bithyniae, Leucosian Sirenum promunturio. rursus abstulit insulas mari iunxitque terris, Antissam Lesbo, Zephyrium Halicarnaso, Aehtusan Myndo, Dromiscon et Pernen Mileto, Narthecusam Parthenio promunturio. Hybanda, quondam insula Ioniae, ducentis nunc a mari abest stadiis, Syrien Ephesus in mediterraneo habet, Derasidas et Sapphoniam vicina either Magnesia.

[206] Epidaurus et Oridum insulae esse desierunt. in totum abstulit terras primum omnium ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus, inmenso spatio, mox interno quoque: videmus hodie mersam Acarnaniam Ambracio sinu, Achaiam Corinthio, Europam Asiamque Propontide et Ponto. ad hoc perrupit mare Leucada, Antirrhium, Hellespontum, Bosporos duos. Atque ut sinus et stagna praeteream, ipsa se comest terra. devoravit Cibotum altissimum montem cum oppido Cariae, Sipylum in Magnesia et prius in eodem loco clarissimam urbem, quae Tantalis vocabatur, Galenes et Gamales urbium in Phoenice agros cum ipsis, Phegium, Aethiopiae iugum excelsissimum, tamquam non infida grassarentur et litora.

[206] Pyrram et Antissam circa Maeotim pontus abstulit, Helicen et Buram sinus Corinthius, quarum in alto vestigia apparent. ex insula Ceca amplius triginta milia passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit et in Sicilia dimidiam Tyndarida urbem ac quicquid ab Italia deest, similiter in Boeotia Eleusina. Motus enim terrae sileantur et quicquid est, ubi saltem busta urbium exstant, simul ut terrae miracula potius dicamus quam scelera naturae. et, Hercules, non caelestia enarratu difficiliora fuerint.

[207] metallorum opulentia tam varia, tam dives, tam fecunda, tot saeculis suboriens, cum tantum cotidie orbe toto populentur ignes, ruinae, naufragia, bella, fraudes, tantum vero luxuria et tot mortales conterant; gemmarum pictura tam multiplex, lapidum tam discolores maculae interque eos candor alicuius praeter lucem omnia excludens; medicatorum fontium vis; ignium tot locis emicantium perpetua tot saeculis incendia; spiritus letales aliubi aut scrobibus emissi aut ipso loci situ mortiferi, aliubi volucribus tantum, ut Soracte vicino urbe tractu, aliubi praeter hominem ceteris animantibus,

[208] nonnumquam et homini, ut in Sinuessano agro et Puteolano! spiracula vocant, alii Chaeronea, scrobes mortiferum spiritum exhalantes, item in Hirpinis Ampsancti ad Mephitis aedem locum, quem qui intravere moriuntur; simili modo Hierapoli in Asia, Matris tantum Magnae sacerdoti innoxium. aliubi fatidici specus, quorum exhalatione temulenti futura praecinant, ut Delphis nobilissimo oraculo. quibus in rebus quid possit aliud causae adferre mortalium quispiam quam diffusae per omne naturae subinde aliter atque aliter numen erumpens?

[209] Quaedam vero terrae ad ingressus tremunt, sicut in Gabiensi agro non procul urbe Roma iugera ferme ducenta equitantium cursu; similiter in Reatino. quaedam insulae semper fluctuantur, sicut in agro Caecubo et eodem Reatino, Mutinensi, Statoniensi, in Vadimonis lacu, ad Cutilias aquas opaca silva, quae numquam die ac nocte eodem loco visitur, in Lydia quae vocantur Calaminae, non ventis solum, sed etiam contis quo libeat inpulsae, multorum civium Mithridatico bello salus. sunt et in Nymphaeo parvae, Saliares dictae, quoniam in symphoniae cantu ad ictus modulantium pedum moventur. in Tarquiniensi lacu magno Italiae duae nomora circumferunt, nunc triquetram figuram edentes, nunc rotundam conplexu ventis inpellentibus, quadratam numquam.

[210] Celebre fanum habet Veneris Paphos, in cuius quandam aream non inpluit, item in Nea, oppido Troadis, circa simulacrum Minervae; in eodem et relicta sacrificia non putrescunt.

[211] iuxta Harpasa oppidum Asiae cautes stat horrenda, uno digito mobilis, eadem, si toto corpore inpellatur, resistens. in Taurorum paeninsula in civitate Parasino terra est, qua sanantur omnia vulnera. at circa Asson Troadis lapis nascitur, quo consumuntur omnia corpora; sarcophagus vocatur. duo sunt montes iuxta flumen Indum: alteri natura ut ferrum omne teneat, alteri ut respuat, itaque, si sint clavi incalciamento,vestigia evelli in altero non possint, in altero sisti. Locris et Crotone pestilentiam numquam fuisse nec in Ilio terrae motum adnotatum est, in Lycia vero semper a terrae motu quadraginta dies serenos esse. in agro Arpano frumentum satum non nascitur; ad aras Mucias in Veiente et apud Tusculanum et in silva Ciminia loca sunt, in quibus in terram depacta non extrahuntur. in Crustumino natum faenum ibi noxium, extra salubre est.

[212] Et de aquarum natura complura dicta sunt, sed aestus mari accedere ac reciprocare maxime mirum, pluribus quidem modis, verum causa in sole lunaque. bis inter duos exortus lunae adfluunt bisque remeant vicenis quaternisque semper horis, et primum attollente se cum ea mundo intumescentes, mox a meridiano caeli fastigio vergente in occasum residentes, rursusque ab occasu subter ad caeli ima et meridiano contraria accedente inundantes, hinc, donec iterum exoriatur, se resorbentes

[213] nec umquam eodem tempore quo pridie reflui, velut anhelantes sidere avido trahente secum haustu maria et adsidue aliunde quam pridie exoriente, paribus tamen intervallis reciproci senisque semper horis, non cuiusque diei aut noctis aut loci, sed aequinoctialibus ideoque inaequales vulgarium horarum spatio, utcumque plures in eos aut diei aut noctis illarum mensurae cadant,

[214] et aequinoctio tantum pares ubique. ingens argumentum plenumque lucis ac vocis etiam diurnae. hebetes esse qui negent subtermeare sidera ac rursus eadem exsurgere, similemque terris, immo vero naturae universae, et inde faciem in isdem ortus occasusque operibus, non aliter sub terra manifesto sideris cursu aliove effectu quam cum praeter oculos nostros feratur.

[215] Multiplex etiamnum lunaris differentia, primumque septenis diebus. quippe modici a nova ad dividuam aestus, pleniores ab ea exundant plenaque maxime fervent. inde mitescunt, pares ad septimam primis, iterumque alio latere dividua augentur. in coitu solis pares plenae. eadem in aquilonia et a terris oongius recedente mitiores quam cum in austros digressa propiore nisu vim suam exercet. per octonos quosque annos ad principia motus et paria incrementa centesimo lunae revocantur ambitu. augent ea cuncta solis annuis causis, duobus aequinoctiis maxime tumentes et autumnali amplius quam verno, inanes vero bruma et magis solstitio.

[216] nec tamen in ipsis quos dixi temporum articulis, sed paucis post diebus, sicuti neque in plena aut novissima, sed postea, nec statim ut lunam mdus ostendat occultetve aut media plaga declinet, verum fere duabus horis aequinoctialibus serius, tardiore semper ad terras omnium, quae geruntur in caelo, effectu cadente quam visu, sicuti fulguris et tonitrus et fulminum.

[217] Omnes autem aestus in oceano maiora integunt spatia nudantque quam in reliquo mari, sive quia in totum universitate animosius quam parte est, sive quia magnitudo aperta sideris vim laxe grassantis efficacius sentit, eandem angustiis arcentibus. qua de causa nec lacus nec amnes similiter moventur.$#151;(octogenis cubitis supra Britanniam intumescere aestus Pytheas Massiliensis auctor est.)$#151;et interiora autem maria terris cluaduntur ut portu;

[218] quibusdam tamen in locis spatiosior laxitas dicioni paret, utpote cum plura exempla sint in tranquillo mari nulloque velorum pulsu tertio die ex Italia pervectorum Uticam aestu fervente. circa litora autem magis quam in alto deprehenduntur hi motus, quoniam et in corpore extrema pulsum venarum, id est spiritus, magis sentiunt. in plerisque tractu exortus aestuariis propter dispares siderum in quoque tractu exortus diversi existunt aestus, tempore, non ratione discordes, sicut in Syrtibus.

[219] Et quorundam tamen privata natura est, velut Tauromenitani euripi saepius et in euboea septies die ac nocte reciprocantis. idem aestus triduo in mense consistit, septima, octava nonaque luna. Gadibus qui est delubro Herculis proximus fons, inclusus as putei modum, alias simul cum oceano augetur minuiturque, alias utrumque contrariis temporibus; eodem in loco alter oceani motibus consentit. in ripa Baetis oppidum est, cuius putei crescente aestu minuuntur, augescunt decedente, mediis temporum inmobiles. eadem natura Hispali oppido uni puteo, ceteris vulgaris. et Pontus semper extra meat in Propontidem, introrsus in Pontum numquam refluo mari.

[220] Omnia plenilunio maria purgantur, quaedam et stato tempore. circa Messanam et Mylas fimo similia expuuntur in litus purgamenta, unde fabula est Solis boves ibi stabulari. his addit$#151;ut nihil, quod equidem noverim, praeteream$#151;Aristoteles nullum animal nisi aestu recedente expirare. observatum id multis in Gallico oceano et dumtaxat in homine compertum.

[221] quo vera coniectatio existit, haut frustra spiritus sidus lunam existimari; hoc esse quod terras saturet accedensque corpora impleat, abscedens inaniat. ideo cum incremento eius augeri conchylia et maxime spiritum sentire quibus sanguis non sit, sed et sanguinem, hominum etiam, cum lumine eius augeri ac minui, frondes quoque et pabula$#151;ut solo loco dicetur$#151;sentire, in omnia eadem penetrante vi.

[222] itaque solis ardore siccatur liquor, et hoc esse masculum sidus accepimus, torrens cuncta sorbensque. sic mari late patenti saporem incoqui salis, aut quia exhausto inde dulci tenuique, quod facillime trahat vis ignea, omne asperius crassiusque linquatur$#151;ideo summam aequorum aquam dulciorem profunda; hanc esse veriorem causam asperi saporis quam quod mare terrae sudor sit aeternus$#151;aut quia plurimus ex arido misceatur illi vapor aut qui terrae natura sicut medicatas aquas inficiat. est in exemplis Dionysio Siciliae tyranno, cum pulsus est ea potentia, accidisse prodigium, ut uno die in portu dulcesceret mare.

[223] e contrario ferunt lunae femineum ac molle sidus, atque nocturnum solvere umorem et trahere, non auferre. id manifestum esse, quod ferarum occisa corpora in tabem visu suo resolvat somnoque sopitis torporem contractum in caput revocet, glaciem refundat cunctaque umifico spiritu laxet. ita pensari naturae vices semperque sufficere, aliis siderum elementa cogentibus, aliis vero fundentibus, sed in dulcibus aqquis lunae alimentum esse, sicut in marinis solis.

[224] Altissimum mare XV stadiorum Fabianus tradit. alii in Ponto ex adverso Coraxorum gentis$#151;vocant Bathea Ponti$#151;trecentis fere a continente stadiis inmensam altitudinem maris tradunt, vadis numquam repertis. mirabilius id faciunt aquae dulces iuxta mare ut fistulis emicantes. nam nec aquarum natura miraculis cessat. culces mari invehuntur, leviores haut dubie; ideo et marinae, quarum natura gravior, magis invecta sustinent. quaedam vero et dulces inter se supermeant alias, ut in Fucino lacu invectus Pitonius amnis, in Lario Addua, in Verbanno Ticinus, in Benaco Mincius, in Sebinno Ollius, in Lemanno Rhodanus: his trans Alpis, superiores in Italia, multorum milium transitu hospitali suas tantum nec largiores quam intulere aquas evehentes. proditum hoc et in Oronte amne Syriae multisque aliis.

[225] quidam vero odio maris ipsa subeunt vada, sicut Arethusa, fons Syracusanus, in quo redduntur iacta in Alpheum, qui per Olympiam fluens Peloponnesiaco litori infunditur. subeunt terras rursusque redduntur Lycus in Asia, Erasinus in Argolica, Tigris in Mesopotamia et, quae in Aesculapi fonte Athenis mersa sunt, in Phlaerico redduntur. et in Atinate Aquileiensi Timavus.

[226] nihil in Asphaltite Iudeae lacu, qui bitumen gignit, mergi potest nec in Armeniae maioris Aretissa; is quidem nitrosus pisces alit. in Sallentino iuxta oppidum Manduriam lacus, ad margines plenus, neque exhaustis aquis minuitur neque infusis augetur. in Ciconum flumine et in Piceno lacu Velino lignum deiectum lapideo cortice obducitur et in Surio Colchidis flumine adeo, ut lapidem plerumque durans adhuc integat cortex. similiter in flumine Silero ultra Surrentum non virgulta modo inmersa, verum et folia lapidescunt, alias salubri potu eius aquae. in exitu paludis Reatinae saxum crescit [et in Rtubro mari oleae virentesque frutices enascuntur].

[227] Sed fontium plurimorum natura mira est fervore, idque etiam in iugis Alpium ipsoque in mari inter Italiam et Aenariam in Baiano sinu et in Liri fluvio multisque aliis. nam dulcis haustus in mari plurimis locis, ut ad Chelidonias insulas et Aradum et in Gaditano oceano. Patavinorum aquis calidis herbae virentes innascuntur, Pisanorum ranae, ad Vetulonios in Etruria non procul a mari pisces. in Casinate fluvius appellatur Scatebra, frigidus, abundantior aestate; in eo, ut in Arcadia Stymphali, nascuntur aquatiles musculi.

[228] in Dodone Iovis fons, cum sit gelidus et inmersas faces extinguat, si extinctae admoveantur, accendit. idem meridie semper deficit, qua de causa anapauomenon vocant, mox increscens ad medium noctis exuberat, ab eo rursus sensim deficit. in Illyricis supra fontem frigidum expansae vestes accenduntur. Iovis Hammonis stagnum, interdiu frigidum, noctibus fervet. in Trogodytis fons Solis appellatur dulcis et circa meridiem maxime frigidus; mox paulatim tepescens ad noctis media fervore et amaritudine infestatur.

[229] Padi fons mediis diebus aestivis velut interquiescens semper aret. in Tenedo insula fons semper a tertia noctis hora in sextam ab aestivo solstitio exundat, et in Delo insula Inopus fons eodem quo Nilus modo ac pariter cum eo decrescit augeturve. contra Timavum amnem insula parva in mari est cum fontibus calidis, qui pariter cum aestu maris crescunt minuunturque. in agro Pitinate trans Appenninum fluvius Novanus, omnibus solstitiis torrens, bruma siccatur.

[230] In Falisco omnis aqua pota candidos boves facit, in Boeotia amnis Melas oves nigras, Cephisus ex eodem lacu profluens albas, rursus nigras Penius rufasque iuxta Ilium Xanthus, unde et nomen amni. in Ponto fluvius Axiaces rigat campos, in quibus pastae nigro lacte equae gentem alunt. in Reatino fons Neminie appellatus alio atque alio loco exoritur, annonae mutationem significans. Brundisi in portu fons incorruptas praestat aquas navigantibus. Lyncestis aqua quae vocatur acidula vini modo temulentos facit; item in Paphlagonia et in agro Caleno.

[231] Andro in insula templo Liberi patris fontem nonis Ianuariis semper vini saporem fundere Mucianus ter consul credit. dies Qeodosia vocatur. iuxta Nonacrim in Arcadia Styx, nec odore differens nec colore, pota ilico necat; item in Liberoso Taurorum colle tres fontes sine remedio, sine dolore mortiferi. in Carrinensi Hispaniae agro duo fontes iuxta fluunt, alter omnia respuens, alter obsorbens. in eadem gente alius aurei coloris omnes ostendit pisces, nihil extra illam aquam differentes.

[232] in Comensi iuxta Larium lacum fons largus horis singulis semper intumescit ac residit. in Cydonea insula ante Lesbum fons calidus vere tantum fluit. lacus Sannaus in Asia circa nascente absinthio inficitur. Colophone in Apollinis Clarii specu lacuna est, cuius potu mira redduntur oracula, bibentium breviore vita. amnes retro fluere et nostra vidit aetas Neronis principis supremis, sicut in rebus eius rettulimus.

[233] Iam omnes fontes aestate quam hieme gelidiores esse quem fallit? sicut illa permira naturae opera, aes ac plumbum in massa mergi, dilatatum fluitare, eiusdemque ponderis alia sidere, alia invehi, onera in aqua facilius moveri, Syrium lapidem quamvis grandem innatare eundemque comminutum mergi, recentia cadavera ad vadum labi, intumescentia attolli, inania vasa haud facilius quam plena extrahi; pluvias salinis aquas dulciores esse quam reliquas, nec fieri salem nisi admixtis dulcibus;

[234] marinas tardius gelari, celerius accendi; hieme mare calidius esse, autumnale salsius; omne oleo tranquillari, et ob id urinantes ore spargere, quoniam mitiget naturam asperam lucemque deportet; nives in alto mari non cadere; cum omnis aqua deorsum feratur, exilire fontes atque etiam in Aetnae radicibus, flagrantis in tantum, ut quinquagena, centena milia passuum harenas flammarum globo eructet.

[235] namque et ignium, quod est naturae quartum elementum, reddamus aliqua miracula, sed primum ex aquis. In urbe Commagenes Samosata stagnum est emittens limum$#151;maltham vocant$#151;flagrantem. cum quid attigit solidi, adhaeret; praeterea tactu et sequitur fugientes. sic defendere muros oppugnante Lucullo; flagrabat miles armis suis. aquis et accenditur; terra tantum restingui docuere experimenta. similis est natura naphthae. ita appellatur circa Babylonem et in Austacenis Parthiae profluens bituminis liquidi modo. huic magna cognatio ignium, transiliuntque in eam protinus undecumque visam. ita ferunt a Medea paelicem crematam, postquam sacrificatura ad aras accesserat, corona igne rapto

[236] verum in montium miraculis ardet Aetna noctibus semper tantoque aevo materia ignium sufficit, nivalis hibernis temporibus egestumque cinerem pruinis operiens. nec in illo tantum natura saevit exustionem terris denuntians: flagrat in Phaselitis mons Chimaera, et quidem inmortali diebus ac noctibus flamma; ignem eius accendi aqua, extingui vero terra aut fimo Cnidius Ctesias tradit. eadem in Lycia Hephaesti montes taeda flammante tacti flagrant, et adeo ut lapides quoque rivorum et harenae in ipsis aquis ardeant, aliturque ignis ille pluviis; baculo si quis ex iis accenso traxerit sulcum, rivos ignium sequi narrant. flagrat in Bactris Cophanti noctibus vertex.

[237] flagrat in Medis et in Sittacene confinio Persidis, Susis quidem ad Turrim Albam XV caminis, maxo eorum et interdiu, campus. Babylone flagrat e quadam veluti piscina iugeri magnitudine, Aethiopum iuxta Hesperu montem stellarum modo campi noctu; similiter in Megalopolitanorum agro. nam si intermisit ille iucundus frondemque densi supra se nemoris non adurens et iuxta gelidum fontem semper ardens Nymphaei crater, dira Apolloniatis suis portendit, ut Theopompus tradidit; augetur imbribus egeritque bitumen temperandum fonte illo ingustabili, et alias omne bitumine dilutius. sed quis haec miretur?

[238] in medio mari Hiera et Lipara insulae Aeoliae iuxta Italiam cum ipso mari arsere per aliquot dies sociali bello, donec legatio senatus piavit. maxo tamen ardet incendito Theon ochema dictum Aethiopum iugum torrentesque solis ardoribus flammas egerit. tot locis, tot incendiis rerum natura terras cremat!

[239] Praeterea cum sit huius unius elementi ratio fecunda seque ipsa pariat et minimis crescat a scintillis, quid fore putandum est in tot rogis terrae? quae est illa natura, quae voracitatem in toto mundo avidissimam sine damno sui pascit? addantur his sidera innumera ingensque sol, addantur humani ignes et lapidum quoque insiti naturae attritique inter se ligni, iam nubium et origines fulminum: excedet profecto miracula omnia ullum diem fuisse, quo non cuncta conflagrarent, cum specula quoque concava adversa solis radiis facilius etiam accendant quam ullus alius ignis.

[240] quid quod innumerabiles parvi, sed naturales, scatent? in Nymphaeo exit e petra flamma, quae pluviis accenditur; exit et ad aquas Scantias, haec quidem invalida, cum transit, nec longe in alia durans materia$#151;viret aeterno hunc fontem igneum contegens fraxinus$#151;; exit in Mutinensi agro statis Volcano diebus. repertiur apud auctores subiectis Ariciae arvis, si carbo deciderit, ardere terram, in agro Sabino et Sidicino unctum flagrare lapidem, in Sallentino oppido Gnatia inposito ligno in saxum quoddam ibi sacrum protinus flammam existere, in Laciniae Iunonis ara sub diu sita cinerem inmobilem esse perflantibus undique procellis;

[241] quin et repentinos existere ignes et in aquis et in corporibus, etiam humanis: Trasimenum lacum arsisse totum; Servio Tullio dormienti in pueritia ex capite flammam emicuisse, L. Marcio in Hispania interemptis Scipionibus contionanti et milites ad ultionem exhortanti arsisse simili modo alerius Antias narrat. plura mox et distinctius; nunc enim quadam mixtura rerum omnium exhibentur miracula. verum egressa mens interpretationem naturae festinat legentium animus per totum orbem veluti manu ducere.

[242] Pars nostra terrarum, de qua memoro, ambienti, ut citum est, oceano velut innatans longissime ab ortu ad occasum patet, hoc est ab India ad Herculis columnas Gadibus sacratas ||LXXXV|| . LXXX |VIII| p., ut Artemidoro auctori placet, ut vero Isidoro, ||XCVIII|| . |XVIII|. Artemidorus adicit amplius a Gadibus circuitu Sacri promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons procurrat Hispaniae,|DCCCCXCI| . D.

[243] mensura currit duplici via: a Gange amne ostioque eius, quo se in Eoum oceanum effundit, per Indiam Parthyenenque ad Myrianrum urbem Syriae in Issico sinu positam |XLIICVIII|. |XV|, inde proxima navigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astyopalaeam in Carpathio mari insulam, Taenarum Laconicae, Lilybaeum Siciliae, Caralim Sardiniae ||XXI|| . |XIII|, deinde Gades ||XII|| . |L|, quae mensura universa ab Eoo mari efficit ||LXXXV|| . |LXXXVIII|.

[244] alia via, quae certior et iniri terreno maxime potest, a Gange ad Euphraten amnem ||LI|| . |LXIX|, inde Cappadociae Mazaca |CCXLIIII|, inde per Phrygiam, Cariam, Ephesum |CCCCXCVIIII|, ab Epheso per Aegaeum pelagus Delum |CC|, Isthmum |CCXII| . D, inde terra [et Laconico mari] et Corinthiaco sinu Patras Peloponnesi |XC|, Leucadem |LXXXVII| . D, Romam |CCCLX|, Alpes usque ad Scingomagum vicum |DXVIIII|, per Galliam ad Pyrenaeos montes Illiberim |CCCCLXVIII|, ad oceanum et Hispaniae oram |DCCCXXXI|, traiectu Gadis |VII| . D, quae mensura Artemidori ratione ||LXXXIX|| . |XLV| efficit.

[245] Latitudo autem terrae a meridiano situ ad septentriones, dimidio fere minor, Isidoro colligit ||LIIII|| . |LXII|, quo palam fit quantum et hinc vapor abstulerit et illinc rigor. neque enim deesse terris arbitror aut non esse globi formam, sed inhabitabilia utrimque inconperta esse. haec mensura currit a litore Aethiopici oceani, qua modo habitatur, ad Meroen |DCXXV|, inde Alexandriam ||XII|| . |L|, Rhodum |DLXXXIIII|, Cnidum |LXXXVII| . D, Coum |XXV|, Samum |C|, Chium |XCIIII|, Mytilenen |LXV|, Tenedum |CXIX|, Sigeum promunturium |XII| . D, os Ponti |CCCXII| . D, Carambin promunturium |CCCL|, os Maeotis |CCCXII . D, ostium Tanais |CCLXXV|, qui cursus conpendiis maris brevior fieri potest |LXXIX|.

[246] ab ostio Tanais nihil inmodicum diligentissimi auctores fecere. Artemidorus ulteriora inconperta existimavit, cum circa Tanain Sarmatarum gentes degere fateretur ad septentriones versus; Isidorus adiecit ||XII||. |L| usque ad Thylen, quae coniectura divinationis est. ego non minore quam proxime dicto spatio Sarmatarum fines nosci intellego. et alioqui quantum esse debet quod innumerabiles gentes subinde sedem mutantes capiat? unde ulteriorem mensuram inhabitabilis plagae multo esse maiorem arbitror. nam et a Germania inmensas insulas non pridem conpertas cognitum habeo.

[247] De longitudine ac latitudine haec sunt, quae digna memoratu putem. universum autem circuitum Eratosthenes, in omnium quidem litterarum subtitlitate, set in hac utique praeter ceteros solers, quem cunctis probari video, CCLII milium stadiorum prodidit, quae mensura Romana conputatione efficit trentiens quindeciens centena milia passuum: inprobum ausum, verum ita subtili argumentatione conprehensum, ut pudeat non credere. Hipparchus, et in coarguendo eo et in reliqua omni diligentia mirus, adicit stadiorum paulo minus |XXVI|.

[248] alia Dionysidoro fides. neque enim subtraham exemplum scientia nobilis; senecta diem obiit in patria. funus duxere either propinquae, ad quas pertinebat hereditas. hae cum secutis diebus iusta peragerent, invenisse dicuntur scriptam: pervenisse eum a sepulchro ad infimam terram; esse eo stadiorum |XLII|. nec defuere geometrae qui interpretarentur, significare epistulam a medio terrarum orbe missam, quod deorsum ab summo longissimum esset spatium et idem pilae medium. ex quo consecuta conputatio est, ut circuitum esse |CCLII| stadiorum pronuntiarent. Harmonica ratio, quae cogit rerum naturam sibi ipsam congruere, addit huic mensurae stadiorum |XII| terramque XCVI partem totius mundi facit.


LIBER III

[1] Hactenus de situ et miraculis terrae aquarumque et siderum ac ratione universitatis atque mensura. nunc de partibus, quamquam infinitum id quoque existimatur nec temere sine aliqua reprehensione tractatum, haut ullo in genere venia iustiore, si modo minime mirum est hominem genitum non omnia humana novisse. quapropter auctorem neminem unum sequar, sed ut quemque verissimum in quaque parte arbitrabor, quoniam commune ferme omnibus fuit, ut eos quisque diligentissime situs diceret, in quibus ipse prodebat.

[2] ideo nec culpabo aut coarguam quemquam. locorum nuda nomina et quanta dabitur brevitate ponentur, claritate causisque dilatis in suas partes; nunc enim sermo de toto est. quare sic accipi velim, ut si vidua fama sua nomina, qualia fuere primordio ante ullas res gestas, nuncupentur et sit quaedam in his nomenclatura quidem, sed mundi rerumque naturae.

[3] Terrarum orbis universus in tres dividitur partes, Europam, Asiam, Africam. origo ab occasu solis et Gaditano freto, qua inrumpens oceanus Atlanticus in maria inferiora diffunditur. hinc intranti dexterea Africa est, laeva Europa, inter has Asia. termini amnes Tanais et Nilus.XV p. in longitudinem quas diximus fauces oceani patent,V in latitudinem, a veco Mellaria Hispaniae ad promunturium Africae Album, auctore Turranio Gracile iuxta genito.

[4] T. Livius ac Nepos Cornelius latitutdinis tradiderunt minus VII p., ubi vero plurumum,X: tam modico ore tam inmensa aequorum vastitas panditur. nec profunda altitudo miraculum minuit. frequentes quippe taeniae candicantis vadi carinas territant. qua de causa limen interni maris multi eum locum appellavere. proximis autem faucibus utrimque inpositi montes coercent claustra,Abila Africae, Europae Calpe, laborum Herculis metae, quam ob causam indigenae columnas eius dei vocant creduntque perfossas exclusa autem admisisse maria et rerum naturae mutasse faciem.

[5] Primum ergo de Europa, altrice victoris omnium gentium populi longeque terrarum pulcherrima, quam plerique merito non tertiam portionem fecere, verum aequam, in duas partes ab amne Tanai ad Gaditanum fretum universo orbe diviso. oceanus a quo dictum est spatio Atlanticum mare infundens et avido meatu terras, quaecunque venientem expavere, demergens resistentes quoque flexuoso litorum anfractu lambit, Europam vel maxime recessibus crebris excavans, sed in quattuor praecipuos sinus, quorum primus a Calpe Hispaniae extimo, ut dictum est, monte Locros, Bruttium usque promunturium, inmenso ambitu flectitur.

[6] In eo prima Hispania terrarum est, ulterior appellata, eadem Baetica, mox a fine Murgitano citerior eademque Tarraconensis ad Pyrenaei iuga. ulterior in duas per longitudinem provincias dividitur, si quidem Baeticae latere septentrionali praetenditur Lusitania, amne Ana discreta. ortus hic in Laminitano agro citerioris Hispaniae et modo in stagna se fundens, modo in angustias resorbens aut in totum cuniculis condens et saepius nasci gaudens in Atlanticum oceanum effunditur. Tarraconensis autem, adfixa Pyrenaeo totoque eius a latere decurrens et simul ad Gallicum oceanum Hiberico a mari transversa se pandens, Solorio monte et Oretanis iugis Carpetanisque et Asturum a Baetica atque Lusitania distinguitur.

[7] Baetica, a flumine mediam secante cognominata, cunctas provinciarum diviti cultu et quodam fertili ac peculiari nitore praecedit. iuridici conventus ei IIII, Gaditanus, Cordubensis, Astigitanus, Hispalensis. oppida omnia numero CLXXV, in iis coloniae VIIII, municipia c. R. X, Latio antiquitus donata XXVII, libertate VI, foedere III, stipendiaria CXX. ex his digna memoratu aut Latio sermone dicto facilia, a flumine Ana litore oceani oppidum Ossonoba, Aestuaria cognominatum, inter confluentes Luxiam et Urium, Hareni montes,Baetis fluvius, litus Curense inflexo sinu, cuius ex adverso Gadis inter insulas dicenda, promunturium Iunonis, portus Baesippo, oppidum Baelo, Mellaria, fretum ex Atlantico mari,Carteia, Tartesos a Graecis dicta, mons Calpe.

[8] dein litore interno oppida Barbesula cum fluvio, item Salduba, oppidum Suel,Malaca cum fluvio foederatorum. dein Maenuba cum fluvio, Sexi cognomine Firmum Iulium, Sel,Abdara,Murgi, Baeticae finis. oram eam in universum originis Poenorum existimavit M. Agrippa; ab Ana autem Atlantico oceano obversa Bastulorum Turdulorumque est. in universam Hispaniam M. Varro pervenisse Hiberos et Persas et Phoenicas Celtasque et Poenos tradit. lusum enim Liberi patris aut lyssam cum eo bacchantium nomen dedisse Lusitaniae et Pana praefectum eius universae. at quae de Hercule ac Pyrene vel Saturno traduntur fabulosa in primis arbitror.

[9] Baetis, in Tarraconensis provinciae non, ut aliqui dixere, Mentesa oppido, sed Tugiensi exoriens saltu - iuxta quem Tader fluvius, qui Carthaginiensem agrum rigat - Ilorci refugit Scipionis rogum versusque in occasum oceanum Atlanticum, provinciam adoptans, petit, modicus primo, sed multorum fluminum capax, quibus ipse famam aquasque aufert. Baeticae primum ab Ossigitania infusus, amoeno blandus alveo, crebris dextra laevaque accolitur oppidis.

[10] Celeberrima inter hunc et oceani oram in mediterraneo Segida quae Augurina cognominatur, Ulia quae Fidentia, Urgao quae Alba,Ebora quae Cerialis, Iliberri quod Florentini, Ilipula quae Laus,Artigi quod Iulienses, Vesci quod Faventia,Singili, Ategua, Arialdunum, Agla Minor, Baebro, Castra Vinaria, Cisimbrium, Hippo Nova, Ilurco, Osca, Oscua, Sucaelo, Unditanum,Tucci Vetus, omnia Bastetaniae vergentis ad mare. conventus vero Cordubensis circa flumen ipsum Ossigi quod cognominatur Latonium, Iliturgi quod Forum Iulium, Ipra, Isturgi quod Triumphales,Ucia et XIIII p. remotum in mediterraneo Obulco quod Pontificense appellatur, mox Ripa, Epora foederatorum, Sacili Martialium, Onuba et destra Corduba colonia Patricia cognomine, inde primum navigabili Baete oppida Carbula, Detumo, fluvius Singilis, eodem Baetis latere incidens.

[11] Oppida Hispalensis conventus Celti, Axati, Arua, Canama, Naeva, Ilipa cognomine Ilpa,Italica et a laeva Hispal colonia cognomine Romulensis, ex adverso oppidum Osset quod cognominatur Iulia Constantia, Lucurgentum quod Iuli Genius, Orippo, Caura, Siarum,fluvius Maenuba, Baeti et ipse a dextro latere infusus. at inter aestuaria Baetis oppida Nabrissa cognomine Veneria et Colobana, coloniae Hasta quae Regia dicitur et in mediterraneo Asido quae Caesarina.

[12] Singilis fluvius, in Baetim quo dictum est ordine inrumpens, Astigitanam coloniam adluit, cognomine Augustam Firmam, ab ea navigabilis. huius conventus sunt reliquae coloniae inmunes Tucci quae cognominatur Augusta Gemella, Ituci quae Virtus Iulia, Ucubi quae Claritas Iulia, Urso quae Genetiva Urbanorum, inter quae fuit Munda, cum Pompeio filio rapta; oppida libera Astigi vetus, Ostippo; stipendiaria Callet, Callicula, Castra Gemina, Ilipula Minor, Marruca, Sacrana, Obulcula, Oningi, Sabora, Ventippo.Maenubam amnem, et ipsum navigabilem, haut procul accolunt Olontigi,Laelia, Lastigi.

[13] Quae autem regio a Baete ad fluvium Anam tendit extra praedicta, Baeturia appellatur, in duas divisere partes totidemque gentes: Celticos, qui Lusitaniam attingunt, Hispalensis conventus, Turdulos, qui Lusitaniam et Tarraconensem accolunt, iura Cordubam petunt. Celticos a Celtiberis ex Lusitania advenisse manifestum est sacris, lingua, oppidorum vocabulis, quae cognominibus in Baetica distinguntur:

[14] Seriae adicitur Fama Iulia,Nertobrigae Concordia Iulia, Segidae Restituta Iulia,Contributa Iulia Ugultuniae, cum qua et Curiga nunc est, Lacimurgae Constantia Iulia, Steresibus Fortunales et Callensibus Aeneanici. praeter haec in Celtica Acinippo,Arunda, Arunci, Turobriga, Lastigi, Salpesa, Saepone, Serippo. altera Baeturia, quam diximus Turdulorum et conventus Cordubensis, habet oppida non ignobilia Arsam, Mellariam,Mirobrigam Reginam, Sosintigi, Sisaponem.

[15] Gaditani conventus civium Romanorum Regina, Latinorum Laepia Regia,Carisa cognomine Aurelia, Urgia cognominata Castrum Iulium, item Caesaris Salutariensis; stipendiaria Besaro, Belippo,Barbesula, Blacippo, Baesippo, Callet, Cappa cum Oleastro, Iptuci, Ibrona, Lascuta, Saguntia, Saudo, Usaepo.

[16] Longitudinem universam eius prodidit M. Agrippa CCCCLXXV p., latitudinem CCLVIII, sed cum termini Carthaginem usque procederent: quae causa magnos errores conputatione mensurae saepius parit, alibi mutato provinciarum modo, alibi itinerum, auctisque aut deminutis passibus. incubuere maria tam longo aevo, alibi processere litora, torsere se fluminem aut correxere flexus. praeterea aliunde aliis exordium mensurae est et alia meatus. ita fit ut nulli duo concinant.

[17] Baeticae longitudo nunc a Castulonis oppidi fine Gadix CCL et a Murgi maritima ora XXV p. amplior, latitudo a Carteia Anam ora CCXXXIIII p. Agrippam quidem in tanta viri diligentia praeterque in hoc opere cura, cum orbem terrarum orbi spectandum propositurus esset, errasse quis credat et cum eo Divum Augustum? is namque conplexam eum porticum ex destinatione et commentariis M. Agrippae a sorore eius inchoatam peregit.

[18] Citerioris Hispaniae sicut conplurium provinciarum aliquantum vetus formas mutata est, utpote cum Pompeius Magnus tropaeis suis, quae statuebat in Pyrenaeo, DCCCLXVI oppida ab Alpibus ad fines Hispaniae ulterioris in dicionem ab se redacta testatus sit. nunc universa provincia dividitur in conventus VII, Carthaginiensem, Tarraconensem, Caesaraugustanum, Cluniensem, Asturum, Lucensem, Bracarum. accedunt insulae, quarum mentione seposita civitates provincia ipsa praeter contributas aliis CCXCIII continet, oppida CLXXVIIII, in iis colonias XII, oppida civium Romanorum XIII, Latinorum veterum XVIII, foederatorum unum, stipendiaria CXXXV.

[19] Primi in ora Bastuli, post eos quo dicetur ordine intus recedentes Mentesani, Oretani et ad Tagum Carpetani, iuxta eo Vaccaei, Vettones et Celtiberi Arevaci. oppida orae proxima Urci adscriptumque Baeticae Baria, regio Bastitania, mox deinde Contestania, Carthago Nova colonia, ciuus a promunturio, quod Saturni vocatur, Caesaream Mauretaniae urbem CLXXXXVII p. traiectus. reliqua in ora flumen Tader, colonia inmunis Ilici, unde Ilicitanus sinus. in eam contribuuntur Icositani.

[20] mox Latinorum Lucentum, Dianium stipendiarium, Sucro fluvius et quondam oppidum, Contestaniae finis. regio Edetania, amoeno praetendente se stagno, ad Celtiberos recedens. Valentia colonia III p. a mari remota, flumen Turium, et tantundem a mari Saguntum civium Romanorum, oppidum fide nobile, flumen Udiva.

[21] regio Ilergaonum, Hiberus amnis, navigabili commercio dives, ortus in Cantabris haut procul oppido Iuliobrica, per CCCCL p. fluens, navium per CCLX a Vareia oppido capax, quem propter universam Hispaniam Graeci appellavere Hiberiam. regio Cessetania, flumen Subi, colonia Tarracon, Scipionum opus, sicut Carthago Poenorum. regio Ilergetum, oppidum Subur, flumen Rubricatum, a quo Laeetani et Indigetes.

[22] post eos quo dicetur ordine intus recedentes radice Pyrenaei Ausetani [Fitani], Iacetani perque Pyrenaeum Ceretani, dein Vascones. in ora autem colonia Barcino cognomine Faventia, oppida civium Romanorum Baetulo, Iluro, flumen Arnum, Blandae, flumen Alba, Emporiae, geminum hoc veterum incolarum et Graecorum, qui Phocaeensium fuere suboles, flumen Ticer. ab eo Pyrenae Venus in latere promunturii altero XL.

[23] Nunc per singulos conventus reddentur insignia praeter supra dicta. Tarracone disceptant populi XLII, quorum celeberrimi civium Romanorum Dertosani, Bisgargitani; Latinorum Ausetani, Ceretani qui Iuliani cognominantur et qui Augustani, Edetani, Gerundenses, Iessonienses, Teari qui Iulienses; stipendiariorum Aquicaldenses, Aesonenses, Baeculonenses.

[24] Caesaraugusta colonia immunis, amne Hibero adfusa, ubi oppidum antea vocabatur Salduba, regionis Edetaniae, recipit populos LV: ex his civium Romanorum Bilbilitanos, Celsenses ex colonia, Calagurritanos qui Nasici cognominantur, Ilerdenses Surdaonum gentis, iuxta quos Sicoris fluvius, Oscenses regionis Suessetaniae, Turiassonenses; Latinorum veterum Cascantenses, Ergavicenses, Graccuritanos, Leonicenses, Osicerdenses; foederatos Tarracenses; stipendiarios Arcobrigenses, Andelonenses, Aracelitanos, Bursaonenses, Calagurritanos qui Fibularenses cognominantur, Conplutenses, Carenses, Cincienses, Cortonenses, Damanitanos, Ispallenses, Ilursenses, Iluberitanos, Iacetanos, Libienses, Pompelonenses, Segienses.

[25] Carthaginem conveniunt populi LXV exceptis insularum incolis ex colonia Accitania Gemellense, ex Libisosana cognomine Foroaugustana, quibus duabus ius Italiae datum, ex colonia Salariense, oppidani Lati veteris Castulonenses qui Caesarii Iuvenales appellantur, Saetabitani qui Augustani, Valerienses. stipendiariorum autem celeberrimi Alabanenses, Bastitani, Consaburrenses, Dianenses, Egelestani, Ilorcitani, Laminitani, Mentesani qui et Oretani, Mentesani qui et Bastuli, Oretani qui et Germani cognominantur, caputque Celtiberiae Segobrigenses, Carpetaniae Toletani Tago flumini inpositi, dein Viatienses et Virgilienses.

[26] In Cluniensem conventum Varduli ducunt populos XIIII, ex quibus Alabanenses tantum nominare libeat, Turmogidi IIII, ex quibus Segisamonenses et Segisamaiulienses. in eundem conventum Carietes et Vennenses V civitatibus vadunt, quarum sunt Velienses. eodem Pelendones Celtiberum IIII populis, quorum Numantini fuere clari, sicut in Vaccaeorum XVII civitatibus Intercatienses, Palantini, Lacobrigenses, Caucenses.

[27] nam in Cantabricis VIIII populis Iuliobriga sola memoretur, in Autrigonum X civitatibus Tritium et Virovesca. Arevacis nomen dedit fluvius Areva. horum VI oppida, Secontia et Uxama, quae nomina crebro aliis in locis usurpantur, praeterea Segovia et Nova Augusta, Termes ipsaque Clunia, Celtiberiae finis. ad oceanum reliqua vergunt Vardulique ex praedictis et Cantabri.

[28] Iunguntur iis Astrum XXII populi divisi in Augustanos et Trasmontanos, Asturica urbe magnifica. in iis sunt Gigurri, Paesici, Lancienses, Zoelae. numerus omnis multitudinis ad CCXL liberorum capitum. Lucensis conventus populorum est sedecim, praeter Celticos et Lemavos ignobilium ac barbarae appellationis, sed liberorum capitum ferme CLXVI. Simili modo Bracarum XXIIII civitates CCLXXXV capitum, ex quibus praeter ipsos Bracaros Bibali, Coelerni, Callaeci, Equasei, Limici, Querquerni citra fastidium nominentur.

[29] Longitudo citerioris Hispaniae est ad finem Castulonis a Pyrenaeo DCVII p. et ora paulo amplius, latitudo a Tarracone ad litus Oiarsonis CCCVII, e radicibus Pyrenaei, ubi cuneatur angustiis inter duo maria; paulatim deinde se pandens, qua contingit ulteriorem Hispaniam, tantundem et amplius latitudini adicit.

[30] metallis plumbi, ferri, aeris, argenti, auri tota ferme Hispania scatet, citerior et specularis lapidis, Baetica et minio. sunt et marmorum lapidicinae. universae Hispaniae Vespasianus Imperator Augustus iactatum procellis rei publicae Latium tribuit. Pyrenaei montes Hispanias Galliasque disterminant promunturiis in duo diversa maria proiectis.

[31] Narbonensis provincia appellatur pars Galliarum quae interno mari adluitur, Bracata antea dicta, amne Varo ab Italia discreta Alpiumque vel saluberrimis Romano imperio iugis, a reliqua vero Gallia latere septentrionali montibus Cebenna et Iuribus, agrorum cultu, virorum morumque dignatione, amplitudine opum nulli provinciarum postferenda breviterque Italia verius quam provincia.

[32] in ora regio Sordonum intusque Consuaranorum, flumina Tecum, Vernodurum, oppida Illiberis, magnae quondam urbis tenue vestigium, Ruscino Latinorum, flumen Ataz, e Pyrenaeo Rubrensem permeans lacum, Narbo Martius Decumanorum colonia XII p. mari distans, flumina Araris, Liria. oppida de cetero rara praeiacentibus stagnis:

[33] Agatha quondam Massiliensium et regio Volcarum Tectosagum atque ubi Rhoda Rhodiorum fuit, unde dictus multo Galliarum fertilissimus Rhodanus amnis, ex Alpibus se rapiens per Lemannum lacum segnemque deferens Ararim nec minus se ipso torrentes Isaram et Druantiam. Libica appellantur duo eius ora modica, ex his alterum Hispaniense, alterum Metapinum, tertium idemque amplissimum Massalioticum. sunt auctores et Heracleam oppidum in ostio Rhodani fuisse.

[34] ultra fossae ex Rhodano, C. Mari opere et nomine insignes, stagnum Mastromela, oppidum Maritima Aviaticorum, superque Campi Lapidei, Herculis proeliorum memoria, regio Anatiliorum et intus Dexivatium Cavarumque; rursus a mari Tricorium et intus Tritollorum Vocontiorumque et Segovellaunorum, mox Allobrogum. at in ora Massilia Graecorum Phocaeensium foederata, promunturium Zao, Citharista portus, regio Camactulicorum, dein Suelteri supraque Verucini.

[35] in ora autem Athenopolis Massiliensium, Forum Iuli Octavanorum colonia, quae Pacensis appellatur et Classica, amnes nomine Argenteus, regio Oxubiorum Ligaunorumque, dum Latinum Antipolis, regio Deciatium, amnis Varus, ex Alpium monte Caenia profusus.

[36] In mediterraneo coloniae Arelate Sextanorum, Baeterrae Septimanorum, Arausio Secundanorum, in agro Cavarum Valentia, Vienna Allobrogum. oppida Latina Aquae Sextiae Salluviorum, Avennio Cavarum, Apta Iulia Vulgientium, Alebaece Reiorum Apollinarium, Alba Helvorum, Augusta Tricastinorum, Anatilia, Aerea, Bormani, Comani, Cabellio, Carcasum Volcarum Tectosagum, Cessero, Carantorate Meminorum, Caenicenses, Cambolectri qui Atlantici cognominantur,

[37] Forum Voconi, Glanum Libii, Lutevani qui et Foroneronienses, Nemausum Arecomicorum, Piscinae, Ruteni, Samnagenses, Tolosani Tectosagum Aquitania contermini, Tasgoduni, Tarusconienses, Umbranici, Vocontiorum civitatis foederatae duo capita Vasio et Lucus Augusti, oppida vero ignobilia XVIIII, sicut XXIIII Nemausiensibus adtributa. adiecit formulae Galba Imperator ex Inalpinis Avanticos atque Bodionticos, quorum oppidum Dinia. longitudinem provinciae Narbonensis CCCLXX p. Agrippa tradit, latitudinem CCXLVIII.

[38] Italia dehinc primique eius Ligures, mox Etruria, Umbria, Latium, ibi Tiberina ostia et Roma, terrarum caput,XVI p. intervallo a mari. Volscum postea litus et Campaniae, Picentinum inde ac Lucanum Bruttiumque, quo longissime in meridiem ab Alpium paene lunatis iugis in maria excurrit Italia. ab eo Graeciae ora, mox Sallentini, Poeduculi, Apuli, Paeligni, Frentani, Marrucini, Vestini, Sabini, Picentes, Galli, Umbri, Tusci, Veneti, Cari, Iapudes, Histri, Liburni.

[39] nec ignoro ingrati ac segnis animi existimari posse merito, si obiter atque in transcursu ad hunc modum dicatur terra omnium terrarum alumna eadem et parens, numine deumelecta quae caelum ipsum clarius faceret, sparsa congregaret imperia ritusque molliret et tot populorum discordes ferasque linguas sermonis commercio contraheret ad conloquia et humanitatem homini daret breviterque una cunctarum gentium in toto orbe patria fieret.

[40] sed quid agam? tanta nobilitas omnium locorum, quos quis attigerit, tanta rerum singularum populorumque claritas tenet. urbs Roma vel sola in ea, .... et digna iam tam festa cervice facies, quo tandem narrari debet opere? qualiter Campaniae ora per se felixque illa ac beata amoenitas, ut palam sit uno in loco gaudentis opus esse naturae?

[41] iam vero tota ea vitalis ac perennis salubritas, talis caeli temperies, tam fertiles campi, tam aprici colles, tam innoxii saltus, tam opaca nemora, tam munifica silvarum genera, toto montium adflatus, tanta frugum vitiumque et olearum fertilitas, tam nobilia pecudi vellera, tam opima tauris colla, tot lacus, tot amnium fontiumque ubertas totam eam perfundens, tot maria, portus, gremiumque terrarum commercio patens undique et tamquam iuvandos ad mortales ipsa avide in maria procurrens!

[42] neque ingenia ritusque ac viros et lingua manuque superatas commemoro gentes. ipsi de ea iudicavere Grai, genus in gloriam sui effusissimum, quotam partem ex ea appellando Graeciam Magnam! nimirum id, quod in caeli mentione facimus, hac quoque in parte facimus, ut notas quasdam et pauca sidera attingamus. legentes tantum quaeso meminerint ad singula tot orbe edissertanda festinari.

[43] Est ergo folio maxime querno adsimulata, multo proceritate amplior quam latitudine, in laevam se flectens cacumine et Amazonicae figura desinens parmae, ubi a medio excursu Cocynthos vocatur, per sinus lunatos duo cornua emittens, Leucopetram dextra, Lacinium sinistra. patet longitudine ab Inalpino fine Praetoriae Augustae per urbem Capuamque cursu meante Regium oppidum, in umero eius situm, a quo veluti cervicis incipit flexus, decies centena et viginti milia passuum, multoque amplior mensura fieret Lacinium usque, ni talis obliquitas in latus degredi videretur.

[44] latitudo eius varia est, quadringentorum decem milium inter duo maria Inferum et Superum amnesque Varum atque Arsiam, media autem ferme circa urbem Romam ab ostio Aterni amnis in Hadriaticum mare influentis ad Tiberina ostia CXXXVI, et paulo minus a Castro Novo Hadriatici maris Alsium ad Tuscum aequor, haud ullo in loco CC latitudinem excedens. universae autem ambitus a Varo ad Arsiam |XX|:XLVIIII p. efficit.

[45] abest a circumdatis terris Histria ac Liburnia quibusdam locis centena milia, ab Epiro et Illyrico quinquaginta, ab Africa minus ducenta, ut auctor est M. Varro, ab Sardinia centum viginti milia, ab Sicilia MD, a Corcyra minus LXXX, ab Issa L. incedit per maria caeli regione ad meridiem quidem, sed, si quis id diligenti subtilitate exigat, inter sextam horam primamque brumalem.

[46] Nunc ambitum eius urbesque enumerabimus, qua in re praefari necessarium est auctorem nos Divum Augustum secuturos discriptionemque ab eo factam Italiae totius in regiones XI, sed ordine eo, qui litorum tractu fiet; urbium quidem vicinitates oratione utique praepropera servari non posse, itaque inferiore parte digestionem in litteras eiusdem nos secuturos, coloniarum mentione signata, quas ille in eo prodidit numero. nec situs originesque persequi facile est, Ingaunis Liguribus - ut ceteri omittantur - agro tricies dato.

[47] Igitur ab amne Varo Nicaea a Massiliensibus conditum, fluvius Palo, Alpes populique Inalpini multis nominibus, sed maxime Capillati, oppido Vediantiorum civitatis Cemenelo, portus Herculis Monoeci, Ligustina ora. Ligurum celeberrimi ultra Alpes Sallui, Deciates, Oxubi, citra Veneni, Turri, Soti, Bagienni, Statielli, Binbelli, Maielli, Caburriates, Casmonates, Velleiates et quorum oppida in ora proxime dicemus.

[48] flumen Rutuba, oppidum Album Intimilium, flumen Merula, oppidum Album Ingaunum, portus Vadorum Sabatium, flumen Porcifera, oppidum Genua, fluvius Fertor, portus Delphini, Tigulia intus, Segesta Tiguliorum, flumen Macra, Liguriae finis. a tergo autem supra dictorum omnium Appenninus mons Italiae amplissimus, perpetuis iugis ab Alpibus tendens ad Siculum fretum.

[49] ab altero eius latere ad Padum amnem Italiae ditissimum omnia nobilibus oppidis nitent, Libarna, Dertona colonia, Iria, Vardacate, Industria, Pollentia, Carrea quod Potentia cognominatur, Foro Fulvi quod Valentinum, Augusta Bagiennorum, Alba Pompeia, Hasta, Aquis Statiellorum. haec regio ex discriptione Augusti nona est. patet ora Liguriae inter amnes Varum et Macram CCXVI p.

[50] Adnectitur septima, in qua Etruria est ab amne Macra, ipsa mutatis saepe nominibus. Umbros inde exegere antiquitus Pelasgi, hos Lydi, a quorum rege Tyrrheni, mox a sacrifico ritu lingua Graecorum Tusci sunt cognominati. primum Etruriae oppidum Luna, portu nobile, colonia Luca a mari recedens propiorque Pisae inter amnes Auserem et Arnum, ortae a Pelopidis sive a Teutanis, Graeca gente. vada Volaterrana, fluvius Caecina, Populonium, Etruscorum quondam hoc tantum in litore.

[51] hinc amnes Prile, mox Umbro, navigiorum capax, et ab eo tractus Umbriae portusque Telamo, Cosa Volcientium a populo Romano deducta, Graviscae, Castrum Novum, Pyrgi, Caeretanus amnis et ipsum Caere intus m. p. VII, Agylla a Pelasgis conditoribus dictum, Alsium, Fregenae, Tiberis amnis a Macra CCLXXXIIII p. intus coloniae Faliosca, Argis orta, ut auctor est Cato, quae cognominatur Etruscorum, Lucus Feroniae,Rusellana, Seniensis, Sutrina.

[52] de cetero Arretini Veteres, Arretini Fidentiores, Arretini Iulienses, Amitinenses, Aquenses cognomine Taurini, Blerani, Cortonenses, Capenates, Clusini Novi, Clusini Veteres, Florentini praefluenti Arno adpositi, Faesulae, Ferentinum, Fescennia, Hortanum, Herbanum, Nepet, Novem Pagi, Praefectura Claudia Doroclodi, Pistorium, Perusia,Suanenses, Saturnini qui ante Aurini vocabantur, Subertani, Statonienses, Tarquinienses, Tuscanienses,Vetulonienses, Veientani, Vesentini, Volaterrani, Volcentani cognomine Etrusci, Volsinienses. in eadem parte oppidorum veterum nomina retinent agri Crustuminus, Caletranus.

[53] Tiberis, ante Thyberis appellatus et prius Albula, e media fere longitudine Appennini finibus Arretinorum profluit, tenuis primo nec nisi piscinis corrivatus emissusque navigabilis, sicuti Tinia et Clanis influentes in eum, novenorum ita conceptu dierum, si non adiuvent imbres. sed Tiberis propter aspera et confragosa ne sic quidem, praeterquam trabibus verius quam ratibus, longe meabilis fertur, per CL p. non procul Tiferno Perusiaque et Ocriculo Etruriam ab Umbris ac Sabinis, mox citra XVI p. urbis Veientem agrum a Crustumino, dein Fidenatem Latinumque a Vaticano dirimens.

[54] sed infra Arretium Clanim duobus et quadraginta fluviis auctus, praecipuis autem Nare et Aniene, qui et ipse navigabilis Latium includit a tergo, nec minus tamen aquis ac tot fontibus in urbem perductis, et ideo quamlibet magnarum navium ex Italo mari capax, rerum in toto orbe nascentium mercator placidissimus, pluribus prope solus quam ceteri in omnibus terris amnes accolitur aspiciturque villis.

[55] nullique fluviorum minus licet inclusis utrimque lateribus, nec tamen ipse depugnat, quamquam creber ac subitus incrementis est, nusquam magis aquis quam in ipsa urbe stagnantibus. quin immo vates intellegitur potius ac monitor, auctu semper religiosus verius quam saevus.

[56] Latium antiquum a Tiberi Cerceios servatum est m. p. L longitudine: tam tenues primordio imperi fuere radices. colonis saepe mutatis tenuere alii aliis temporibus, Aborigenes, Pelasgi, Arcades, Siculi, Aurunci, Rutuli et ultra Cerceios Volsci, Osci, Ausones, unde nomen Lati processit ad Lirim amnem. in principio est Ostia colonia ab Romano rege deducta, oppidum Laurentum, lucus Iovis Indigetis, amnis Numicius, Ardea a Danaë Persei matre condita.

[57] dein quondam Aphrodisium, Antium colonia, Astura flumen et insula, fluvius Nymphaeus, Clostra Romana, Cercei, quondam insula inmenso quidem mari circumdata, ut creditur Homero, et nunc planitie. mirum est quod hac de re tradere hominum notitiae possumus. Theophrastus, qui primus externorum aliqua de Romanis diligentius scripsit - nam Theopompus, ante quem nemo mentionem habuit, urbem dumtaxat a Gallis captam dixit, Clitarchus, ab eo proximus, legationem tantum ad Alexandrum missam -

[58] hic iam plus quam ex fama Cerceiorum insulae et mensuram posuit stadia LXXX in eo volumine, quod scripsit Nicodoro Atheniensium magistratu, qui fuit urbis nostrae CCCCXL anno. quicquid ergo terrarum est praeter X p. ambitus adnexum insulae, post eum annum accessit Italiae.

[59] aliud miraculum a Cerceis palus Pomptina est, quem locum XXIIII urbium fuisse Mucianus ter consul prodidit. dein flumen Aufentum, supra quod Tarracina oppidum, lingua Voslcorum Anxur dictum, et ubi fuere Amyclae sive Amynclae, a serpentibus deletae, dein locus Speluncae, lacus Fundanus, Caieta portus, oppidum Formiae, Hormiae dictum, ut existimavere, antiqua Laestrygonum sedes. ultra fuit oppidum Pirae, est colonia Minturnae, Liri amne divisa, Clani olim appellato, Sinuessa, extremum in adiecto Latio, quam quidam Sinopen dixere vocitatam.

[60] hinc felix illa Campania, ab hoc sinu incipiunt vitiferi colles et temulentia nobilis suco per omnes terras incluto atque, ut veteres dixere, summum Liberi Patris cum Cerere certamen. hinc Setini et Caecubi protenduntur agri; his iunguntur Falerni, Caleni, dein consurgunt Massici, Gaurani Surrentinique montes. ibi Leborini campi sternuntur et in delicias alicae politur messis. haec litora fontibus calidis rigantur praeterque cetera in toto mari conchylio et pisce nobili adnotantur. nusquam generosior oleae liquor est, hoc quoque certamen humanae voluptatis. tenuere Osci, Graeci, Umbri, Tusci, Campani.

[61] in ora Savo fluvius, Volturnum oppidum cum amne, Liternum, Cumae Chalcidiensium, Misenum, portus Baiarum, Bauli, lacus Lucrinus et Avernus, iuxta quem Cimmerium oppidum quondam, dein Puteoli colonia Dicaearchia dicti, postque Phlegraei campi, Acherusia palus Cumis vicina;

[62] litore autem Neapolis, Chalcidensium et ipsa, Parthenope a tumulo Sirenis appellata, Herculaneum, Pompei haud procul spectato monte Vesuvio, adluente vero Sarno amne, ager Nucerinus et VIIII p. a mari ipsa Nuceria, Surrentum cum promunturio Minervae, Sirenum quondam sede. navigatio a Cerceis II de LXXX patet. regio ea a Tiberi prima Italiae servatur ex discriptione Augusti.

[63] Intus coloniae Capua, ab XL campo dicta, Aquinum, Suessa, Venafrum, Sora, Teanum Sidicinum cognomine, Nola; oppida Abellinum, Aricia, Alba Longa, Acerrani, Allifani, Atinates, Alterinates, Anagnini, Atellani, Aefulani, Arpinates, Auximates, Abellani, Alfaterni et qui ex agro Latino, item Hernico, item Labicano cognominantur, Bovillae, Caiatia, Casinum, Calenum, Capitulum Hernicum, Cereatini qui Mariani cognominantur, Corani a Dardano Troiano orti, Cubulterini, Castrimoenienses,

[64] Cingulani, Cabienses in monte Albano, Foropopulienses ex Falerno, Frusinates, Ferentinates, Freginates, Fabraterni Veteres, Fabraterni Novi, Ficolenses, Fregellani, Forum Appi, Forentani, Gabini, Interamnates Sucasini qui et Lirenates vocantur, Ilionenses, Lanivini, Norbani, Nomentani, Praenestini urbe quondam Stephane dicta, Privernates, Setini, Signini, Suessulani, Telesini, Trebulani cognomine Ballienses, Trebani, Tusculani, Verulani,

[65] Veliterni, Ulubrenses, Urbanates superque Roma ipsa, cuius nomen alterum dicere nisi arcanis caerimoniarum nefas habetur optimaque et salutari fide abolitum enuntiavit Valerius Soranus luitque mox poenas. non alienum videtur inserere hoc loco exemplum religionis antiquae ob hoc maxime silentium institutae. namque diva Angerona, cui sacrificatur a. d. XII kal. Ian., ore obligato obsignatoque simulacrum habet.

[66] Urbem tris portas habentem Romulus reliquit aut, ut plurimas tradentibus credamus, IIII. moenia eius collegere ambitu imperatoribus censoribusque Vespasianis anno conditae DCCCXXVI m. p. XIII:CC, conplexa montes septem. ipsa dividitur in regiones XIIII, compita Larum CCLXV, eiusdem spatium mensura currente a miliario in capite Romani fori statuto ad singulas portas, quae sunt hodie numero XXXVII, ita ut XII portae semel numerentur praetereantur ex veteribus VII, quae esse desierunt, efficit passuum per directum XX:M:DCCLXV.

[67] ad extrema vero tectorum cum castris praetoriis ab eodem miliario per vicos omnium viarum mensura colligit paulo amplius LX p. quod si quis altitudinem tectorum addat, dignam profecto aestimationem concipiat fateaturque nullius urbis magnitudinem in toto orbe potuisse ei comparari. clauditur ab oriente aggere Tarquini Superbi, inter prima opere mirabili; namque eum muris aequavit qua maxime patebat aditu plano. cetera munita erat praecelsis muris aut abruptis montibus, nisi quod exspatiantia tecta multas addidere urbes.

[68] In prima regione praeterea fuere in Latio clara oppida Satircum, Pometia, Scaptia, Politorium, Tellena, Tifata, Caenina, Ficana, Crustumeria, Ameriola, Medullum, Corniculum, Saturnia ubi nunc Roma est, Antipolis quod nunc Ianiculum in parte Romae, Antemnae, Camerium, Collatia, Amitinum, Norbe, Sulmo,

[69] et cum iis carnem in monte Albano soliti accipere populi Albenses: Albani, Aesolani, Accienses, Abolani, Bubetani, Bolani, Cusuetani, Coriolani, Fidenates, Foreti, Hortenses, Latinienses, Longani, Manates, Macrales, Munienses, Numinienses, Olliculani, Octulani, Pedani, Poletaurini, Querquetulani, Sicani, Sisolenses, Tolerienses, Tutienses, Vimitellari, Velienses, Venetulani, Vitellenses.

[70] ita ex antiquo Latio LIII populi interiere sine vestigiis. in Campano autem agro Stabiae oppidum fuere usque ad Cn. Pompeium L. Catonem cos. pr. kal. Mai., quo die L. Sulla legatus bello sociali id delevit, quod nunc in villam abiit. intercidit ibi et Taurania. sunt moreitnes Casilinae reliquiae. praeterea auctor est Antias oppidum Latinorum Apiolas captum a L. Tarquinio rege, ex cuius praeda Capitolium is inchoaverit. a Surrentino ad Silerum amnem XXX m. p. ager Picentinus fuit Tuscorum, templo Iunonis Argivae ab Iasone condito insiginis. intus oppidum Salerni, Picentia.

[71] A Silero regio tertia et ager Lucanus Bruttiusque incipit, nec ibi rara incolarum mutatione. tenuerunt eum Pelasgi, Oenotri, Itali, Morgetes, Siculi, Graeciae maxime populi, novissime Lucani Samnitibus orti duce Lucio. oppidum Paestum, Graecis Posidonia appellatum, sinus Paestanus, oppidum Eleas quae nunc Velia, promunturium Palinurum, a quo sinu recedente traiectus ad Columnam Regiam C m. p.

[72] proximum autem flumen Melpes, oppidum Buxentum, Graeciae Pyxus, Laus amnis. fuit et oppidum eodem nomine. ab eo Bruttium litus, oppidum Blanda, flumen Baletum, portus Parthenius Phocensium et sinus Vibonensis, locus Clampetiae, oppidum Tempsa, a Graecis Temese citum, et Crotoniensium Terina sinusque ingens Terinaeus. oppidum Consentia intus.

[73] in paeninsula fluvius Acheron, a quo oppidani Aceruntini. Hippo, quod nunc Vibonem Valentiam appellamus, portus Herculis, Metaurus amnis, Tauroentum oppidum, portus Orestis et Medma. oppidum Scyllaeum, Crataeis fluvius, mater, ut dixere, Scyllae. dein Columnia Regia, Siculum retum ac duo adversa promunturia, ex Italia Caenus, e Sicilia Pelorum, XII stadiorum intervallo, unde Regium XCIV.

[74] inde Appennini silva Sila, promunturium Leucopetra XV p., ab ea LI Locri, cognominati a promunturio Zephyrio. absunt a Silero CCCIII. Et includitur Europae sinus primus. in eo maria nuncupantur: unde irrumpit, Atlanticum, ab aliis Magnum; qua intrat, Porthmos a Graecis, a nobis Gaditanum fretum; cum intravit, Hispanum quatenus Hispanias adluit, ab aliis Hibericum aut Baliaricum; mox Gallicum ante Narbonensem provinciam; hinc Ligusticum;

[75] ab eo ad Siciliam insulam Tuscum, quod ex Graecis alii Notium, alii Tyrrenum, e nostris plurimi Inferum vocant. ultra Siciliam quod est ad Salentinos, Ausonium Polybius appellat, Eratosthenes autem inter ostium oceani et Sardiniam quicquid est Sarodum, inde ad Siciliam Tyrrenum, ab hac Cretam usque Siculum, ab ea Creticum.

[76] Insulae per hanec maria primae omnium Pityussae Graecis dictae a frutice pineo; nunc Ebusus vocatur utraque, civitate foederata, angusto freto interfluente. patent XLVI, absunt ab Dianio DCC stadia, totidem Dianium per continentem a Carthagine Nova, tantundem a Pityussis in altum Baliares duae ei Sucronem versus Colubraria.

[77] Baliares funda bellicosas Graeci Gymnasias dixere. maior C p. est longitudine, circuitu vero CCCCLXXV. ppa habet civium Romanorum Palmam et Pollentiam, Latina Guium et Tucim, et foederatum Bocchorum fuit. ab ea XXX distat minor, longitudine XL, circuitu CL. civitates habet Iamonem, Saniseram, Magonem.

[78] a maiore XII in altum abest Capraria, insidiosa naufragiis, et e regione Palmae urbis Menariae ac Tiquadra et parva Hannibalis. Ebusi terra serpentes fugat, Colubrariae parit, ideo infesta omnibus nisi Ebusitanam terram inferentibus; Graeci Ophiussam dixere. nec cuniculos Ebusus gignit, populantes Baliarium messes.

[79] Sunt aliae viginti ferme parvae mari vadoso, Galliae autem ora in Rhodani ostio Metina, mox quae Blascorum vocatur, et tres Stoechades a vicinis Massiliensibus dictae propter ordinem quo sitae sunt. nomina singulis Prote, Mese, quae et Pomponiana vocatur, tertia Hypaea, ab iis Sturium, Phoenice, Phila, Lero et Lerina adversum Antipolim, in qua Berconi oppidi memoria.

[80] In Ligustico mari est Corsica, quam Graeci Cyrnon appellavere, sed Tusco propior, a septentrione in meridiem proiecta, longa passuum CL, lata maiore ex parte L, circuitu CCCXXV. abest a Vadis Volaterranis LXII, civitates habet XXXII et colonias Marianam, a C. Mario deductam, Aleriam, a dictatore Sulla. citra est Oglasa, intra vero, et LX p. a Corsica, Planasia a specie dicta, aequalis freto ideoque navigiis fallax.

[81] amplior Urgo et Capraria, quam Graeci Aegilion dixere, item Igilium et Dianium, quam Artemisiam, ambae contra Cosanum litus, et Barpana, Menaria, Columbaria, Venaria, Ilva cum ferri metallis, circuitus C, a Populonio X, a Graecis Aethalia dicta. ab ea Planasia XXVIII. ab iis ultra Tiberina ostia in Antiano Astura, mox Palmaria, Sinonia, adversum Formias Pontiae.

[82] in Puteolano autem sinu Pandateria, Prochyta, non ab Aeneae nutrice, sed quia profusa ab Aenaria erat, Aenaria a statione navium Aeneae, Homero Inarime dicta, Pithecusa, non a simiarum multitudine, ut aliqui existimavere, sed a figlinis doliorum. inter Pausilypum et Neapolim Megaris, mox a Surrento VIII distantes Tiberi principis arce nobiles Capreaea circuiti XI:M,

[83] Leucothea extraque conspectum pelagus Africum attingens Sardinia, minus VIII p. a Corsicae extremis, etiamnum angustias eas artantibus insulis parvis, quae Cuniculariae appellantur, itemque Phintonis et Fossae, a quibus fretum ipsum Taphros nominatur.

[84] Sardinia ab oriente patens CLXXXVIII p., ab occidente CLXXV, a meridie LXXVII, a septentrione CXXV, circuitu DLXV, abest ab Africa Caralitano promunturio CC, a Gadibus |XII|:L. habet et a Gorditano promunturio duas insulas quae vocantur Herculis, a Sulcensi Enosim, a Caralitano Ficariam.

[85] quidam haut procul ab ea et Leberidas ponunt et Callode et quam vocant Heras lutra. celeberrimi in ea populorum Ilienses, Balari, Corsi, oppidorum XVIII Suleitani, Valentini, Neapolitani, Bitienses, Caralitani civium R. et Norenses, colonia autem una, quae vocatur Ad Turrem Libisonis. Sardiniam ipsam Timaeus Sandaliotim appellavit ab effigie soleae, Myrsilus Ichnusam a similitudine vestigii. contra Paestanum sinum Leucosia est, a Sirene ibi sepulta appellata, contra Veliam Pontia et Isacia, utraeque uno nomine Oenotrides, argumentum possessae ab Oenotris Italiae, contra Vibonem parvae quae vocantur Ithacesiae ab Ulixis specula.

[86] Verum ante omnes claritate Sicilia, Sicania Thucydidi dicta, Trinacria pluribus aut Trinacia a triangula specie, circuitu patens, ut auctor est Agrippa,DCXVIII p., quondam Bruttio agro cohaerens, mox interfuso nari avulsa,XV in longitudinem freto, in latitudinem autem M:D p. iuxta Columnam Regiam. ab hoc dehiscendi argumento Rhegium Graeci nomen dedere oppido in margine Italiae sito.

[87] in eo freto est scopulus Scylla, item Charybdis mare verticosum, ambae clarae saevitia. ipsius triquetrae, ut diximus, promunturium Pelorum vocatur adversus Scyllam vergens in Italiam, Pachynum in Graeciam,CCCCXL ab eo distante Peloponneso, Lilybaeum in Africam CLXXX intervallo a Mercuri promunturio et a Caralitano Sardiniae CXC. inter se autem promunturia ac latera distant his spatiis: terreno itinere a Peloro Pachymum CLXXVI, inde Lilybaeum CC, unde Pelorum CCXLII.

[88] coloniae ibi V, urbes aut civitates LXIII. a Peloro mare Ionium ora spectante oppidum Messana civium R., qui Mamertini vocantur, promunturium Drepanum, colonia Tauromenium, quae antea Naxos, flumen Asines, mons Aetna, nocturnis mirus incendiis. crater eius patet ambitu stadia viginti; favilla Tauromenium et Catinam usque pervenit fervens, fragor vero ad Maroneum et Gemellos colles.

[89] scopuli tres Cyclopum, portus Ulixis, colonia Catina, flumina Symaethum, Terias. intus Laestrygoni campi. oppida Leontini, Megaris, amnis Pantagies, colonia Syracusae cum fonte Arethusa, quamquam et Temenitis et Archidemia et Magea et Cyane et Milichie fontes in Syracusano potantur agro, portus Naustathmus, flumen Elorum, promunturium Pachynum, a quo .... fronte Siciliae flumen Hyrminum, oppidum Camarina, fluvius Gelas, oppidum Agragas, quod Agrigentum nostri dixere,

[90] Thermae colonia, amnes Achates, Mazara, Hypsa, Selinuus, oppidum Lilybaeum, ab eo promunturium, Drepana, mons Eryx, oppida Panhormum, Soluus, Himera cum fluvio, Cephaloedis, Haluntium, Agathyrnum, Tyndaris colonia, oppidum Mylae et, unde coepimus, Pelorias.

[91] intus autem Latinae condicionis Centuripini, Netini, Segestani, stipendiarii Assorini, Aetnenses, Agyrini, Acestaei, Acrenses, Bidini, Citarini, Drepanitani, Ergetini, Echetlienses, Erycini, Entellini, Egguini, Gelani, Galacteni, Halesini, Hennenses, Hyblenses, Herbitenses, Herbessenses, Herulenses, Halicuenses, Hadranitani, Imacarenses, Ichanenses, Iaetenses, Mutustratini, Magellini, Murgentini, Mutycenses, Menaini, Naxi, Noini, Petrini, Paropini, Phintienses, Semelitani, Scherini, Selinunti, Symaethii, Talarenses, Tissienses, Triocalini, Tyracinenses, Zanclaei Messeniorum in Siculo freto sunt.

[92] Insulae in Africam versae Gaulos, Melita a Camarina LXXXVII, a Lilybaeo CXIII, Cossyra, Hieronnesos, Caene, Galata, Lopadusa, Aethusa, quam alii Aegusam scripserunt, Bucinna et a Solunte LXXV Osteodes contraque Paropinos Ustica. citra vero Siciliam ex adverso Metauri amnis XXV ferme p. ab Italia septem Aeoliae appellatae, eaedem Liparaeorum, Hephaestiades a Graecis, a nostris Volcaniae, Aeoliae, quod Aeolus Iliacis temporibus ibi regnavit.

[93] Lipara cum civium Romanorum oppido, dicta a Liparo rege, qui successit Aeolo, antea Milognois vel Meligunis vocitata, abest XXV ab Italia, ipsa circuitu paulo minor V. inter hanc et Siciliam altera, antea Therasia appellata, nunc Hiera, quia sacra Volcano est, colle in ea nocturnas evomente flammas.

[94] tertia Strongyle, a Lipara VI p. ad exortum solis vergens, in qua regnavit Aeolus; quae a Lipara liquidiore tantum flamma differt, e cuius fumo, quinam flaturi sint venti in triduo, praedicere incolae traduntur; unde ventos Aeolo paruisse existimatum. quarta Didyme, minor quam Lipara. quinta Ericusa, sexta Phoenicusa, pabulo proximarum relictae. novissima eademque minima Euonymos. hactenus de primo Europae sinu.

[95] A Locris Italiae frons incipit, Magna Graecia appellata, in tris sinus recedens Ausonii maris, quoniam Ausones tenuere primi. patet LXXXVI, ut auctor est Varro; plerique LXXV fecere. in ea ora flumina innumera, sed memoratu digna a Locris Sagra et vestigia oppidi Caulonis, Mustiae, Consilinum castrum, Cocynthum, quod esse longissimum Italiae promunturium aliqui existimant. dein sinus et oppidum Scolacium, Scylaceum et Scylletium Atheniensibus, cum conderent, dictum, quem locum occurrens Terinaeus sinus paeninsulam efficit, et in ea portus qui vocatur Castra Hannibalis, nusquam angustiore Italia:XL p. latitudo est; itaque Dionysius maior intercisam eo loco adicere Siciliae voluit.

[96] amnes ibi navigabiles Carcinus, Crotalus, Semirus, Arogas, Thagines, oppidum intus Petelia, mons Clibanus, promunturium Lacinium, cuius ante Ogygiam appellasse Homerus existimatur, praeterea Tyris, Eranusa, Meloessa. ipsum a Caulone abesse LXX prodit Agrippa.

[97] A Lacinio promunturio secundus Europae sinus incipit, magno ambitu flexus et Acroceraunio Epiri finitus promunturio, a quo abest LXXV. oppidum Croto, amnis Neaethus, oppidum Thuri inter duos amnes Crathim et Sybarim, ubi fuit urbs eodem nomine. similiter est inter Sirim et Acirim Heraclea, aliquando Siris vocitata. flumina Talandrum, Casuentum, oppidum Metapontum, quo tertia Italiae regio finitur.

[98] mediterranei Bruttiorum Aprustani tantum; Lucanorum autem Atinates, Bantini, Eburini, Grumentini, Potentini, Sontini, Sirini, Tergilani, Ursentini, Volcentani, quibus Numestrani iunguntur. praeterea interisse Thebas Lucanas Cato auctor est, et Pandosiam Lucanorum urbem fuisse Theopompus, in qua Alexander Epirotes occubuerit.

[99] Conectitur secunda regio amplexa Hirpinos, Calabriam, Apuliam, Sallentinos,CCL sinu qui Tarentinus appellatur ab oppido Laconum - in recessu hoc intimo situm, contributa eo maritima colonia, quae ibi fuerat, abest CXXXVI a Lacinio promunturio -, adversam ei Calabriam in paeninsulam emittens. Graeci Messapiam a duce appellavere et ante Peucetiam a Peucetio Oenotri fratre in Sallentino agro. inter promunturia C intersunt. latitudo paeninsulae a Tarento Brundisium terreno itinere XXXXV patet multoque brevius a portu Sasine.

[100] oppida per continentem a Tarento Uria, cui cognomen ob Apulam Messapiae, Aletium, in ora vero Senum, Callipolis, quae nunc est Anxa,LXXV a Tarento. inde XXXIII promunturium quod Acran Iapygiam vocant, quo longissime in maria excurrit Italia. ab eo Basta oppidum et Hydruntum decem ac novem milia passuum, ad discrimen Ionii et Hadriatici maris, qua in Graeciam brevissimus transitus, ex adverso Apolloniatum oppidi latitudine intercurrentis freti L on amplius.

[101] hoc intervallum pedestri continuare transitu pontibus iactis primum Pyrrus Epiri rex cogitavit, post eum M. Varro, cum classibus Pompei piratico bello praeesset; utrumque aliae inpedivere curae. ab Hydrunte Soletum desertum, dein Fratuentium, portus Tarentinus, statio Miltiopes, Lupia, Balesium, Caelia, Brundisium L p. ab Hydrunte, in prmis Italiae portu nobile ac velut certiore transitu sicuti longiore, excipiente Illyrici urbe Durrachio CCXXV traiectu.

[102] Brundisio conterminus Poediculorum ager. novem adulescentes totidemque virgines ab Illyris XII populos genuere. Poediculorum oppida Rudiae, Gnatia, Barium, amnes Iapyx a Daedali filio rege, a quo et Iapygia Acra, Pactius, Aufidus ex Hirpinis montibus Canusium praefluens.

[103] hinc Apulia Dauniorum cognomine a duce Diomedis socero, in qua oppidum Salapia Hannibalis meretricio amore inclutum, Sipuntum, Urvia, amnis Cerbalus, Dauniorum finis, portus Aggasus, promunturium montis Gargani, a Sallentino sive Iapygio CCXXXIIII ambitu Gargani, portus Garnae, lacus Pantanus, flumen portuosum Fertor. Teanum Apulorum itemque Larinum, Cliternia, Tifernus amnis. inde regio Frentana.

[104] ita Apulorum genera tria: Teani a duce e Grais; Lucani subacti a Calchante, quae nunc loca tenent Atinates; Dauniorum praeter supra dicta coloniae Luceria, Venusia, oppida Canusium, Arpi, aliquod Argos Hippium Diomede condente, mox Argyripa dictum. Diomedes ibi delevit gentes Monadorum Dardorumque et urbes duas, quae in proverbii ludicrum vertere, Apinam et Tricam.

[105] cetera intus in secunda regione Hirpinorum colonia una Beneventum auspicatius mutato nomine, quae quondam appellata Maleventum, Aeculani, Aquiloni, Abellinates cognomine Protropi, Compsani, Caudini, Ligures qui cognominantur Corneliani et qui Baebiani, Vescellani. Ausculani,Aletrini, Abellinates cognominati Marsi, Atrani, Aecani, Alfellani, Atinates, Arpani, Borcani, Collatini, Corinenses et nobiles clade Romana Cannenses, Dirini, Forentani, Genusini, Herdonienses, Irini, Larinates cognomine Frentani, Metinates ex Gargano, Mateolani, Neretini, Natini, Rubustini, Silvini, Strapellini, Turnantini, Vibinates, Venusini, Ulurtini. - Calabrorum mediterranei Aezetini, Apamestini, Argetini, Butuntinenses, Deciani, Grumbestini, Norbanenses, Palionenses, Stulnini, Tutini. - Sallentinorum Aletini, Basterbini, Neretini, Uzentini, Veretini.

[106] Sequitur regio quarta gentium vel fortissimarum Italiae. in ora Frentanorum a Tiferno flumen Trinium portuosum, oppida Histonium, Buca, Hortona, Aternus amnis. intus Anxani cognomine Frentani, Carecini Supernates et Infernates, Iuanenses. - Marrucinorum Teatini. - Paelignorum Corfinienses, Superaequani, Sulmonenses. - Marsorum Anxiatini, Antinates, Fucentes, Lucenses, Marruvini. - Albensium Alba ad Fucinum lacum. - Aequiculanorum Cliternini, Carseolani. -

[107] Vestinorum Angulani, Pennienses, Peltuinates, quibus iunguntur Aufinates Cismontani. - Samnitium, quos Sabellos et Graeci Saunitas dixere, coloniae Bovianum Vetus et alterum cognomine Undecumanorum, Aufidenates, Aesernini, Fagifulani, Ficolenses, Saepinates, Tereventinates. - Sabinorum Amiternini, Curenses, Forum Deci, Forum Novum, Fidenates, Interamnates, Nursini, Nomentani, Reatini, Trebulani qui cognominantur Mutuesci et qui Suffenates, Tiburtes, Tarinates.

[108] in hoc situ ex Aequicolis interiere Comini, Tadiates, Caedici, Alfaterni. Gellianus auctor est lacu Fucino haustum Marsorum oppidum Archippe, conditum a Marsya duce Lydorum; item Vidicinorum in Piceno deletum a Romanis Valerianus. Sabini, ut quidam existimavere, a religione et deum cultu Sebini appellati, Velinos accolunt lacus, roscidis collibus.

[109] Nar amnis exhaurit illos sulpureis aquis Tiberim ex his petens, replet e monte Fiscello Avens iuxta Vacunaenemora et Reate in eosdem conditus. at ex alia parte Anio, in monte Trebanorum ortus, lacus tris amoenitate nobiles, qui nomen dedere Sublaqueo, defert in Tiberim. in agro Reatino Cutiliae lacum, in quo fluctuetur insula, Italiae umbilicum esse M. Varro tradit. infra Sabinos Latium est, a latere Picenum, a tergo Umbria, Appennini iugis Sabinos utrimque vallantibus.

[110] Quinta regio Piceni est, quondam uberrimae mutitudinis.CCCLX Picentium in fidem p. R. venere. orti sunt a Sabinis voto vere sacro. tenuere ab Aterno amne, ubi nunc ager Hadrianus et Hadria colonia a mari VI. flumen Vomanum, ager Praetutianus Palmensisque, item Castrum Novum, flumen Batinum, Truentum cum amne, quod solum Liburnorum in Italia relicum est, flumina Albula, Tessuinum, Helvinum, quo finitur Praetutiana regio et Picentium incipit.

[111] Cupra oppidum, Casteelum Firmanorum et super id colonia Asculum, Piceni nobilissima intus, Novana. in ora Cluana, Potentia, Numana a Siculis condita, ab iisdem colonia Ancona, adposita promunturio Cunero in ipso flectentis se orae cubito, a Gargano CLXXXIII. intus Auximates, Beregrani, Cingulani, Cuprenses cognomine Montani, Falerienses, Pausulani, Planinenses, Ricinenses, Septempedani, Tolentinates, Traienses, Urbesalvia Pollentini.

[112] Iungetur his sexta regio Umbriam conplexa agrumque Gallicum citra Ariminum. ab Ancona Gallica ora incipit Togatae Galliae cognomine. Siculi et Liburni plurima eius tractus tenuere, in primis Palmensem, Praetutianum Hadrianumque agrum. Umbri eos expulere, hos Etruria, hanc Galli. Umbrorum gens antiquissima Italiae existimatur, ut quos Ombrios a Graecis putent dictos, quod in inundatione terrarum imbribus superfuissent.

[113] trecenta eorum oppida Tusci debellasse reperiuntur. nunc in ora flumen Aesis, Senagallia, Metaurus fluvius, coloniae Fanum Fortunae, Pisaurum cum amne et intus Hispellum,Tuder. de cetero Amerini, Attidiates, Asisinates, Arnates, Aesinates, Camertes, Casuentillani,Carsulani, Dolates cognomine Sallentini, Fulginiates, Foroflaminienenses, Foroiulienses cognomine Concupienses, Forobrentani, Forosempronienses,Iguini, Interamnates cognomine Nartes,Mevanates, Mevaniolenses, Matilicates,Narnienses, quod oppidum Nequinum antea vocitatum est,

[114] Nucerini cognomine Favonienses et Camellani,Ocriculani, Ostrani, Pitinates cognomine Pisuertes et alii Mergentini, Plestini, Sentinates, Sarsinates,Spoletini, Sestinates, Suillates, Tadinates,Trebiates, Tuficani,Tifernates cognomine Tiberini et alii Metaurenses, Vesinicates, Urvinates cognomine Metaurenses et alii Hortenses, Vettonenses, Vindinates, Visuentani. in hoc situ interiere Feliginates et qui Clusiolum tenuere supra Interamnam et Sarranates cum oppidis Acerris quae Vafriae cognominabantur, Turocaelo quod Vettiolum, item Solinates, Curiates, Falinates, Sapinates. interiere et Arinates cum Crinivolo et Usidicani et Plangenses, Paesinates, Caelestini. Ameriam supra scriptam Cato ante Persei bellum conditam annis DCCCCLXIII prodit.

[115] Octava regio determinatur Arimino, Pado, Appennino. in ora fluvius Crustumium,Ariminum colonia cum amnibus Arimino et Aprusa, fluvius Rubico, quondam finis Italiae. ab eo Sapis et Utis et Anemo, Ravenna Sabinorum oppidum cum amne Bedese, ab Ancona CV, nec procul a mari Umbrorum Butrium. intus coloniae Bononia, Felsina vocitata tum cum princeps Etruriae esset, Brixillum, Mutina, Parma, Placentia.

[116] oppida Caesena, Claterna, Fora Clodi, Livi, Popili, Druentinorum, Corneli, Licini, Faventini, Fidentini, Otesini, Padinates, Regienses a Lepido, Solonates Saltusque Galliani qui cognominantur Aquinates, Tannetani, Veleiates cognomine Vetti Regiates, Urbanates. in hoc tractu interierunt Boi, quorum tribus CXII fuisse auctor est Cato, item Senones, qui ceperunt Romam.

[117] Padus, e gremio Vesuli montis celsissimum in cacumen Alpium elati finibus Ligurum Bagiennorum visendo fonte profluens condensque se cuniculo et in Forovibiensium agro iterum exoriens, nullo amnium claritate inferior, Graecis dictus Eridanus ac poena Phaethontis inlustratus, augetur ad canis ortus liquatis nivibus, agris quam navigiis torrentior, nihil tamen ex rapto sibi vindicans atque, ubi linquit, ubertate largitor.

[118] CCC p. a fonte addens meatu duo de LXXXX nec amnes tantum Appenninos Alpinosque navigabiles capiens, sed lacus quoque inmensos in eum sese exonerantes, omni numero XXX flumina in mare Hadriaticum defert, celeberrima ex iis Appennini latere Iactum, Tanarum, Trebiam Placentinum, Tarum, Inciam, Gabellum, Scultennam, Rhenum, Alpium vero Sturam, Orgum, Durias duas, Sesitem, Ticinum, Lambrum, Adduam, Ollium, Mincium.

[119] nec alius amnium tam brevi spatio maioris incrementi est. urguetur quippe aquarum mole et in profundum agitur, gravis terrae, quamquam diductus in flumina et fossas inter Ravennam Altinumque per CXX, tamen, qua largius vomit, Septem Maria dictus facere. Augusta fossa Ravennam trahitur, ubit Padusa vocatur, quondam Messanicus appellatus. proximum inde ostium magnitudinem portus habet qui Vatreni dicitur, qua Claudius Caesar e Britannia triumphans praegrandi illa domo verius quam nave intravit Hadriam.

[120] hoc ante Eridanum ostium dictum est, ab aliis Spineticum ab urbe Spina, quae fuit iuxta, praevalens, ut Delphicis creditum est thesauris, condita a Diomede. auget ibi Padum Vatrenus amnis ex Forocorneliensi agro. proximum inde ostium Caprasiae, dein Sagis, dein Volane, quod ante Olane vocabatur, omnia ea fossa Flavia, quam primi a Sagi fecere Tusci egesto amnis impetu per transversum in Atrianorum paludes quae Septem Maria appellantur, nobili portu oppidi Tuscorum Atriae, a quo Atriaticum mare ante appellabatur quod nunc Hadriaticum.

[121] inde ostia plena Carbonaria, Fossiones ac Philistina, quod alii Tartarum vocant, omnia ex Philistinae fossae abundatione nascentia, accedentibus Atesi ex Tridentinis Alpibus et Togisono ex Patavinorum agris. pars eorum et promum portum facit Brundulum, sicut Aedronem Meduaci duo ac fossa Clodia. his se Padus miscet ac per haec effundit, plerisque, ut in Aegypto Nilus quod vocant Delta, triquetram figuram inter Alpes atque oram maris facere proditus, stadiorum II circuitu.

[122] pudet a Graecis Italiae rationem mutuari, Metrodorus tamen Scepsius dicit, quoniam circa fontem arbor multa sit picea, quales Gallice vocentur padi, hoc nomen accepisse, Ligurum quidem lingua amnem ipsum Bodincum vocari, quod significet fundo carentem. cui argumento adest oppidum iuxta Industria vetusto nomine Bodincomagum, ubi praecipua altitudo incipit.

[123] Transpadana appellatur ab eo regio undecima, tota in mediterraneo, cui marina cuncta fructuoso alveo inportat. oppida Vibi Forum, Segusio, coloniae ab Alpium radicibus Augusta Taurinorum - inde navigabili Pado - antiqua Ligurum stirpe, dein Salassorum Augusta Praetoria iuxta geminas Alpium fores, Graias atque Poeninas - his Poenos, Grais Herculem transisse memorant -, oppidum Eporedia Sibyllinis a populo Romano conditum iussis. eporedias Galli bonos equorum domitores vocant.

[124] Vercellae Libiciorum ex Salluis ortae, Novaria ex Vertamocoris, Vocontiorum hodieque pago, non, ut Cato existimat, Ligurum, ex quibus Laevi et Marici condidere Ticinum non procul a Pado, sicut Boi Transalpibus profecti Laudem Pompeiam, Insubres Mediolanum. Oromobiorum stirpis esse Comum atque Bergomum et Licini Forum aliquotque circa populos auctor est Cato, sed originiem gentis ignorare se fatetur, quam docet Cornelius Alexander ortam a Graecia interpretatione etiam nominis vitam in montibus degentium.

[125] in hoc situ interiit oppidum Oromobiorum Parra, unde Bergomates Cato dixit ortos, etiamnum prodente se altius quam fortunatius situm. interiere et Caturiges, Insubrum exsules, et Spina supra dicta, item Melpum opulentia praecipuum, quod ab Insubribus et Bos et Senonibus deletum eo die, quo Camillus Veios ceperit, Nepos Cornelius tradidit.

[126] Sequitur decima regio Italiae, Hadriatico mari adposita, cuius Venetia, fluvius Silis ex montibus Tarvisanis, oppidum Altinum, flumen Liquentia ex montibus Opiterginis et portus eodem nomine, colonia Concordia, flumina et portus Reatinum, Tiliaventum Maius Minusque, Anaxum, quo Varamus defluit, Alsa, Natisa cum Turro, praefluentes Aquileiam coloniam XV p. a mari sitam.

[127] Carnorum haec regio iunctaque Iapudum, amnis Timavus, castellum nobile vino Pucinum, Tergestinus sinus, colonia Tergeste,XXXIII ab Aquileia. ultra quam sex milia p. Formio amnis, ab Ravenna CLXXXVIIII, anticus auctae Italiae terminus, nunc vero Histriae. quam cognominatam a flumine Histro, in Hadriam effluente e Danuvio amne eodemque Histro exadversum Padi fauces, contrario eo percussu mari interiecto dulcescente, plerique dixere falso, et Nepos etiam Padi accola;

[128] nullus enim ex Danuvio amnis in mare Hadriaticum effunditur. deceptos credo, quoniam Argo navis flumine in mare Hadriaticum descendit non procul Tergeste, nec iam constat quo flumine. umeris travectam Alpis diligentiores tradunt, subisse autem Histro, dein Savo, dein Nauporto, cui nomen ex ea causa inter Emonam Alpisque exorienti.

[129] Histria ut paeninsula excurrit. latitudinem eius XL, circuitum CXXV prodidere quidam, item adhaerentis Libruniae et Flanatici sinus, alii CCXXV, alii Liburniae CLXXX. nonnulli in Flanaticum sinum Iapudiam promovere a tergo Histriae CXXX, dein Libruniam CL fecere. Tuditanus, qui domuit Histros, in statua sua ibi inscripsit: AN AQVILEIA AD TITIVM FLVMEN STADIA MM. oppida Histriae civium Romanorum Agida, Parentium, colonia Pola, quae nunc Pietas Iulia, quondam a Colchis condita; abest a Tergeste CV. mox oppidum Nesactium et - nunc finis Italiae - fluvius Arsia. ad Polam ab Ancona traiectus CXX p. est.

[130] In mediterraneo regionis decimae coloniae Cremona, Brixia Cenomanorum agro, Venetorum autem Ateste et oppida Acelum, Patavium, Opitergium, Belunum, Vicetia. Mantua Tuscorum trans Padum sola reliqua. Venetos Troiana stirpe ortos auctor est Cato, Cenomanes iuxta Massiliam habitasse in Volcis. Feltrini et Tridentini et Beruenses Raetica oppida, Raetorum et Euganeorum Verona, Iulienses Carnorum. dein, quos scrupulosius dicere non attineat, Alutrenses, Asseriates, Flamonienses Vanienses et alii cognomine Carici, Foroiulienses cognomine Transpadani, Foretani, Nedinates, Quarqueni, Tarvisani, Togienses, Varvari.

[131] in hoc situ interiere per oram Irmene, Pellaon, Palsicium, ex Venetis Atina et Caelina, Carnis Segesta et Ocra, Tauriscis Noreia. et ab Aquileia ad XII lapidem deletum oppidum etiam invito senatu a M. Claudio Marcello L. Piso auctor est. In hac regione et undecuma lacus incluti sunt amnesque eorum partus aut alumni, si modo acceptos reddunt, ut Adduam Larius, Ticinum Verbannus, Mincium Benacus, Ollium Sebinnus, Lambrum Eupilis, omnes incolas Padi.

[132] Alpis in longitudinem |X| p. patere a Supero mari ad Inferum Caelius tradit, Timagenes XXV p. deductis, in latitudinem autem Cornelius Nepos C, T. Livius III stadiorum, uterque diversis in locis. namque et centum milia excedunt aliquando, ubi Germaniam ab Italia summovent, nec LXX inplent reliqua sui parte graciles, veluti naturae providentia. latitudo Italiae subter radices earum a Varo per Vada Sabatia, Taurinos, Comum, Brixiam, Veronam, Vicetiam, Opitergium, Aquileiam, Tergeste, Polam, Arsiam DCCXLV p. colligit.

[133] Incolae Alpium multi populi, sed inlustres a Pola ad Tergestis regionem Fecusses, Subocrini, Catali, Menoncaleni iuxtaque Carnos quondam Taurisci appellati, nunc Norici. his contermini Raeti et Vindolici, omnes in multas civitates divisi. Raetos Tuscorum prolem arbitrantur a Gallis pulsos duce Raeto. verso deinde in Italiam pectore Alpium Latini iuris Euganeae gentes, quarum oppida XXXIIII enumerat Cato.

[134] ex iis Trumplini, venalis cum agro suis populus, dein Camunni conpluresque similes finitimis adtributi muicipis. Lepontios et Salassos Tauriscae gentis idem Cato arbitratur; ceteri fere Lepontios relictos ex comitatu Herculis interpretatione Graeci nominis credunt, praeustis in transitu Alpium nive membris. eiusdem exercitus et Graios fuisse Graiarum Alpium incolas praestantesque genere Euganeos, inde tracto nomine. caput eorum Stoenos.

[135] Raetorum Vennonienses Sarunetesque ortus Rheni amnis accolunt, Lepontiorum qui Uberi vocantur fontem Rhodani eodem Alpium tractu. sunt praeterea Latio donati incolae, ut Octodurenses et finitimi Ceutrones, Cottianae civitates et Turi Liguribus orti, Bagienni Ligures et qui Montani vocantur Capillatorumque plura genera ad confinium Ligustici maris.

[136] Non alienum videtur hoc loco subicere inscriptionem e tropaeo Alpium, quae talis est: IMP : CAESARI DIVI FILIO AVG : PONT : MAX : IMP : XIIII : TR : POT : XVII : S : P : Q : R : QVOD EIVS DVCTV AVSPICIISQVE GENTES ALPINAE OMNES QVAE A MARI SVPERO AD INFERVM PERTINEBANT SVB IMPERIVM P : R : SVNT REDACTAE : GENTES ALPINAE DEVICTAE TRVMPILINI : CAMVVNI : VENOSTES :

[137] VENNONETES : ISARCI : BREVNI : GENAVNES : FOCVNATES : VINDELICORVM GENTES QVATTVOR : COSVANETES : RVCINATES : LICATES : CATENATES : AMBISONTES : RVGVSCI : SVANETES : CALVCONES : BRIXENETES : LEPONTI : VBERI : NANTVATES : SEDVNI : VARAGRI : SALASSI : ACITAVONES : MEDVLLI : VCEENI : CATVRIGES : BRIGIANI : SOGIONTI : BRODIONTI : NEMALONI : EDENATES : VESVBIANI : VEAMINI : GALLITAE : TRIVLLATI : ECDINI : VERGVNNI : EGVI : TVRI : NEMATVRI : ORATELLI : NERVSI : VELAVNI : SVETRI.

[138] Non sunt adiectae Cottianae civitates XV, quae non fuerant hostiles, item adtributae municipiis lege Pompeia. Haec est Italia diis sacra, hae gentes eius, haec oppida populorum. super haec Italia, quae L. Aemilio Paulo C. Atilio Regulo cos. nuntiato Gallico tumultu sola sine externis ullis auxiliis atque etiam tunc sine Transpadanis equitum LXXX, peditum DCC armavit, metallorum omnium fertilitate nullis cedit terris; sed interdictum id vetere consulto patrum Italiae parci iubentium.

[139] Arsiae gens Liburnorum iungitur usque ad flumen Titium. pars eius fuere Mentores, Himani, Encheleae, Bulini et quos Callimachus Peucetios appellat, nunc totum uno nomine Illyricum vocatur generatim. populorum pauca effatu digna aut facilia nomina. conventum Scardonitanum petunt lapides et Liburnorum civitates XIIII, ex quibus Lacinienses, Stulpinos, Buristas, Olbonenses nomineare non pigeat. ius Italicum habent ex eo conventu Alutae, Flanates, a quibus sinus nominatur, Lopsi, Varvarini inmunesque Asseriates, et ex insulis Fertinates, Curictae.

[140] cetero per oram oppida a Nesactio Alvona, Flanona, Tarsatica, Senia, Lopsica, Ortoplinia, Vegium, Argyruntum, Corinium, Aenona, civitas Pasini, flumen Telavium, quo finitur Iapudia. insulae eius sinus cum oppidis praeter supra significatas Absortium,Arba, Crexi, Gissa, Portunata. rursus in continente colonia Iader, quae a Pola CLX abest, inde XXX Colentum insula,XLIII ostium Titi fluminis.

[141] Liburniae finis et initium Dalmatiae Scardona in amne eo XII passuum a mari. dein Tariotarum antiqua regio et castellum Tariona, promunturium Diomedis vel, ut alii, paeninsula Hyllis circuitu C, Tragurium civium Romanorum, marmore notum, Siculi, in quem locum Divus Claudius veteranos misit, Salona colonia ab Iader CXII

[142] petunt in eam iura viribus discriptis in decurias CCCXLII Delmatae, XXV Deuri, CCXXXVIIII Ditiones, CCLXVIIII Maezei, LII Sardeates. in hoc tractu sunt Burnum, Andetrium, Tribulium, nobilitata proeliis castella. petunt et ex insulis Issaei, Solentini, Separi, Epetini. ab his castella Petuntium, Nareste, Oneum. Narona colonia tertii conventus a Salona LXXX p., adposita cognomins sui fluvio a mari XX p. M. Varro LXXXVIIII civitates eo ventitasse auctor est;

[143] nunc soli prope noscuntur Cerauni decuriis XXIIII, Daversi XVII, Desitiates CIII, Docleatae XXXIII, Deretini XIIII, Deraemistae XXX, Dindari XXXIII, Glinditiones XLIIII, Melcumani XXIIII, Naresi CII, Scirtari LXXII, Siculotae XXIIII populatoresque quondam Italiae Vardaei non amplius quam XX decuriis. praeter hos tenuere tractum eum Ozuaei, Partheni, Cavi, Haemasi, asthitae, Arinistae.

[144] a Narone amne C p. abest Epidaurum colonia. ab Epidauro sunt oppida civium Romanorum Rhizinium, Acruium, Butuanum, Olcinium, quod antea Colchinium dictum est, a Colchis conditum, amnis Drino superque eum oppidum civium Romanorum Scodra ab mari XVIII, praeterea multorum Graeciae oppidorum deficiens memoria nec non et civitatium validarum: eo namque tractu fuere. Labeatae, Senedi, Rudini, Sasaei, Grabaei; proprieque dicti Illyri et Taulanti et Pyraei retinent nomen. in ora Nymphaeum promunturium. Lissum oppidum civium Romanorum ab Epidauro C p.

[145] a Lisso Macedonia provincia. gentes Partheni et a tergo eorum Dassaretae, montes Candaviae a Dyrrachio LXXVIII p., in ora vero Denda civium Romanorum, Epidamnum colonia, propter inauspicatum nomen Dyrrachium appellata, flumen Aous, a quibusdam Aeas nominatum, Apollonia, quondam Corinthiorum colonia,IIII p. a mari recedens, cuius in finibus celebre Nymphaeum accolunt barbari Amantes et Buliones. at in ora oppidum Oricum, a Colchis conditum. inde initium Epiri, montes Acroceraunia, quibus hunc Europae determinavimus sinum. Oricum a Sallentino Italiae promunturio distat LXXX.

[146] A tergo Carnorum et Iapudum, qua se fert mangus Hister, Raetis iunguntur Norici. oppida eorum Virunum, Celeia, Teurnia, Aguntum, Iuvaum, omnia Claudia, Flavium Solvense. Noricis iunguntur lacus Pelso, deserta Boiorum; iam tamen colonia Divi Claudi Savaria et oppido Scarabantia Iulia habitantur.

[147] Inde glandifera Pannonia, qua mitescentia Alpium iuga per medium Illyricum a septentrione ad meridiem versa molli in dextra ac laeva devexitate considunt. quae pars ad mare Hadriaticum spectat, appellatur Delmatia et Illyricum supra dictum; ad septentriones Panonia vergit. finitur inde Danuvio. in ea coloniae Emona, Siscia. amnes clari et navigabiles in Danuvium defluunt Draus e Noricis violentior, Saus ex Alpibus Carnicis placidior,CXX intervallo: Draus per Serretes, Serapillos, Iasos, Andizetes, Saus per Colapianos Breucosque.

[148] populorum haec capita; praeterea Arviates, Azali, Amantini, Belgites, Catari, Cornacates,Eravisci, Hercuniates, Latovici, Oseriates, Varciani. mons Claudius, cuius in fronte Sardisci, in tergo Taurisci. insula in Sao Metubarbis, amnicarum maxima. praeterea amnes memorandi: Colapis in Saum influens iuxta Sisciam gemino alveo insulam ibi efficit quae Segestica appellatur; alter amnis Bacunitus in Saum .... Sirmio oppido influit, ubi civitas Sirmiensium et Amantinorum. inde XLV Taurunum, ubi Danuvio miscetur Saus. supra influunt Valdasus, Urpanus, et ipsi non ignobiles.

[149] Pannoniae iunguntur provincia quae Moesia appellatur, ad Pontum usque cum Danuvio decurrens. incipit a confluente supra dicto. in ea Dardani, Celegeri, Tribali, Timachi, Moesi, Thraces Pontoque contermini Scythae. flumina clara e Dardanis Margus, Pingus, Timachus, ex Rhodope Oescus, ex Haemo Utus, Asamus, Ieterus.

[150] Illyrici latitudo qua maxima est CCCXXV p. colligit, longitudo a flumine Arsia ad flumen Drinium DXXX. a Drinio ad promunturium Acroceraunium CLXXV Agrippa prodidit, universum autem sinum Italiae et Illyrici ambitu|XVII|. in eo duo maria quo distinximus fine, Ionium in prima parte, iinterius Hadriaticum, quod Superum vocant.

[151] Insulae in Ausonio mari praeter iam dictas memoratu dignae nullae, in Ionio paucae Calabro litore ante Brundisium, quarum obiectu portus efficitur, contra Apulum litus Diomedia, conspicua monumento Diomedis, et altera eodem nomine, a quibusdam Teutria appellata. Illyrici ora mille amplius insulis frequentatur, natura vadoso mari aestuariisque tenui alveo intercursantibus. clarae ante ostia Timavi calidorum fontium cum aestu maris crescentium, iuxta Histrorum agrum Cissa, Pullariae et Absyrtides Grais dictae a fratre Medeae ibi interfecto.

[152] iuxta eas Electridas vocavere in quibus proveniret sucinum, quod illi electrum appellant, vanitatis Graecae certissimum documentum, adeo ut quas earum designent haut umquam constiterit. contra Iader est Lissa et quae appellata est, contra Liburnos Crateae aliquot nec pauciores Liburnicae, Celadussae, contra Tragurium Bova et capris laudata Brattia, Issa civium Romanorum et cum oppido Pharia. ab Issa Corcyra Melaena cognominata cum Cnidiorum oppido distat XXV, inter quam et Illyricum Melite, unde catulos Melitaeos appellari Callimachus auctor est.XV ab ea VII Elaphites, in Ionio autem mari ab Orico MM p. Sasonis, piratica statione nota.


LIBER IV

[1] Tertius Europae sinus Acrocerauniis incipit montibus, finitur Hellesponto, amplectitur praeter minores sinus |XIX|:XXV passuum. in eo Epirus, Acarnania, Aetolia, Phocis, Locris, Achaia, Messenia, Laconica, Argolis, Megaris, Attice, Boeotia iterumque ab ealio mari eadem Macedonia, Thracia. omnis Graeciae fabulositas sicut et litterarum claritas ex hoc primum sinu effulsit, quapropter paululum in eo conmorabimur.

[2] Epiros in universum appellata a Cerauniis incipit montibus. in ea primi Chaones, a quibus Chaonia, dein Thesproti, Antigonenses, locus Aornos et pestifera avibus exhalatio, Cestrini, Perrhaebi, quorum mons Pindus, Cassopaei, Dryopes, Selloe, Hellopes, Molossi, apud quos Dodonaei Iovis templum oraculo inlustre, Talarus mons, centum fontibus circa radices Theopompo celebratus.

[3] Epiros ipsa, ad Magnesiam Macedoniamque tendens, a tergo suo Dassaretas supra dictos, liberam gentem, mox feram Dardanos habet. Dardanis laevo Triballi praetendentur latere et Moesicae gentes, a fronte iunguntur Maedi ac Denselatae, quibus Threces ad Pontum usque pertinentes. ita succincta Rhodopes, mox et Haemi, vallatur excelsitas.

[4] in Epiri ora castellum in Acrocerauniis Chimera, sub eo Aquae Regiae fons, oppida Maeandria, Cestria, flumen Thesprotiae Thyamis, colonia Buthrotum, maximeque nobilitatus Ambracius sinus, D passuum faucibus spatiosum aequor accipiens, longitudinis XXXVII, latitudinis XV. in eum defertur amnis Acheron, e lacu Thesprotias Acherusia profluens XXXV passuum inde et mille pedum ponte mirabilis omnia sua mirantibus. in sinu oppidum Ambracia. Molossorum flumina Aphas, Aratthus, civitas Anactorica, locus Pandosia.

[5] Acarnaniae, quae antea Curetis vocabatur, oppida Hercalia, Echinus et in ore ipso colonia Augusti Actium cum templo Apollinis nobili ac civitate libera Nicopolitana. egressos sinu Ambracio in Ionium excipit Leucadium litus, promunturium Leucates, dein sinus et Leucadia ipsa paeninsula, quondam Neritis appellata, opere accolarum abscisa continenti ac reddita venturum flatu congeriem harenae adtumulantium, qui locus vocatur Dioryctos stadiorum longitudine trium. oppidum in ea Leucas, quondam Neritum dictum. deinde Acarnanum urbes Alyzia, Stratos, Argos Amphilochium cognominatum. amnis Achelous e Pindo fluens Acarnaniam ab Aetolia dirimens et Artemitam insulam adsiduo terrae invectu continenti adnectens.

[6] Aetolorum populi Athamanes, Tymphaei, Ephyri, Aenienses, Perrhaebi, Dolopes, Maraces, Atraces, a quibus Atrax amnis Ionio mari infunditur. Aetoliae oppidum Calydon est VII:D passuum a mari iuxta euenum amnem. dein Macynia, Molycria, cuius a tergo Chalcis mons et Taphiassus. at in ora promunturium Antirrhium, ubi ostium Corinthiaci sinus minus M p. latitudine influentis Aetolosque dirimentis a Peloponneso. promunturium quod contra procedit appellatur Rhion. sed in Corinthio ainu oppida Aetoliae Naupactus, Eupalimna et in mediterraneo Pleuron, Halicarna, montes clari in Dodone Tomarus, in Ambracia Crauia, in Acarnania Aracynthus, in Aetolia Achaton, Panaetolium, Macynium.

[7] Proximi Aetolis Locri cognominantur Ozolae, immunes. oppidum Oeanthe, portus Apollinis Phaesti, sinus Crisaeus, intus oppida Argyna, Eupalia, Phaestum, Calamisus. ultra Cirrhaei Phocidis campi, oppidum Cirrha, portus Chalaeon, a quo VII p. introrsus liberum oppidum Delphi sub monte Parnaso, clarissimi in terris oraculi Apollinis.

[8] fons Castalius, amnis Cephisus praefluens Delphos, ortus in Lilaea urbe. quondam praeterea oppidum Crisa et cum Bulensibus Anticyra, Naulochum, Pyrrha, Amphisa immunis, Tithrone, Tithorea, Ambrysus, Mirana, quae regio Daulis appellatur. deinde in intimo sinu angulus Boeotiae adluitur cum oppidis Siphis, Thebis quae Corsiae cognominata sunt iuxta Heliconem montem. tertium ab hoc mari Boeotiae oppidum Pagae, unde Peloponnesi prosilit cervix.

[9] Peloponnesus, Apia antea appellata et Pelasgia, paeninsula haut ulli terrae nobilitate postferenda, inter duo maria Aegeum et Ionium, platani folio similis propter angulosos recessus, circuitu DLXIII p. colligit auctore Isidoro; eadem per sinus paene tantundem adicit. angustiae, unde procedit, Isthmos appellatur. in eo loca inrumpentia e diverso quae dicta sunt maria a septentrione et exortu eius omnem ibi latitudinem vorant, donec contrario incursu tantorum aequorum V milium passuum intervallo exesis utrimque lateribus angusta cervice Peloponnesum contineat Hellas.

[10] Corinthiacus hinc, illinc Caronicus appellatur sinus; Lecheae hinc, Cenchreae illinc angustiarum termini, longo et ancipiti navium ambitu quas magnitudo plaustris transvehi prohibet. quam ob causam perfodere navigabili alveo angustias eas temptavere Demeterius rex, dictator Caesar, Gaius princeps, Domitius Nero, nefasto, ut omnium exitu patuit, incepto.

[11] in medio hoc intervallo, quod Isthmon appellavimus, adplicata colli habitatur colonia Corinthus, antea Ephyra dicta, sexagenis ab utroque litore stadiis, e summa sua arce, quae vocatur Acrocorinthos, in qua fons Pirene, diversa duo maria prospectans.LXXXVIII p. ad Corinthiacum sinum traiectus est Patras a Leucade. Patrae, colonia in longissimo promunturio Peloponnesi ut dictum est, intervallo in ipsis faucibus, sinum Corinthiacum LXXXV in longitudinem usque ad Isthmon transmittunt.

[12] Achaiae nomen provinciae ab Isthmo incipit. antea Aegialos vocabatur propter urbes in litore per ordinem dispositas. primae ibi quas diximus Lecheae, Corinthiorum portus, mox Olyros, Pellenaeorum castellum, oppida Helice, Bura, in quae refugere haustis prioribus, Sicyon, Aegira, Aegium, Erineos. intus Cleonae, Hysiae.

[13] Panhormus portus demonstratumque iam Rhium, a quo promunturio V absunt Patrae, quas supra memoravimus. locus Pherae. in Achaia novem montium Scioessa notissimus, fons Cymothoe. ultra Patras oppidum Olenum, cox Dyme, loca Buprasium, Hyrmine, promunturium Araxus, Cyllenius sinus, promunturium Chelonates, unde Cyllenen XV p., castellum Phlius, quae regio ab Homero Araethyrea dicta est, postea Asopis.

[14] inde Eliorum ager, qui antea Epioe vocabantur. ipsa Elis in mediterraneo et a Pylo XIII intus delubrum Olympii Iovis, ludorum claritate fastos Graeciae complexum, Pisaeorum quondam oppidum, praefluente Alpheo amne. at in ora promunturium Ichthys, amnis Alpheus - navigatur VI p. -, oppida Aulon, Leprium, promunturium Platanodes. omnia haec ad occasum versa,

[15] ad meridiem Cyparissius sinus cum urbe Cyparisso LXXV circuitu, oppida Pylos, Mothone, locus Helos, promunturium Acritas, sinus Asinaeus ab oppido Asine, Coronaeus a Corone. finiuntur Taenaro promunturio. ibi regio Messenia duodeviginti montium, amnis Pamisus, intus autem ipsa Messene, Ithome, Oechalia, Arene, Pteleon, Thryon, Dorion, Zancle, variis quaeque clara temporibus. huius sinus circuitus LXXX, traiectus vero XXX.

[16] Dehinc a Taenaro ager Laconicus liberae gentis et sinus circuitu CVI, traiectu XXXVIII. oppida Taenarum, Amyclae, Pherae, Leuctra et intus Sparta, Therapne atque ubi fuere Cardamyle, Pitane, Anthia, locus Thyreae, Gerania. mons Taygetus, amnis Eurotas. sinus Aegilodes, oppidum Psamathus. sinus Gytheates ab oppido, ex quo Cretam in insulam certissimus cursus. omnes autem Maleo promunturium includuntur.

[17] Qui sequitur sinus ad Scyllaeum Argolicus appellatur, traiectu L, idem ambitu CLXII. oppida Boea, Epidaurus Limera cognomine, Zerax, Cyphans portus. amnes Inachus, Erasinus, inter quos Argos Hippium cognominatum supra locum Lernen a mari MM, novemque additis milibus Mycenae et ubi fuisse Tiryntha tradunt et locus Mantinea. montes Artemisius, Apesantus, Asterion, Parparus aliique XI numero, fontes Niobe, Amymone, Psamathe.

[18] a Scyllaeo ad Isthmon LXXX p. oppida Hermione, Troezen, Coryphasium appellatumque alias Inachium, alias Dipsium Argos, portus Schoenitas. sinus Saronicus, olim querno nemore redimitus, unde nomen, ita Graecia antiqua appellante quercum; in eo Epidaurum oppidum, Aesculapi delubro celebre, Spiraeum promunturium, portus Anthedus et Bucephalus et quas supras dixeramus Cenchreae, Isthmi pars altera cum delubro Neptuni quinquennalibus incluto ludis.

[19] tot sinus Peloponnesi oram lancinant, tot maria adlatrant, siquidem a septentrione Ionium inrumpit, ab occidente Siculo pulsatur, a meridie Cretico urguetur, ab oriente brumali Aegaeo, ab oriente solstitiali Myrtoo, quod a Megarico incipiens sinu totam Atticen adluit.

[20] Mediterraneao eius Arcadia maxime tenet undique a mari remota, initio Drymodes, mox Pelasgis appellata. oppida eius Psophis, Mantinea, Stymphalum, Tegea, Antigonea, Orchomenum, Pheneum, Pallantium, unde Palatium Romae, Megalepolis, Gortyna, Bucolium, Carnion, Parrhasie, Thelpusa, Melaenae, Heraea, Pylae, Pallene, Agrae, Epium, Cynaethae, Lepreon Arcadiae, Parthenium, Alea, Methydrium, Enispe, Macistum, Lampia, Clitorium, Cleonae. inter quae due oppida regio Nemea est, et Bambinadia vocitata.

[21] montes in Arcadia Pholoë cum oppido, item Cyllene, Lycaeus, in quo Lycaei Iovis delubrum, Maenalus, Artemisius, Parthenius, Lampeus, Nonacris praeterque ignobiles VIII. amnes Ladon e paludibus Phenei, Erymanthus e monte eiusdem nominis in Alpheum defluens.

[22] reliquae citiates in Achaia dicendae Alipheraei, Abeatae, Pyrgenses, Paroreatae, Pharygenitae, Tortuni, Typanei, Thriusi, Tritienses. universae Achaiae libertatem Domitius Nero dedit. Peloponnesus in latitudinem a promunturio Maleae ad oppidum Aegium Corinthiaci sinus CXC patet, at in transversum ab Elide Epidaurum CXXV, ab Olympia Argos per Arcadiam LXVIII; ab eodem loco ad Pylum iam dicta mensura est. universa autem, velut pensante aequorum incursus natura, in montes sex atque LXX attollitur.

[23] Ab Isthmi angustiis Hella incipit, nostris Graecia appellata. in ea prima Attice, antiquitus Acte vocata. attingit Isthmum parte sui quae appellatur Megaris ab colonia Megara, e regione Pagarum. duo haec oppida excurrente Peloponneso sita sunt, utraque ex parte velut in umeris Helladis, Pagaei et amplius Aegosthenenses contributi Megarensibus. in ora autem portus Choenos, oppida Sidous, Cremmyon, Scironia saxa VI longitudine, Gernaia, Megara, Eleusin.

[24] fuere et Oenoe et Probalinthos. nunc sunt ab Isthmo LV Piraeus et Phalera portus, V muro recedentibus Athenis iuncti. libera haec civitas nec indiga ullius praeconii amplius: tanta claritas superfluit. in Attica fontes Cephisia, Larine, Callirroe Enneacrunos, montes Brilessus, Aegialeus, Icarius, Hymettus, Lycabettus, locus Ilisos. a Piraeo LXV Sunium promunturium, Thoricos promunturium, Potamos, Steria, Brauron, quondam oppida, Rhamnus pagus, locus Marathon, campus Thriasius, oppidum Melita et Oropus in confinio Boeotiae.

[25] Cuius Anthedon, Onchestos, Thespiae liberum oppidum, Lebadea nec cedentes Athenis claritate quae cognominantur Boeotiae Thebae, duorum numinum Liberi atque Herculis, ut volunt, patria. et Musis natalem in nemore Heliconis adsignant. datur et his Thebis saltus Cithaeron, amnis Ismenus. praeterea fontes in Boeotia Oedipodia, Psamathe, Dirce, Epicrane, Arethusa, Hippocrene, Aganippe, Gargaphie. montes extra praedictos Mycalesus, Hadylius, Acontius.

[26] reliqua oppida inter Megaricam et Thebas Eleutherae, Haliartus, Plataeae, Pherae, Aspledon, Hyle, Thisbe, Erythrae, Glissa, Copae, iuxta Cephisum amnem Lamiae et Anichiae, Medeon, Phlygone, Acraephia, Coronea, Chaeronea. in ora autem infra Thebas Ocalee, Eteonos, Scolos, Schoenos, Peteon, Hyrie, Mycalesos, Ireseum et Eleon, Ollarum, Tanagra, liber populus, et in ipsis faucibus Euripi, quem facit obiecta insula Euboea, Aulis capacis nobilis portu. Boeotos Hyantas antiquitus dixere.

[27] Locri deinde Epicnemidii cognominantur, olim Leleges appellati, per quos amnis Cephisus defertur in mare. oppida Opus, unde et sinus Opuntius, Cynus. Phocidis in litore unum Daphnus, introrsus autem Larisa, Elatea et in ripa Cephisi, ut diximus, Lilaea Delphosque versae Cnemis et Hyampolis. rursus Lorcorum ora, in qua Larumna, Thronium, iuxta quod Boagrius amnis defertur in mare. oppida Narycum, Alope, Scarphia. postea Maliacus sinus ab incolis dictus, in quo oppida Halcyone, Aegonia, Phalara.

[28] Doris deinde, in qua Sparthos, Erineon, Boion, Pindus, Cytinum. Doridis a tergo mons Oeta est. Sequitur mutatis saepe nominibus Haemonia, eadem Pelasgis et Pelasgicon Argos, Hellas, eadem Thessalia et Dryopis, semper a regibus cognominata. ibi genitus rex nomine Graecus, a quo Graecia; ibi Hellen, a quo Hellenes. hos eosdem Homerus tribus nominibus appellavit Myrmidonas et Hellenas et Achaeos. ex his Phthiotae nominantur Dorida accolentes. eorum oppida Echinus, in faucibus Sperchii fluminis Thermopylarum angustiae, quo argumento IIII inde Heraclea Trechin dicta est. mons ibi Calidromus; oppida celebrata Hellas, Halos, Lamia, Phthia, Arne.

[29] In Thessalia autem Orchomenus, Minyius antea dictus, et oppidum Alimon, ab aliis Holmon, Atrax, Palamna, fons Hyperia, oppida Pherae, quarum a tergo Pieria ad Macedoniam protenditur, Larisa, Gomphi, Thebae Thessalae, nemus Pteleon, sinus Pagasicus, oppidum Pagasa, idem postea Demetrias dictum, Tricca, Pharsali campi cum civitate libera, Crannon, Iletia. montes Phthiotidis Nymphaeus, quod topiario naturae opere spectabilis, Buzygaeus, Conacoessa, Bromiaeus, Daphusa, Chimarone, Athamas, Stephane.

[30] in Thessalia quattuor atque triginta, quorum nobilissimi Cercetii, Olympus Pierius, Ossa, cuius ex adverso Pindus et Othrys, Lapitharum sedes, hi ad occasum vergentes, ad ortus Pelious, omnes theatrali modo inflexi, caveatis ante eos LXXV urbibus. flumina Thessaliae Apidamus, Phoenix, Enipeus, Onochonus, Pamisus, fons Messeis, lacus Boebeis et ante cunctos claritate Penius, ortos iuxta Gomphos interque Ossam et Olympum nemorosa convalle defluens D stadiis, dimidio eius spatii navigabilis.

[31] in eo cursu Tempe vocant,V passuum longitudine et ferme sesquiugeri latitudine, ultra visum hominis attollentibus se dextra laevaque leniter convexis iugis, intus silva late viridante, ac labitur Penius viridis calculo, amoenus circa ripas gramine, canorus avium concentu. accipit amnem Horcon nec recipiti, sed olei modo supernatantem, ut dictum est Homero, brevi spatio portatum abdicat, poenales aquas dirisque genitas argenteis suis misceri recusans.

[32] Thessaliae adnexa Magnesia est, cuius fons Libethra, oppida Iolcus, Ormenium, Pyrra, Methone, Olizon, promunturium Sepias, oppida Castana, Spalathra, promunturium Aeantium, oppida Meliboea, Rhizus, Erymnae, ostium Penii, oppida Homolium, Orthe, Iresiae, Pelinna, Thaumacie, Gyrton, Crannon, Acharne, Dotion, Melite, Phylace, Potniae. Epiri, Achaiae, Atticae, Thessalia in porrectum longitudo CCCCLXXXX traditur, latitudo CCLXXXXVII.

[33] Macedonia postea CL populorum, duobus incluta regibus quondamque terrarum imperio, Emathia antea dicta. haec ad Epiroticas gentes in solis occasum recedens post terga Magnesiae atque Thessaliae infestatur a Dardanis; partem eius septentrionalem Paeonia ac Pelagonia protegunt a Triballis. oppida Aegae, in quo sepeliri mos reges, Beroea et in regione, quae Pieria appellatur a nemore, Aeginium.

[34] in ora Heraclea, flumen Apilas, oppida Pydna, Aloros, amnis Haliacmon. intus Aloritae, Vallaei, Phylacaei, Cyrrestae, Tyrissaei, Pella colonia, oppidum Stobi civium Romanorum, mox Antigonea, Europus ad Axium amnem, eodemque nomine per quod Rhoedias fluit, Scydra, Eordaea, Mieza, Gordyniae.

[35] mox in ora Ichnae, fluvius Axius. ad hunc finem Dardani, Treres, Pieres Macedoniam accolunt. ab hoc amne Paeoniae gentes Paraxiaei, Eordenses, Almopi, Pelagones, Mygdones. montes Rhodope, Scopius, Orbelus. dein praeiacente gremio terrarum Arethusii, Antiochienses, Idomenenses, Doberi, Aestrienses, Allantenses, Audaristenses, Morylli, Garresci, Lyncestae, Othryonei et liberi Amantini atque Orestae, coloniae Bullidenses et Dienses, Xylopolitae, Scotusaei liberi, Heraclea Sintica, Tymphaei, Toronaei.

[36] In ora sinus Macedonica oppidum Chalastra et intus Phloros, Lete medioque litoris flexu Thessalonice liberae condicionis - ad hanc a Dyrrhachio CCXLV -, Therme in Thermaico sinu, oppida Dicaea, Palinandrea, Scione, promunturium Canastraeum, oppida Pallene, Phlegra. qua in regione montes Hypsizonus, Epytus, Alcyon, Elaeuomne, oppida Nissos, Phryxelon, Mendae et in Pallenensi Isthmo quondam Potidaea, nunc Cassandrea colonia, Anthemus, Olophyxus,

[37] sinus Mecyberna, oppida Myscella, Ampelos, Torone, Siggos, Stolos, fretum, quo montem Atho Xerxes Persarum rex continenti abscidit in longitudinem passuum MD. mons ipse a planitie excurrit in maria LXXV passuum, ambitus radicis CL colligit. oppidum in cacumine fuit Acrothoon; nunc sunt Uranopolis, Palaehorium, Thyssus, Cleonae, Apollonia, cuius incolae Macrobii coantur.

[38] oppidum Cassera faucesque alterae Isthmi, Acanthus, Stagira, Sithone, Heraclea et regio Mygdoniae subiacens, in qua recedentes a mari Apollonia, Arethusa. in ora rursus Posidium et sinus cum oppido Cermoro, Amphipolis liberum, gens Bisaltae. dein Macedoniae terminus amnis Strymon, ortus in Haemo. memorandum in septem lacus eum fundi, priusquam derigat cursum.

[39] Haec est Macedonia terrarum imperio potita quondam, haec Asiam, Armeniam, Hiberiam, Albaniam, Cappadociam, Syriam, Aegyptum, Taurum, Caucasum transgressa, haec in Bactris, Medis, Persis dominata toto oriente pssesso, haec etiam Indiae victrix per vestigia Liberi Patris atque Herculis vagata. haec eadem est Macedonia, cuius uno die Paulus Aemilius imperator noster LXII urbes direptas vendidit. tantam differentiam sortis praestitere duo homines!

[40] Thracia sequitur, inter validissimas Europae gentes, in strategias L divisa. populorum eius, quos nominare non pigeat, amnem Strymonem accolunt dextro latere Denseletae et Maedi ad Bisaltas usque supra dictas, laevo Digerri Bessorumque multa nomina ad Mestum amnem ima Pangaei mtis ambientem inter Haletos, Diobessos, Carbilesos, inde Brigas, Sapaeos, Odomantos. Odrysarum gens fundit Hebrum accolentibus Carbiletis, Pyrogeris, Drugeris, Caenicis, Hypsaltis, Benis, Corpilis, Bottiaeis, Edonis.

[41] eodem sunt in tractu Sialetae, Priantae, Dolongae, Thyni, Coelaletae maiores Haemo, minores Rhodopae subditi. inter quos Hebrus amnis, oppidum sub Rhodope Poneropolis antea, mox a conditore Philippopolis, nunc a situ Trimontium dicta. Haemi excelsitas VI passuum subitur. aversa eius et in Histrum devexa Moesi, Getae, Aedi, Scaugdae Clariaeque et sub iis Arraei Sarmatae, quos Aretas vocant, Scythaeque et circa Ponti litora Moriseni Sitonique, Orphei vatis genitores, optinent.

[42] ita finit Hister a septentrione, ab ortu Pontus ac Propontis, a meridie Aegaeum mare. cuius in ora a Strymone Apollonia, Oesyma, Neapolis, Datos. intus Philippi colonia - absunt a Dyrrhachio CCCXXV -, Scotusa, Topiros civitas. Mesti amnis ostium, mons Pangaeus. Heraclea, Olynthos, Abdera libera civitas. stagnum Bistonum et gens. oppidum fuit Tirida, Diomedis equorum stabulis dirum; nunc sunt Dicaea, Ismaron, locus Parthenion, Phalesina, Maronea, prius Orthagurea dicta.

[43] mons Serrium, Zone, tum locus Doriscum,X hominum capax - ita Xerxes ibi dinumeravit exercitum -, os Hebri, portus Stentoris, oppidum Aenos liberum cum Polydori tumulo, Ciconum quondam regio. a orisco incurvatur ora ad Macron Tichos CXII p., circa quem locum fluvius Melas, a quo sinus appellatur. oppida Cypsela, Bisanthe, Macron Tichos, dictum quia a Propontide ad Melanem sinum inter duo maria porrectus murus procurrentem excludit Cherronesum.

[44] namque Thracia altero latere a Pontico litore incipiens, ubi Hister amnis inmergitur, vel pulcherrimas in ea parte urbes habet, Histropolin Milesiorum, Tomos, Callatim, quae antea Cerbatis vocabatur, Heracleam. habuit et Bizonen terrae hiatu raptam; nunc habet Dionysopolim, Crunon antea dictam; adluit Zyras amnis. totum eum tractum Scythae Aroteres cognominati tenuere. ceor oppida Aphrodisias, Libistos, Zygere, Rhocobae, Eumenia, Parthenopolis, Gerania, ubi Pygmaeorum gens fuisse proditur; Catizos barbari vocabant, creduntque a gruibus fugatos.

[45] in ora a Dionysopoli est Odessus Milesiorum, flumen Pannysis, oppidum Ereta, Naulochus. mons Haemus, vasto iugo procumbens in Pontum, oppidum habuit in vertice Aristaeum; nunc in ora Mesembria, Anchialum, ubi Messa fuerat. Astice regio habuit oppidum Anthium; nunc est Apollonia. flumina Panisos, Iuras, Tearus, Orosines; oppida Thynias, Halmydesos, Develton cum stagno, quod nunc Deultum vocatur veteranorum, Phinopolis, iuxta quam Bosporos. ab Histri ostio ad os Ponti passuum D alii fecere, Agrippa LX adiecit; inde ad murum supra dictum CL, ab eo Cherronesi CXXVI.

[46]- Sed a Bosporo sinus Lasthenes, portus Senum et alter qui Mulierum cognominatur. promunturium Chryseon Ceras, in quo oppidum Byzantium liberae condicionis, antea Lygos dictum; abest a Dyrrhachio DCCXI p.: tantum patet longitudo terrarum inter Hadriaticum mare et Propontidem.

[47] amnes Bathynias, Pidars sive Athyras. oppida Selymbria, Peinthus, latitudine CC pedum continenti adnexa. intus Bizye, arx regum Thraciae, a Terei nefasto invisa hirundinibus, regio Caenica, colonia Flaviopolis, ubi antea Caela oppidum vocabatur, et a Bizye L p. Aprox colonia, quae a Philippis abest CLXXXVIIII. at in ora amnis Erginus; oppidum fuit Ganos. deseritur et Lysimachea iam in Cherroneso.

[48] alius namque ibi Isthmios angustias similes eodem nomine et pari latitudine inlustrat. duae urbes utrimque litora haut dissimiili modo tenuere, Pactye a Propontide, Cardia a Melane sinu, haec ex facie loci nomine accepto, utraeque conprehensae postea Lysimachea V p. a Longis Muris. Cherronesos a Propontide habuit Tiristasin, Crithoten, Cissam flumini Aegos adpositam; nunc habet a colonia Apro XXII p. Resisthon, ex adverso coloniae Parianae.

[49] et Hellespontus VII, ut diximus, stadiis Europam ab Asia dividens, IIII inter se contrarias urbes habet, in Europa Callipolim et Seston, in Asia Lampsacon et Abydon. dein promunturium Cherronesi Mastusia adversum Sigeo, cuius in fronte obliqua Cynossema - ita appellatur Hecubae tumulus -, statio Achaeorum et turris, delubrum Protesilai et in extrema Cherronesi fronte, quae vocatur Aeotium, oppidum Elaeus. dein petenti Melana sinum portus Coelos et Panhormus et supra dicta Cardia.

[50] Tertius Europae sinus ad hunc modum clauditur. montes extra praedictos Thraciae Edonus, Gygemeros, Meritus, Melamphyllos. flumina in Hebrum cadentia Bargus, Syrmus. Macedoniae, Thraciae, Hellesponti longitudo est supra dicta: quidam DCCXX faciunt. latitudo CCCLXXXIIII est.

[51] Aegaeo mari nomen dedit scopulus inter Tenedum et Chium verius quam insula, Aex nomine a specie caprae, quae ita Graecis appellatur, repente e medio mari exiliens. cernunt eum ab dextera parte Antandrum navigantes ab Achaia, dirum ac pestiferum. Aegaei pars Myrtoo datur. appellatur ab insula parva, quae cernitur Macedoniam a Geraesto petentibus haut procul Euboeae Carysto. Romani omnia haec maria duobus nominibus appellant, Macedonicum quacumque Macedoniam aut Thraciam attingit, Graeciense qua Graceiam adluit. nam Graeci et Ionium dividunt in Siculum ac Creticum ab insulis, item Icarium, quod est inter Samnum et Myconum. cetera nomina sinus dedere quod diximus.

[52] Et maria quidem gentesque in tertio Europae sinu ad hunc modum se habent; insulae autem ex adverso Thesprotiae a Buthroto XII p., eadem ab Acrocerauniis L, cum urbe eiusdem nominis Corcyra liberae civitatis et oppido Cassiope temploque Cassi Iovis,XCVII in longitudinem patens, Homero dicta Scheria et Phaeacia, Callimacho etiam Drepane. circa eam aliquot, sed ad Italiam vergens Othronos, ad Leucadiam Paxos, Subotae duae,V discretae a Corcyra.

[53] nec procul ab iis ante Corcyram Ericusa, Marathe, Elaphusa, Malthace, Trachie, Pythionia, Ptychia, Tarachie et a Phalacro, Corcyrae promunturio, scopulus in quem mutatam Ulixis navem a simili specie fabula est. ante Leucadiam autem et Aetoliam permultae, quarum Teleboides eaedemque Taphiae ab incolis ante Leucadiam appellantur Taphias, Carnos, Oxia, Prinoessa, ante Aetoliam Echinades Aegialia, Cotonis, Thyatira, Geoaris, Dionysia, Cyrnus, Chalcis, Pinara, Nystrus.

[54] ante eas in alto Cephallania, Zacynthus, utraque libera, Ithaca, Dulichium, Same, Crocyle. a Paxo Cephallania, quondam Melaena dicta,X p. abest, circuitu patet XCIII. Same diruta a Romanis adhuc tamen oppida tria habet. inter hanc et Achaiam cum oppido magnifica et fertilitate praecipua Zacynthus, aliquando appellata Hyrie, a Cephallaniae meridiana parte XXV abest. mons Elatus ibi nobilis; ipsa circuitu colligit XXXVI.

[55] ab ea Ithaca XV distat, in qua mons Neritus; tota vero circuitu patet XXV. ab ea Araxum, Peloponnesi promunturium,XV. ante hanc in alto Asteris, Prote, ante Zacynthum XXXV in eurum ventum Strophades duae, ab aliis Plotae dictae, ante Cephallaniam Letoia, ante Pylum III Sphagiae, totidem ante Messenen Oenussae.

[56] in Asinaeo sinu tres Thyrides, in Laconico Theganusa, Cothon, Cythera cum oppido, antea Porphyris appellata. haec sita est a Maleae promunturio V passuum, ancipiti propter angustias ibi navium ambitu. in Arrgolico Pityusa, Arine, Ephyre. contra Herminium agrum Tricarenus, Aperopia, Colonis, Aristera,

[57] contra Troezenium Calauria,L distans Plateis, Belbina, Lasia, Baucidias, contra Epidaurum Cecryphalos, Pityonesos VI a continente. ab hac Aegina liberae condicionis XV, cuius XVIIII praenavigatio est; eadem autem a Piraeo Atheniensium portu XX abest, ante Oenone vocitata. Spiraeo promunturio obiacent Eleusa, Adendros, Craugiae duae, Caeciae duae, Selcosa; et a Cenchreis Aspis VII et in Megarico sinu Methurides IIII, Aegila autem XV a Cythera, eademque a Cretae Phalasarna oppido XXV.

[58] Ipsa Creta, altero latere ad austrum, altero ad septentrionem versa, inter ortum occasumque porrigitur centum urbium clara fama. Dosiades eam a Crete nympha, Hesperidis filia, Anaximander a rege Curetum, Philistides Mallotes et Crates primum Aëriam dictam, deinde postea Curetim; et Macaron nonnulli a temperie caeli appellatam existimavere. latitudine nusquam L excedens et circa mediam sui partem maxime patens longitudine implet CCLXX, circuitu DLXXXVIIII, flectensque se in Creticum pelagus ab ea dictum, qua longissima est, ad orientem promunturium Samonium adversum Rhodo, ad occidentem Criu Metopon Cyrenas versus expellit.

[59] oppida eius insignia Phalasarna, Elaea, Cisamon, Pergamum, Cydonea, Minoium Apteron, Pautomatrium, Amphimala, Rhithymna, Panhormum, Cytaeum, Apollonia, Matium, Heraclea, Miletos, Ampelos, Hierapytna, Lebena, Hierapolis, et in mediterraneo Gortyna, Phaestum, Gnosus, Polyrrhenum, Myrina, Lycastos, Rhmanus, Lyctus, Dium, Asium, Pyloros, Rhytion, Elatos, Pherae, Olopyxos, Lasos, Eleuthernae, Therapnae, Marathusa, Tylisos; et aliorum circiter LX oppidorum memoria extat. montes Cadistus, Idaeus, Dictynnaeus, Corycus.

[60] ipsa abest promunturio suo, quod vocatur Criu Metopon, ut prodit Agrippa, a Cyrenarum promunturio Phycunte CXXV, item Cadisto .... a Malea Peloponnesi LXXX, a Carpatho insula promunturio Samonio LX in favonium ventum. haec inter eam et Rhodum interiacet;

[61] reliquae circa eam ante Peloponnesum duae Corycoe, totidem Mylae, et latere septentrionali dextra Cretam habenti contra Cydoneam Leuce et duae Budroe, contra Matium Dia, contra Itanum promunturium Onysia, Leuce, contra Hierapytham Chrysea, Gaudos. eodem tractu Ophiussa, Butoa, Ramnus circumvectisque Criu Metopon tres Acusagorus appellatae. ante Samonium promunturium Phocoe, Platiae, Syrnides, Naulochos, Harmedon, Zephyre.

[62] At in Hellade, etiamnum in Aegaeo, Lichades, Scarphia, Corese, Phocasia conpluresque aliae ex adverso Atticae, sine oppidis et ideo ignobiles. sed contra Eleusina clara Salamis. ante eam Psyttalia, a Sunio vero Helene V distants. dein Ceos ab ea totidem, quam nostri quidam dixere Ceam, Graeci et Hydrusam, avolsam Euboeae. quingentos longa stadios fuit quondam, mox quattuor fere partibus, quae ad Boeotiam vergebant, eodem mari devoratis oppida habet reliqua Iulida, Carthaeam; intercidere Coresus, Poeeessa. ex hac profectam delicatiorem feminis vestem auctor est Varro.

[63] Euboea, et ipsa avolsa Boeotiae, tam modico interfluente Euripo, ut ponte iungantur, ad meridiem promunturiis duobus, Geraesto ad Atticam vergente et ad Hellespontum Caphereo, insignis, a septentrione Cenaeo, nusquam latitudinem ultra XL extendit, nusquam intra MM contrahit, sed in longitudinem universae Boeotiae ab Attica ad Thessaliam usque praetenta in CL, circuitu vero CCCLXV.

[64] abest ab Hellesponto parte Capherei CCXXV, urbibus quondam Pyrrha, Porthmo, Neso, Cerintho, Oreo, Dio, Aedepso, Oechalia, nunc Chalcie, cuius ex adverso in continente Aulis est, Geraesto, Eretria, Carysto, Oritano, Artemisio, fonte Arethusa, flumine Lelanto aquisque calidis quae Ellopiae vocantur nobilis, notior tamen marmore Carystio. antea vocitata est Chalcodontis aut Macris, ut Dionysius et Ephorus tradunt, ut Aristides, Macra, ut Callidemus, Chalcis aere ibi primum reperto, ut Menaechmus, Abantias, ut poetae vulgo, Asopis.

[65] Extra eam in Myrtoo multae, sed maxime inlustres Glauconnesos et Aegilia et a promunturio Geraesto circa Delum in orbem sitae, unde et nomen traxere, Cyclades. prima earum Andrus cum oppido abest a Geraesto X, a Ceo XXXVIII. ipsam Myrsiulus Cauron, deinde Antandron cognominatum tradit, Callimachus Lasiam, alii Nonagriam, Hydrusam, Epagrim; patet circuitu LXXXXIII. ab eadem Andro passus mille et a Delo XV Tenos cum oppido in XV porrecta, quam propter aquarum abundantiam Aristoteles Hydrusam appellatam ait, aliqui Ophiusam.

[66] ceterae Myconus cum monte Dimasto a Delo XV, Siphnus, ante Meropia et Acis appellata, circuitu XXVIII, Seriphus XV Prepesinthus, Cythnos ispaque longe clarissima et Cycladum media ac templo Apollinis et mercatu celebrata Delos, quae diu fluctuata, ut proditur, sola motum terrae non sensit ad M. Varronis aetatem; Mucianus prodidit bis concussam. hanc Aristoteles ita appellatam tradit, quoniam repente apparuerit enata, Aglaosthenes Cynthiam, alii Ortygiam, Asteriam, Lagiam, Chlamydim, Cynethum, Pyrpylen igni ibi primum reperto. cingitur V passuum, adsurgit Cynthio monte.

[67] proxima ei Rhene, quam Anticlides Celadusam vocat, item Artemiten, Celadinen. Syros, quam circuitu patere XX prodiderunt vetere, Mucianus CLX, Olearos, Paros cum oppido, ab Delo XXXVIII, marmore nobilis, quam primo Platean, postea Minoida vocarunt. ab ea VII:D Naxus, a Delo XVIII, cum oppido, quam Strongylen, deinde Dian, mox Dionysiada a vinearum fertilitate, alii Siciliam minorem aut Callipolim appellarunt. patet circuitu LXXV p. dimidioque maior est quam Parus.

[68] Et hactenus quidem Cyclada servant, ceteras quae secuntur Sporadas. sunt autem Helene, Phacusa, Nicasia, Schinusa, Pholegandros et a Naxo XXXVIII p. Icaros, quae nomen mari dedit, tantundem ipsa in longitudinem patens, cum oppidis duobus tertio amisso, antea vocitata Doliche et Macris et Ichthyusa. sita est ab exortu solstitiali Deli L eademque a Samo XXXV, inter Euboeam et Andrum X passuum freto, ab ea Geraestum CXII:D passuum.

[69] nec deinde servari potest ordo; acervatim ergo ponentur reliquae. Scyros, Ios a Naxo XVIII, Homeri sepulchro veneranda, longitudine XXII, antea Phoenice appellata, Odia, Oletandros. Gyara cum oppido, circuitu XV p., abest ab Andro LXII, ab ea Syrnos LXXX, Cynethus, Telos unguneto nobilis, a Callimacho Agathusa appellata, Donusa, Patmus circuitu XXX,

[70] Corassiae, Lebinthus, Gyrus, Cinara, Sicinus quae antea Oenoe, Heraclia quae Onus, Casos quae Astrabe, Cimolos quae Echinusa, Melos cum oppido, quam Aristides Mimblida appellat, Aristoteles Zephyriam, Callimachus Mimallida, Heraclides Siphin et Acytan; haec insularum rotundissima est. Buporthmos, Machia, Hypere, quondam Patage, ut alii, Platage, nunc Amorgos, Polyaegas, Sapyle, Thera, cum primum emersit, Calliste dicta. ex ea avolsa postea Therasia, atque inter duas enata mox Automate, eadem Hiera, et in nostro aevo Thia iuxta easdem enata. distat Ios a Thera XXV p.

[71] secuntur Lea, Ascania, Anaphe, Hippuris. Astypalaea, liberae civitatis, circuitus LXXXVIII, abest a Cadisto Cretae CXXV, ab ea Platea LX, unde Caminia XXXVIII, Azibintha, Lamse, Atragia, Pharmacusa, Thetaedia, Chalcia, Calymna, in qua oppidum, Coos, Eulimna, a qua Carpathum, Cretae promunturium,XXX. in Euripo autem Euboico primo fere introitu Petaliae IIII insulae et in exitu Atalante. Cyclades et Sporades ab oriente litoribus Icariis Asiae, ab occidente Myrtois Atticae, a septentrione Aegaeo mari, a meridie Cretico et Carpathio inclusae per DCC in longitudinem et per CC latitudinem iacent.

[72] Pagasicus sinus ante se habet Euthiam, Cicynethum, Scyrum supra dictam, sed Cycladum et Sporadum extimam, Gerontiam, Scandiram, Thermaeus Iresiam, Solymniam, Eudemiam, Neam, quae Minervae sacra est, Athos ante se IIII, Peparethum cum oppido, quondam Euoenon dictam, novem milia, Sciathum XV, Imbrum cum oppido LXXXVIII. eadem abest a Mastusia Cherronesi XXII p., ipsa circuitur LXII:D; perfunditur amne Ilisso.

[73] ab ea Lemnos XXII, quae ab Atho LXXXVII; circuitu pate CXV:D p., oppida habet Hephaestiam et Myrinam, in cuius forum solstitio Athos eiaculatur umbram. ab ea Thasos libera VI p., olim Aëria vel Aethria dicta. inde Abdera continentis XXII, Athos LXII:D, tantundem insula Samothrace libera ante Hebrum, ab Imbro XXXII, a Lemno XXII:D p., a Thraciae ora XXXVIII; circuitur XXXV, attllitur monte Saoce X p. altitudinis, vel inportuosissima omnium. Callimachus eam antiquo nomine Dardaniam vocat.

[74] inter Cherronesum et Samothracen, utrimque fere XV, Halonesos, ultra Gethone, Lamponia, Alopeconnesus haud procul a Coelo, Cherronesi portu, et quaedam ignobiles. desertis quoque reddantur in hoc sinu quarum modo inveniri potuere nomina: Avesticos, Sarnos, Cissyros, Charbrusa, Calathusa, Scyllia, Dialeon, Dictaea, Melanthia, Dracanon, Arconesos, Diethusa, Ascapos, Capheris, Mesate, Acantion, Pateronnesus, Pateria, Calathe, Neriphus, Pelendos.

[75] Quartus e magnis Europae sinus ab Hellespontio incipiens Maeotis ostio finitur. sed totius Ponti forma breviter conplectenda est, ut facilius partes noscantur. vastum mare, praeiacens Asiae et ab Europa porrecto Cherronesi litore expulsu, ancgusto meatu inrumpit in terras, VII stadiorum, ut dictum est, intervallo Europam auferens Asiae. primas angustias Hellespontum vocant; hac Xerxes Persarum rex constrato in navibus ponte duxit exercitum. porrigitur deinde tenuis Euripus LXXXVI spatio ad Priapum urbem Asiae, qua Magnus Alexander transcendit.

[76] inde exspatiatur aequor rursusque in artum coit. laxitas Propontis appellatur, angustiae Thracius Bosporus, latitudine quingentorum passuum, qua Darius pater Xerxis copias ponte transvexit. tota ab Hellesponto longitudo CCXXXIX. dein vastum mare Pontus Euxinus, qui quondam Axenus, longe refugientes occupat terras magnoque litorum flexu retro curvatus in cornua ab iis utrimque porrigitur, ut sit plane arcus Scythici forma. medio flexu iungitur ostio Maeotii lacus. Cimmerius Bosporus id os vocatur,II quingentorum passuum latitudine.

[77] at inter duos Bosporos Thracium et Cimmerium derecto cursu, ut auctor est Polybius,D intersunt. circuitus vero totius Ponti viciens semel L, ut auctor est Varro et fere veteres. Nepos Corenlius CCCL adicit, Artemidorus vicies novies decem novem milia facit, Agrippa |XXV|:XL, Mucianus |XXIIII|:XXV. simili modo de Europae latere mensuram alii |XIIII|:LXXVIIII determinavere, alii |XI|.

[78] M. Varro ad hunc modum metitur: ab ostio Ponti Apolloniam CLXXXVII:D p., Callatim tantundem, ad ostium Histri CXXV, ad Borysthenem CCL, Cherronesum Heracleotarum oppidum CCCLXXV p., ad Panticapaeum, quod aliqui Bosporum vocant, extremum in Europae ora,CCXII:D, quae summa efficit |XIII|:XXXVII:D. Agrippa a Byzantio ad flumen Histrum DLX, inde Panticapaeum DCXXXVIII. lacus ipse Maeotis, Tanain amnem ex Ripaeis montibus defluentem accipiens, novissimum inter Europam Asiamque finem, |XIIII|:VI circuitu patere traditur, ab aliis |XI|:XXV. ab ostio eius ad Tanais ostium derecto cursu CCLXXV esse constat. accolae sinus eius in mentione Thraciae dicti sunt Histropolin usque. inde ostia Histri.

[79] Ortus hic in Germania iugis montis Abnouae ex adverso Raurici Galliae oppidi, multis ultra Alpes milibus ac per innumeras lapsus gentes Danuvi nomine, inmenso aquarum auctu et unde primum Illyricum adluit Hister appellatus, LX amnibus receptis, medio ferme eorum numero navigabili, in Pontum vastis sex fluminibus evolvitur. primum ostium Peuces, mox ipsa Peuce insula, in qua proximus alveus appellatus XIX p. magna palude sorbetur. ex eodem alveo et super Histropolim lacus gignitur LXIII passuum ambitu; Halmyrin vocant. secundum ostium Naracustoma appellatur, tertium Calon Stoma iuxta insulam Sarmaticam, quartum Pseudostomon et insula Conopon Diabasis, postea Borion Stoma et Psilon Stoma. singula autem ora sunt tanta, ut prodatur in XL passuum longitudinis vinci mare dulcemque intellegi haustum.

[80] Ab eo in plenum quidem omnes Scytharum sunt gentes, varie tamen litori adposita tenuere, alias Getae, Daci Romanis dicti, alias Sarmatae, Graecis Sauromatae, eorumque Hamaxobli aut Aorsi, alias Scythae degeneres et a servis orti aut Trogodytae, mox Alani et Rhoxolani; superiora autem inter Danuvium et Hercynium saltum usque ad Pannonica hiberna Carnunti Germanorumque ibi confinium, campos et plana Iazyges Sarmatae, montes vero et saltus pulsi ab iis Daci ad Pathissum amnem,

[81] a Maro, sive Duria est a Suebis regnoque Vanniano dirimens eos, aversa Basternae tenent aliique inde Germani.grippa totum eum tractum ab Histro ad oceanum bis ad decies centenum milium passuum in longitudinem, quattuor milibus minus CCCC in latitudinem, ad flumen Vistlam a desertis Sarmatiae prodidit. Scytharum nomen usquequaque transiit in Sarmatas atque Germanos. nec aliis prisca illa duravit appellatio quam qui extremi gentium harum, ignotic prope ceteris mortalibus, degunt.

[82] Verum ab Histro oppida Cremniscoe, Aepolium, montes Macrocremni, clarus amnis Tyra, oppido nomen inponens ubi antea Ophiusa dicebatur. in eodem insulam spatiosam inclutn Tyragetae; abest a Pseudostomo Histri ostio CXXX. mox Axiacae cognomines flumini, ultra quos Crobyzi, flumen Rhode, sinus Saggarius, portus Ordesos et a Tyra CXX flumen Borysthenes lacusque et gens eodem nomine et oppidum ab mari recedens XV passuum, Olbiopolis et Miletopolis antiquis nominibus.

[83] rursus litore portus Achaeorum, insula Achillis, tumulo eius viri clara, et ab ea CXXV passuum paeninsula ad formam gladii in transversum porrecta, exercitatione eiusdem cognominata Dromos Achilleos, cuius longitudinem LXXX tradidit Agrippa. totum eum tractum tenent Sardi Scythae et Siraci. inde silvestris regio Hylaeo mare, quo adluitur, cognominavit; Enoaecadioe vocantur incolae. ultra Panticapes amnes, qui Nomadas et Georgos disterminat, mos Acesinus. quidam Panticapen confluere intra Olbiam cum Borysthene tradunt, diligentiores Hypanim, tanto errore eorum, qui illum in Asiae parte prodidere.

[84] Mare subit magno recessu, donec V passuum intervallo absit a Maeotide, vasta ambiens spatia multasque gentes. sinus Carcinites appellatur. flumen Pacyris; oppida Navarum, Carcine. a tergo lacus Buces, fossa emissus in mare. ipse Buces a Coreto, Maeoti lacus sinu, petroso discluditur dorso. recipit amnes Bucem, Gerrhum. Hypanim, ex diverso venientes tractu. nam Gerrhus Basilidas et Nomadas separat, Hypanis per Nomadas et Hylaeos fluit, manu facto alveo in Bucen, naturali in Coretum. regio Scythiae Sindica nominatur.

[85] Sed a Carcinite Taurica incipit, quondam mari circumfusa et ipsa qua nunc campi iacent; dein vastis attollitur iugis. triginta sunt eorum populi, ex iis mediterranei XXIII; VI oppida Orgociini, Characeni, Assyrani, Stactari, Acisalitae, Caliordi. iugum ipsum Scythotauri tenent; cluduntur ab occidente Cherroneso Nea, ab ortu Scythis Satarcis. in ora a Carcine oppida Taphrae in ipsis angustiis paeninsulae, mox Heraclea Cherronesus, libertate a Romanis donatum; Megarice vocabatur antea, praecipui nitoris, in toto eo tractu custoditis Graeciae moribus,V passuum ambiente muro.

[86] inde Parthenium promunturium, Taurorum civitas Placia, Symbolum portus, promunturium Criu Metopon adverso Carambico Asiae promunturio, per medium Euxinum procurrens CLXX intervallo, quae maxime ratio Scythici arcus formam efficit. ab eo Taurorum portus multi et lacus. oppidum Theodosia a Criu Metopo CXXV p., a Cheroneso vero CLXV. ultra fuere oppida Cytae, Zephyrium, Acrae, Nymphaeum, Dia.

[87] restat longe validissimum in ipso Bospori introitu Panticapaeum Milesiorum, a Theodosia LXXXVII:D p., a Cimmerio vero oppido trans fretum sito MM:D, ut diximus, passuum. haec ibi latitudo Asiam ab Europa separat, eaque ipsa pedibus plerumque pervia glaciato freto. Bospori Cimmerii longitudo XII:D passuum. oppida habet Hermisium, Myrmecium et intus insulam Alopecen. per Maeotim autem ab extremo Isthmo, qui locus Taphrase vocatur, ad os Bospori CCLX longitudo colligit.

[88] A Taphris per continentem introrsus tenent Auchetae, apud quos Hypanis oritur, Neuroe, apud quos Borysthenes, Geloni, Thyssagetae, Budini, Basilidae et careuleo capillo Agathyrsi. super eos Nomades, deinde Anthropophagi, a Buce vero super Maeotim Sauromatae et Essedones. at per oram ad Tanain usque ad Maeotae, a quibus lacus nomen accepit, ultimique a tergo eorum Arimaspi. mox Ripaei montes et adsiduo nivis casu pinnarum similitudine Pterophoros appellata regio, pars mundi damnata a rerum natura et densa mersa caligine neque in alio quam rigoris opere gelidisque Aquilonis conceptaculis.

[89] Pone eos montes ultraque Aquilonem gens felix, si credimus, quos Hyperboreos appellavere, annoso degit aevo, fabulosis celebrata miraculis. ibi creduntur esse cardines mundi extremique siderum ambitus semenstri luce [et una die] solis adversi, non, ut imperiti dixere, ab aequinoctio verno in autmnum: semel in anno solstitio oriuntur iis soles brumaque semel occidunt. regio aprica, felici temperie, omni adflatu noxio carens. domus iis nemora lucique, et deorum cutus viritim gregatimque, discordia ignota et aegritudo omnis. mors non nisi satietate vitae epulatis delibutoque senio luxu e quadam rupe in mare salientibus; hoc genus sepulturae beatissimum.

[90] quidam eos in prima parte Asiae litorum posuere, non in Europa, quia sunt ibi similitudine et situs Attacorum nomine. alii medios fecere eos inter utrumque solem, antipodum occasus exorientemque nostrum, quod fieri nullo modo potest tam vasto mari interveniente. qui alibi quam in semenstri luce constituere eos, serer matutinis, meridie metere, occidente fetus arborum decerpere, noctibus in specus condi tradiderunt.

[91] nec licet dubitare de genete ea: tot auctores produnt frugum primitias solitos Delum mittere Apollini, quem praecipue colunt. virgines ferebant eas, hospitiis gentium per annos aliquot venerabiles, donec violata fide in proximis accolarum finibus deponere sacra ea instituere iique ad conterminos deferre atque ita Delum usque. mox et hoc ipsum exolevit. Sarmatiae, Scythiae, Tauricae omnisque a Borysthene amne tractus longitudo DCCCCLXXX, latitudo DCCXVI a M. Agrippa tradita est. ego incertam in hac terrarum parte mensuram arbitror.,BR> Verum instituto ordine reliqua huius sinus dicantur, et maria quidem eius nuncupavimus.

[92] Hellespontus insulas non habet in Europa dicendas. in Ponto duae, M:D ab Europa,XIIII ab ostio, Cyaneae, ab aliis Symplegades appellatae traditaeque fabulis inter se concucurrisse, quoniam parvo discretae intervallo ex adverso intrantibus geminae cernebantur paulumque deflexa acie coeuntium speciem praebebant. citra Histrum Apolloniatarum una,LXXX p. a Bosporo Thracio, ex qua M. Lucullus Capitolium Apollinem advexit. inter ostia Histri quae essent diximus.

[93] ante Borysthenen Achillea est supra dicta, eadem Leuce et Macaron appellata. hanc temporum horum demonstratio a Borysthene CXL ponit, a Tyra CXX, a Peuce insula L; cingitur circiter X p. reliquae in Carcinite sinu Cephalonesos, Spodusa, Macra. non est omittenda multorum opinio, priusquam digrediamur a Ponto, qui maria omnia interiora illo capite nasci, non Gaditano freto, existimavere, haut inprobabili argumento, quoniam aestus semper e Ponto profluens numquam reciprocet.

[94] Exeundum deinde est, ut extera Europae dicantur, transgressisque Ripaeos montes litus oceani septentrionalis in laeva, donec perveniatur Gadis, legendum. insulae complures sine nominibus eo situ traduntur, ex quibus ante Scythiam quae appellatur Baunonia unam abesse diei cursu, in quam veris tempore fluctibus electrum eiciatur, Timaeus prodidit. reliqua litora incerta. signata fama septentrionalis oceani. Amalchium eum Hecataeus appellat a Parapaniso amne, qua Scythiam adluit, quod nomen eius gentis lingua significat congelatum.

[95] Philemon Morimarusam a Cimbris vocari, hoc est mortuum mare, inde usque ad promunturium Rusbeas, ultra deinde Cronium. Xenophon Lampsacenus a litore Scytharum tridui navigatione insulam esse inmensae magnitudinis Balciam tradit, eandem Pytheas Basiliam nominat. feruntur et Oeonae, in quibus ovis avium et avenis incolae vivant, aliae, in quibus equinis pedibus homines nascantur, Hippopodes appellati, Phanesiorum aliae, in quibus nuda alioqui corpora praegrandes ipsorum aures tota contegant.

[96] Incipit deinde clarior aperiri fama ab gente Inguaeonum, quae est prima in Germania. mons Saevo ibi, inmensus nec Ripaeis iugis minor, inmanem ad Cimbrorum usque promunturium efficit sinum, qui Codanus vocatur, refertus insulis, quarum clarissima est Scatinavia, inconpertae magnitudinis, portionem tantum eius, quod notum sit, Hillevionum gente quingentis incolente pagis: quare alterum orbem terrarum eam appellant. nec minor est opinione Aeningia.

[97] quidam haec habitari ad Vistlam usque fluvium a Sarmatis, Venedis, Sciris, Hirris tradunt, sinum Cylipenum vocari et in ostio eius insulam Latrim, mox alterum sinum Lagnum, conterminum Cimbris. promunturium Cimbrorum excurrens in maria longe paeninsulam efficit, quae Tastris appellatur. XXIII inde insulae Romanis armis cognitae. earum nobilissimae Burcana, Fabaria nostris dicta a frugis multitudine sponte provenientis, item Glaesaria a sucino militiae appellata, barbaris Austeravia, praeterque Actania.

[98] Toto autem mari ad Scaldim usque fluvium Germaniae accolunt gentes, haud explicabili mesnura: tam inmodica prodentium discordia est. Graeci et quidam nostri |XXV| oram Germaniae tradiderunt, Agrippa cum Raetia et Norico longitudinem DCXXXVI, latitudinem CCXLVIII,

[99] si coniectare permittitur, haut multum ora deerit Graecorum opinioni et longitudini ab Agrippa proditae. Germanorum genera quinque: Vandili, quorum pars Burgodiones, Varinnae, Charini, Gutones. alterum genus Inguaeones, quorum pars Cimbri, Teutoni ac Chaucorum gentes.

[100] proximi autem Rheno Istuaeones, quorum ..... mediterranei Hermiones, quorum Suebi, Hermunduri, Chatti, Cherusci. quinta pars Peucini, Basternae, supra dictis contermini Dacis. amnes clari in oceanum defluunt Guthalus, Visculus sive Vistla, Albis, Visurgis, Amisis, Rhenus, Mosa. introrsus vero nullo inferius nobilitate Hercynium iugum praetenditur.

[101] in Rheno autem ipso, prope C in longitudinem, nobilissima Batavorum insula et Cannenefatium et aliae Frisiorum, Chaucorum, Frisiavonum, Sturiorum, Marsaciorum, quae sternuntur inter Helinium ac Flevum. ita appellantur ostia, in quae effusus Rhenus a septentrione in lacus, ab occidente in amnem Mosam se spargit, medio inter haec ore modicum nomini suo custodiens alveum

[102] Ex adverso huius situs Britannia insula, clara Graecis nostrisque monimentis, inter septentrionem et occidentem iacet, Germaniae, Galliae, Hispaniae, multo maximis Europae partibus, magno intervallo adversa. Albion ipsi nomen fuit, cum Britanniae vocarentur omnes de quibus mox paulo dicemus. haec abest a Gesoriaco Morinorum gentis litore proximo traiectu L. circuitu patere |XXXXVIII|:LXXV Pytheas et Isidorus tradunt, XXX prope iam annis notitiam eius Romanis armis non ultra vicinitatem silvae Calidoniae propagantibus. Agrippa longitudinem DCCC esse, latitudinem CCC credit, eandem Hiberniae, sed longitudinem CC minorem.

[103] super eam haec sita abest brevissimo transitu a Silurum gente XXX. reliquarum nulla CXXV amplior circuitu proditur. sunt autem XL Orcades, modicis inter se discretae spatiis, VII Haemodae, XXX Hebudes et inter Hiberniam ac Britanniam Mona, Monapia, Riginia, Vectis, Silumnus, Andros, infra vero Samnis et Axanthos et ab adversa in Germanicum mare sparsae Glaesiae, quas Electridas Graeci recentiores appellavere, quod ibi electrum nasceretur.

[104] ultima omnium quae memorantur Tyle, in qua solstitio nullas esse noctes indicavimus, cancri signum sole transeunte, nullosque contra per brumam dies. hoc quidam senis mensibus continuis fieri arbitrantur. Timaeus historicus a Britannia introrsus sex dierum navigatione abesse dicit insulam Ictim, in qua candidum plumbum proveniat; ad eam Britannos vitilibus navigiis corio circumsutis navigare. a Tyle unius diei navigatione mare concretum a nonnullis Cronium appellatur.

[105] Gallia omnis Comata uno nomine appellata in tria populorum genera dividitur, amnibus maxime dinstincta. a Scalde ad Sequanam Belgica, ab eo ad Garunnam Celtica eademque Lugdunensis, inde ad Pyrenaei montis excursum Aquitanica, Aremorica antea dicta. universam oram |XVII|:L Agrippa, Galliarum inter Rhenum et Pyrenaeum atque oceanum ac montes Cebennam et Iures, quibus Narbonensem Galliam excludit, longitudinem CCCCXX, latitudinem CCCXVIII computavit.

[106] a Scaldi incolunt [texero] Texuandri pluribus nominibus, dein Menapi, Morini ora Marsacis iuncti pago qui Gesoriacus vocatur, Britanni, Ambiani, Bellovaci, Bassi. introrsus Catoslugi, Atrebates, Nervi liberi, Veromandui, Suaeuconi, Suessiones liberi, Ulmanectes liberi, Tungri, Sunuci, Frisiavones, Baetasi, Leuci liberi, Treveri liberi antea et Lingones foederati, Remi foederati, Mediomatrici, Sequani, Raurici, Helveti, coloniae Equestris et Raurica. Rhenum autem accolentes Germaniae gentium in eadem provincia Nemetes, Triboci, Vangiones, in Ubis colonia Agrippinensis, Guberni, Batavi et quos in insulis diximus Rheni.

[107] Lugdunensis Gallia habet Lexovios, Veliocasses, Caletos, Venetos, Abrincatuos, Ossismos, flumen clarum Ligerem, sed paeninsulam spectatiorem excurrentem in oceanum a fine Ossismorum circuitu DCXXV, cervice in latitudinem CXXV. ultra eum Namnetes, intus autem Aedui foederati, Carnuteni foederati, Boi, Senones, Aulerci qui cognominantur Eburovices et qui Cenomani, Meldi liberi, Parisi, Tricasses, Andecavi, Viducasses, Bodiocasses, Venelli, Coriosvelites, Diablinti, Riedones, Turones, Atesui, Segusiavi liberi, in quorum agro colonia Lugudunum.

[108] Aquitanicae sunt Ambilatri, Anagnutes, Pictones, Santoni liberi, Bituriges liberi cognomine Vivisci, Aquitani, unde nomen provinciae, Sediboviates. mox in oppidum contributi Convenae, Begerri, Tarbelli Quattrosignani, Cocosates Sexsignani, Venami, Onobrisates, Belendi, saltus Pyrenaeus infraque Monesi, Oscidates Montani, Sybillates, Camponi, Bercorcates, Pinpedunni, Lassunni, Vellates, Toruates, Consoranni, Ausci, Elusates, Sottiates, Oscidates Campestres, Succasses, Latusates, Basaboiates, Vassei, Sennates, Cambolectri Agessinates.

[109] Pictonibus iuncti autem Bituriges liberi qui Cubi appellantur, dein Lemovices, Arverni liberi, Vellavi liberi, Gabales. rursus Narbonensi provinciae contermini Ruteni, Cadurci, Nitiobriges Tarneque amne discreti a Tolosanis Petrocori.

[110] A Pyrenaei promunturio Hispania incipit, angustior non Gallia modo, verum etiam semet ipsa, ut diximus, inmesnum quantum hinc oceano, illinc Hiberico mari comprimentibus. ipsa Pyrenaei iuga ab exortu aequinoctiali in occasum brumalem breviores quam latere meridiano Hispanias faciunt. proxima ora citerioris est eiusdemque Tarraconensis situs. a Pyrenaeo per oceanum Vasconum saltus, Olarso, Vardulorum oppida, Morogi, Menosca, Vesperies, Amanum portus, ubi nunc Flaviobrica colonia.

[111] civitatium novem regio Cantabrorum. flumen Sauga. portus Victoriae Iuliobrigensium; ab eo loco fontes Hiberi XL p. portus Blendium. Orgenomesci e Cantabris; portus eorum Veseiasueca. regio Asturum, Noega oppidum. in paeninsula Paesici et deinde conventus Lucensis a flumine Navia Albiones, Cibarci, Egi, Varri cognomine Namarini, Adovi, Arroni, Arrotrebae. promunturium Celticum, amnes Florius, Nelo. Celtici cognomine Neri et super Tamarci, quorum in paeninsula tres area Sestianae Augusto dicatae, Copori, oppidum Noeta, Celtici cognomine Praestamarci, Cileni. ex insulis nominandae Corticata et Aunios.

[112] a Cilenis conventus Bracarum Helleni, Grovi, castellum Tyde, Graecorum subolis omnia. iae Siccae, oppidum Abobrica. Minius amnis,IIII ore spatiosus, Leuni, Surbi, Bracarum oppidum Augusta, quos super Gallaecis flumen Limia, Durius amnis e maximis Hispaniae, ortus in Pelendonibus et iuxta Numantiam lapsus, dein per Arevacos Vaccaeosque, disterminatis ab Asturia Vettonibus, a Lusitania Gallaecis, ibi quoque Turdulos a Bracaris arcens. omnis, quae dicta regio a Pyrenaeo, metallis referta auri, argenti, ferri, plumbi nigri albique.

[113] A Durio Lusitania incipit. Turduli veteres, Paesuri, flumen Vagia, oppidum Talabrica, oppidum et flumen Aeminium, oppida Conimbriga, Collippo, Eburobrittium. excurrit deinde in altum vasto cornu promunturium, quod aliqui Artabrum appellavere, alii Magnum, multi Olisiponense ab oppido, terras, maria, caelum discriminans. illo finitur Hispaniae latus et a circuitu eius incipit frons.

[114] septentrio hinc oceanusque Gallicus, occasus illinc, oceanus Atlanticus. promunturi excursum LX prodidere, alii XC, ad Pyrenaeum inde non pauci |XII|:L, et ibi gentem Artabrum, quae numquam fuit, manifesto errore. Arrotrebas enim, quod ante Celticum diximus promunturium, hoc in loco posuere litteris permutatis.

[115] erratum et in amnibus inclutis. ab Minio, quem supra diximus,CC, ut auctor est Varro, abest Aeminius, quem alibi quidam intellegunt et Limaeam vocant, Oblivionis antiquis dictus multumque fabulosus, ab Durio Tagus CC interveniente Munda. Tagus auriferis harenis celebratur. ab eo CLX promunturium Sacrum e media prope Hispaniae fronte prosilit. |XIIII| inde ad Pyrenaeum medium colligi Varro tradit, ad Anam vero, quo Lusitaniam a Baetica discrevimus,CXXVI, a Gadibus CII additis.

[116] gentes Celtici Turduli et circa Tagum Vettones, ab Ana ad Sacrum Lusitani. oppida a Tago memorabilia in ora Olisipo, equarum e favonio vento conceptu nobile, Salacia cognominata Urbs Imperatoria, Merobrica. promunturium Sacrum et alterum Cuneus. oppida Ossonoba, Balsa, Myrtilis.

[117] Universa provincia dividitur in conventus tres, Emeritensem, Pacensem, Scalabitanum, tota populorum XLV, in quibus coloniae sunt quinque, municipium civium Romanorum, Latii antiqui III, stipendiaria XXXVI. coloniae Augusta Emerita, Anae fluvio adposita, Metellinensis, Pacensis, Norbensis Caesarina cognomine; contributa sunt in eam Castra Servilia, Castra Caecilia. qunita est Scalabis quae Praesidium Iulium vocatur. municipium civium Romanorum Olisipo, Felicitas Iulia cognominatum. oppida veteris Latii Ebora, quod item Liberalitas Iulia, et Myrtilis ac Salacia, quae dixmu.

[118] stipendiariorum quos nominare non pigeat, praeter iam dictos in Baeticae cognominibus, Augustobrigenses, Aeminienses, Aranditani, Arabricenses, Balsenses, Caesarobrigenses, Caperenses, Caurienses, Colarni, Cibilitani, Cocnordienses, Elbocori, Interannienses, Lancienses, Mirobrigenses qui Celtici cognominantur, Medubrigenses qui Plumbari, Ocelenses, Turduli qui Bardili et Tapori. Lusitaniam cum Asturia et Gallaecia patere longitudine DXL, latitudine DXXXVI, Agrippa prodidit. omnes autem Hispaniae a duobus Pyrenaei promunturiis per maria totius orae circuitu |XXVIIII|:XXIIII colligere existimantur, ab aliis |XXVI|.

[119] Ex adverso Celtiberiae conplures sunt iae, Cassiterides dictae Graecis a fertilitate plumbi, et e regione Arrotrebarum promunturi Deorum VI, quas aliqui Fortunatas appellavere. in ipso vero capite Baeticae ab ostio freti p.XXV Gadis, longa, ut Polybius scribit,XII, lata III. abest a continente proxima parte minus pedes DCC, reliqua plus VII. ipsius spatium XV est. habet oppidum civium Romanorum, qui appellantur Augustani Urbe Iulia Gaditana.

[120] ab eo latere, quo Hispaniam spectat, passibus fere C altera ia est, longa M passus, M lata, in qua prius oppidum Gadium fuit. vocatur ab Ephoro et Philistide Erythea, a Timaeo et Sileno Aphrodisias, ab indigenis Iunonis. maiorem Timaeus Cotinusam aput eos vocitatam ait; nostri Tarteson appellant, Poeni Gadir, ita Punica lingua saepem significante. Erythea dicta est, quoniam Tyri aborigines earum orti ab Erythro mari ferebantur. in hac Geryones habitasse a quibusdam existimatur, cuius armenta Hercules abduxerit. sunt qui aliam esse eam et ctra Lusitaniam arbitrentur, eodemque nomine quandam ibi appellant.

[121] Peracto ambitu Europae reddenda consummatio est, ne quid non in expedito sit noscere volentibus. longitudinem eius Artemidorus atque Isidorus a Tanai Gades |LXXXVII|:XIIII prodiderunt. Polybius latitudinem Europae ab Italia ad oceanum scripsit |XII|:L esse, etiam tum incomperta magnitudine.

[122] est autem ipsius Italiae, ut diximus, |X|:XX ad Alpes, unde Lugdunum et ad portum Morinorum Britannicum, qua videtur mensuram agere Polybius, |XI|:LXVIIII. sed certior mensura ac longior ad occasum solis aestivi ostiumque Rheni per castra legionum Germaniae ab iisdem Alpibus derigitur, |XII|:XLIII. Hinc deinde Africa atque Asia dicentur.


LIBER V

[1] Africam Graeci Libyam appellavere et mare ante eam Libycum; Aegyptio finitur, nec alia pars terrarum pauciores recipit sinus, longe ab occidente litorum obliquo spatio. populorum eius oppidorumque nomina vel maxime sunt ineffabilia praeterquam ipsorum linguis, et alias castella ferme inhabitant.(Ptolemy,Geog. 4.1)

[2] Principio terrarum Mauretaniae appellantur, usque ad C. Caesarem Germanici filium regna, saevitia eius in duas divisere provincias. promunturium oceani extumum Ampelusia nominatur a Graecis. oppida fuere Lissa et Cottae ultra columnas Herculis, nunc est Tingi, quondam ab Antaeo conditum, postea a Claudio Caesare, cum coloniam facerete, appellatum Traducta Iulia. abest a Baelone oppido Baeticae proximo traiectu XXX. ab eo XXV in ora oceani colonia Augusti Iulia Constantia Zulil, regum dicioni exempta et iura in Baeticam petere iussa. ab ea XXXV colonia a Claudio Caesare facta Lixos, vel fabulosissime antiquis narrata:

[3] ibi regia Antaei certamenque cum Hercule et Hesperidum horti. adfunditur autem aestuarium e mari flexuoso meatu, in quo dracones custodiae instar fuisse nunc interpretantur. amplectitur intra se insulam, quam solam e vicino tractu aliquanto excelsiore non tamen aestus maris inundant. exstat in ea et ara Herculis nec praeter oleastros aliud ex narrato illo aurifero nemore.

[4] minus profecto mirentur portentosa Graeciae mendacia de his et amne Lixo prodita qui cogitent nostros nuperque paulo minus monstrifica quaedam de iisdem tradidisse, praevalidam hanc urbem maioremque Magna Carthagine, praeterea ex adverso eius sitam et prope inmenso tractu ab Tingi, quaeque alia Cornelius Nepos avidissime credidit.

[5] ab Lixo XL in mediterraneo altera Augusta colonia est Babba, Iulia Campestris appellata, et tertia Banasa LXXV p., Valentia cognominata. ab ea XXXV Volubile oppidum, tantundem a mari utroque distans. at in ora a Lixo L amnis Sububus, praeter Banasam coloniam defluens, magnificus et navigabilis. ab eo totidem milibus oppidum Sala, eiusdem nominis fluvio inpositum, iam solitudinibus vicinum elephantorumque gregibus infestum, multo tamen magis Autololum gente, per quam iter est ad montem Africae vel fabulosissimum Atlantem.

[6] E mediis hunc harenis in caelum attolli prodidere, asperum, squalentem qua vergat ad litora oceani, cui conomen inposuit, eundem opacum nemorosumque et scatebris fontium riguum qua spectet Africam, fructibus omnium generum sponte ita subnascentibus, ut numquam satias voluptatibus desit.

[7] incolarum neminem interdiu cerni; silere omnia haut alio quam solitudinum horrore; subire tacitam religionem animos propius accedentium praeterque horrorem elati subter nubila atque in vicina lunaris circuli. eundem noctibus micare crebris ignibus, Aegipanum Satyrorumque lascivia inpleri, tibiarum ac fistulae cantu tympanorumque et cymbalorum sonitu strepere. haec celebrati auctores prodidere praeter Herculi et Perseo laborata ibi. spatium ad eum inmensum incertumque.

[8] fuere et Hannonis Carthaginiensium ducis commentarii Punicis rebus florentissimis explorare ambitum Africae iussi, quem secuti plerique e Graecis nostrisque et alia quidem fabulosa et urbes multas ab eo conditas ibi prodidere, quarum nec memoria alia nec vestigium exstat.

[9] Scipione Aemiliano res in Africa gerente Polybius annalium conditor, ab eo accepta classe scrutandi illius orbis gratia circumvectus, prodidit a monte eo ad occasum versus saltus plenos feris, quas generat Africa; ad flumen Anatim CCCCLXXXXVI, ab eo Lixum CCV. Agrippa Lixum a Gaditano freto CXII abesse; inde sinum qui vocetur Sagigi, oppidum in promunturio Mulelacha, flumina Sububam et Salat, portum Rutubis a Lixo CCXXIIII, inde promunturium Solis, portum Rhysaddir, Gaetulos Autoteles, flumen Quosenum, gentes Selatitos et Masatos, flumen Masathat, flumen Darat, in quo crocodilos gigni.

[10] dein sinum DCXVI includi montis Bracae promunturio excurrente in occasum, quod appelletur Surrentium. postea flumen Salsum, ultra quod Aethiopas Perorsos, quorum a tergo Pharusios. his iungi in mediterraneo Gaetulos Daras, at in ora Aethiopas Daratitas, flumen Bambotum, crocodilis et hippopotamis refertum. ab eo montes perpetuos usque ad eum, quem Theon Ocema dicemus. inde ad promunturium Hesperu navigationem dierum ac noctium decem. in medio eo spatio Atlantem locavit, ceteris omnibus in extremis Mauretaniae proditum.

[11] Romana arma primum Claudio principe in Mauretania bellavere, Ptolemaeum regem a Gaio Caesare interemptum ulciscente liberto Aedemone, refugientibusque barbaris ventum constat ad montem Atlantem. nec solum consulatu perfunctis atque e senatu ducibus, qui tum res gessere, sed equitibus quoque Romanis, qui ex eo preafuere ibi, Atlantem penetrasse in gloria fuit.

[12] quinque sunt, ut diximus, Romanae coloniae in ea provincia, perviumque famae videri potest, sed id plerumque fallacissimum experimento deprehenditur, quia dignitates, si indagare vera pigeat, ignorantiae pudore mentiri non piget, haut alio fidei proniore lapsu quam ubi falsae rei gravis auctor existit. equidem minus miror inconperta quaedam esse equestris ordinis viris, iam vero et senatum inde intrantibus, quam luxuriae, cuius efficacissima vis sentitur atque maxima, cum ebori, citro silvae exquirantur, omnes scipuli Gaetuli muricibus, purpuris.

[13] indigenae tamen tradunt in ora ab Salat CL flumen Asanam, marino haustu, sed portu spectabile, mox amnem, quem vocant Fut, ab eo ad Dirim - hoc enim Atlanti nomen esse eorum lingua convenit -CC, interveniente flumine, cui nomen est Ivor. ibi pauca extare circa vestigia habitati quondam soli, vinearum palmetorumque reliquias.

[14] Suetonius Paulinus, quem consulem vidimus, primus Romanorum ducum transgressus quoque Atlantem aliquot milium spatio, prodidit de excelsitate quidem eius quae ceteri, imas radices densis altisque repletas silvis incognito genere arborum, proceritatem spectabilem esse enodi nitore, frondes cupressi similes praeterquem gravitate odoris, tenui eas obduci lanugine, quibus addita arte posse quales e bombyce vestes confici. verticem altis etiam aestate operiri nivibus.

[15] decumis se eo pervenisse castris et ultra ad fluvium, qui Ger vocatur, per solitudines nigri pulveris, eminentibus interdum velut exustis cautibus, loca inhabitabilia fervore, quamquam hiberno tempore, experto. qui proximos inhabitent saltus, refertos elephantorum ferarumque et serpentium omni genere, Canarios appellari, quippe victum eius animalis promiscuum iis esse et dividua ferarum viscera.

[16] iunctam Aethiopum gentem, quos Perorsos vocant, satis constat. Iuba Ptolemaei pater, qui primus utrique Mauretaniae imperitavit, studiorum claritate memorabilior etiam quam regno, similia prodidit de Atlante, praeterque gigni herbam ibi euphorbeam nomine, ab inventore medico suo appellatam. cuius lacteum sucum miris laudibus celebrat in claritate visus contraque serpentes et venena omnia privatim dicato volumine. et satis superque de Atlante.

[17] Tingitanae provinciae longitudo CLXX est. gentes in ea: quondam praecipua Maurorum - unde nomen - quos plerique Maurusios dixerunt, attenuata bellis ad paucas recidit familias. proxima illi Masaesylorum fuerat; simili modo extincta est. Gaetulae nunc tenent gentes, Baniurae multoque validissimi Autololes et horum pars quondam Nesimi, qui avolsi iis propriam fecere gentem versi ad Aethiopas.

[18] ipsa provincia ab oriente montuosa fert elephantos, in Abila quoque monte et quos Septem Fratres a simili altitudine appellant. freto imminent iuncti Abilae. ab iis ora interni maris, flumen Tamuda navigabile, quondam et oppidum, flumen Laud, et ipsum navigiorum capax.Rhysaddiroppidum et portus, Malvane fluvius navigabilis.(Ptolemy,Geog. 4.2)

[19] Siga oppidum ex adverso Malacae in Hispania siti, Syphacis regia, alterius iam Mauretaniae. namque diu regum nomina obtinuere, ut Bogutiana appellaretur extuma, itemque Bocchi quae Caesariensis. ab ea portus Magnus, a spatio appellatus, civium Romanorum oppido. amnis Mulucha, Bocchi Masaesylorumque finis. Quiza Cenitana peregrinorum oppidum, Arsennaria Latinorum,III a mari;

[20] Cartenna, colonia Augusti legione secunda, item colonia eiusdem deducta cohorte praetoria Gunugu. promunturium Apollinis oppidumque ibi celeberrimum Caesarea, ante vocitatum Iol, Iubae regia a Divo Claudio coloniae iure donata; eiusdem iussu deductis veteranis Oppidum Novum et Latio dato Tipasa, itemque a Vespasiano Imperatore eodem munere donatum Icosium; colonia Augusti Rusguniae, Rusucuriu civitate honoratum a Claudio, Rusazus colonia Augusti, Saldae colonia eiusdem, item Igilgili;

[21] oppidum Tucca, inpositum mari et flumini Ampsagae. intus colonia Augusta, quae item Succhabar, item Tubusuptu, civitates Timici, Tigavae. flumina Sardabal, Aves, Nabar. gens Macurebi, flumen Usar, gens Nababes. flumen Ampsaga abest a Caesarea CCCXXII. utriusque Mauretaniae longitudo |X|:XXXVIII, latitudo CCCCLXVII.

[22] Ab Ampsaga Numidia est, Masinissae clara nomine, Metagonitis terra a Graecis appellata, Numidae vero Nomades a permutandis pabulis, mapalia sua, hoc est domos, plaustris circumferentes. oppida Chullu, Rusicade, et ab eo ad XLVIII in mediterraneo colonia Cirta Sittianorum cognomine, et alia intus Sicca liberumque oppidum Bulla Regia. at in ora Tacatua, Hippo Regius, flumen Armua, oppidum Thabraca civium Romanorum, Tusca fluvius, Numidiae finis. nec praeter marmoris Numidici ferarumque proventum aliud insigne ei.

[23] A Tusca Zeugitana regio et quae proprie vocetur Africa est. tria promunturia, Candidum, mox Apollinis adversum Sardiniae, Mercuri adversum Siciliae, in altum procurrentia duos efficiunt sinus, Hipponiensem proximum ab oppido quod Hipponem Dirutum vocant, Diarrhytum Graecis dictum propter aquarum rigua. cui finitimum Theudalis inmune oppidum, longius a litore.

[24] dein promunturium Apollinis et in altero sinu Utica civium Romanorum, Catonis morte nobilis, flumen Bagrada, locus Castra Cornelia, colonia Carthago Magnae in vestigiis Carthaginis, colonia Maxula, oppida Carpi, Missua et liberum Clypea in promunturio Mercuri, item libera Curubis, Neapolis. mox Africae ipsius alia distinctio. Libyphoenices vocantur qui Byzacium incolunt. ita appellatur regio CCL p. circuitu, fertilitatis eximiae, cum centesima fruge agricolis faenus reddente terra.

[25] hic oppida Leptis, Hadrumetum, Ruspina, Thapsus. inde Thenae, Aves, Macomades, Tacape, Sabrata, contingens Syrtim Minorem, ad quam Numidiae et Africae ab Ampsaga longitudo DLXXX, latitudo, qua cognitum est,CC. ea pars, quam Africam appellavimus, dividitur in duas provincias, veterem et novam, discretas fossa inter Africanum sequentem et reges Thenas usque perducta, quod oppidum a Carthagine abest CCXVI.

[26] Tertius sinus dividitur in geminos, duarum Syrtium vadoso ac reciproco mari diros. ad proximam, quae minor est, a Carthagine CCC Polybius tradit, ipsam centum milium passuum aditu, trecentorum ambitu. et terrae autem siderum observatione ad eam per deserta .... harenis perque serpentes iter est. excipiunt saltus repleti ferarum multitudine introrsus elephantorum solitudines, nox deserta vasta ultraque Garamantes, ab Augilis dierum XII itinere distantes.

[27] super illos fuere gens Psylli, super quos lacus Lycomedis, desertis circumdatus. Augilae ipsi medio fere spatio locantur, ab Aethiopia, quae ad occidentem vergit, et a regione, quae inter duas Syrtis interiacet, pari utrimque intervallo, sed litore inter duas Syrtis CCL. ibi civitas Oeensis, Cinyps fluvius ac regio, oppida Neapolis, Taphra, Habrotonum, Leptis altera, quae cognominatur Magna. inde Syrtis Maior, circuitu DCXXV, aditu autem CCCXII, [inde] accolit gens Cisippadum.

[28] in intimo sinu fuit ora Lotophagon, quos quidam Machroas dixere, ad Philaenorum aras; ex harena sunt hae. ab iis non procul a continente palus vasta amnem Tritonem nomenque ab eo accipiti, Pallantias appellata Callimacho et citra Minorem Syrtim esse dicta, multis vero inter duas Syrtis. promunturium, quod Maiorem cludit, Borion appellatur. ultra Cyrenaica provincia.

[29] Ad hunc finem Africa a fluvio Ampsaga populos DXVI habet, qui Romano pareant imperio, in his colonias sex, praeter iam dictas Uthinam, Thuburbi. oppida civium Romanorum XV, ex quibus in mediterraneo dicenda Absuritanum, Abutucense, Aboriense, Canopicum, Chiniavense, Simithuense, Thunusidense, Thuburnicense, Thinidrumense, Tibigense, Ucitana duo, Maius et Minus, Vagense. oppidum Latinum unum Uzalitanum. oppidum stipendiarium unum Castris Corneliis.

[30] oppida libera XXX, ex quibus dicenda intus Achollitanum, Accaritanum, Avittense, Abziritanum, Canopitanum, Melizitanum, Materense, Salaphitanum, Tusdritanum, Thisicense, Tunisense, Theudense, Tagesense, Tigiense, Ulusubburitanum, Vagense aliud, ...ense, Zamense. ex reliquo numero non civitates tantum, sed plerique etiam nationes iure dici possunt, ut Nattabutes, Capsitani, Musulami, Sabarbares, Massyli, Nicives, Vamacures, Cinithi, Musuni, Marchubi et tota Gaetulia ad flumen Nigrim, qui Africam ab Aethiopia dirimit.

[31] Cyrenaica, eadem Pentapolitana regio, inlustratur Hammonis oraculo, quod a Cyrenis abest CCCC p., fonte Solis, urbibus maxime quinque, Berenice, Arsinoe, Ptolemaide, Apollonia ipsaque Cyrene. Berenice in Syrtis extimo cornu est, quondam vocata Hesperidum supra dictarum, vagantibus Graeciae fabulis. nec procul ante oppidum fluvius Lethon, lucus sacer, ubi horti memorantur.

[32] abest ab Lepi CCCLXXV, ab ea Arsinoe, Teuchira vocitata,XLIII et deinde Ptolemais, antiquo nomine Barce,XXII. mox XL promunturium Phycuus per Creticum mare excurrit, distans CCCL p. a Taenaro Laconicae promunturio, a Creto vero ipsa CXXV. post id Cyrene, ab mari XI passuum, a Phycunte Apolloniam XXIIII, ad Cherronesum LXXXVIII, unde Catabathmum CCXVI.In view of the ablative form Phycunte, I imagine the nominative Phycuus in both Teubner and Loeb presumably following it is a typesetter's error in the former, and it should be Phycuns?

[33] accolunt Marmaridae, a Paraetoni ferme regione ad Syrtim Maiorem usque porrecti. post eos Acrauceles ac iam in ora Syrtis Nasamones, quos antea Mesamnones Grai appellavere ab argumento loci, medios inter harenas sitos. Cyrenaicus ager XV p. latitudine a litore et arboribus fertilis habetur, intus eodem spatio frugibus tantum, mox XXX latitudine et CCL longitudine lasere modo.

[34] post Nasamones Asbytae et Macae vivunt; ultra eos Amantes XI dierum itinere a Syrtibus Maioribus ad occidentem et ipsi versus harenis circumdati, puteos tamen haut difficile binum ferme cubitorum altitudine inveniunt ibi restagnantibus Mauretaniae aquis. domos sale montibus suis exciso ceu lapide construunt. ab iis ad Trogodytas hiberni occasus plaga dierum septem iter, cum quibus commercium gemmae tantum, quam carbunculum vocamus, ex Aethiopia invectae.

[35] intervenit ad solitudines Africae super Minorem Syrtim dictas versas Phazania, ubi gentem Phazaniorum urbesque Alelen et Cillibam subegimus, item Cidamum e regione Sabratae. ab iis mons longo spatio in occasu ab ortu tendit, Ater nostris dictus a natura, adusto similis aut solis repercussu accenso.

[36] ultra eum deserta, Mathelgae oppidum Garamantum itemque Debris adfuso fonte a medio die ad mediam noctem aquis ferventibus totidemque horis ad medium diem rigentibus, clarissimumque Garama, caput Garamantum, omnia armis Romanis superata et a Cornelio Balbo triumphata, unius omnium curru externo et Quiritum iure donate; quippe Gadibus genito civitas Romana cum maiore Balbo patruo data est. et hoc mirum, supra dicta oppida ab eo capta auctores nostros prodidisse, ipsum in triumpho praeter Cidamum et Garamam omnium aliarum gentium urbiumque nomina ac simulacra duxisse, quae iere hoc ordine:

[37] Tabudium oppidum, Niteris natio, Miglis Gemella oppidum, Bubeium natio vel oppidum, Enipi natio, Thuben oppidum, mons nomine Niger, Nitibrum, Rapsa oppida, Viscera natio, Decri oppidum, flumen Nathabur, Thapsagum oppidum, Tamiagi natio, Boin oppidum, Pege oppidum, flumen Dasibari, mox oppida continua Baracum, Buluba, Alasit, Galsa, Balla, Maxalla, Cizania, mons Gyri, in quo gemmas nasci titulus praecessit.

[38] ad Garamantas iter inexplicabile adhuc fuit, latronibus gentis eius puteos - qui sunt non alte fodiendi, si locorum notitia adsit - harenis operientibus. proxumo bello, quod cum Oeensibus gessere initiis Vespasiani Imperatoris, conpendium viae quadridui deprehensum est. hoc iter vocatur Praeter Caput Saxi. finis Cyrenaicus Catabathmos appellatur, oppidum et vallis repente convexa. ad eum terminum Cyrenaica Africa a Syrti Minore |X|:LX in longitudinem patet, in latitudinem, qua cognitum est,DCCCCX.

[39] Quae sequitur regio Mareotis Libya appellatur, Aegypto contermina. tenent Marmarides, Adyrmachidae, dein Mareotae. mensura a Catabathmo Paraetonium LXXXVI. in eo tractu intus Apis interest, nobilis religione Aegypti locus. ab eo Paraetonium LXX:D, inde Alexandriam CC. latitudo CLXVIIII est. Eratosthenes a Cyrenis Alexandriam terrestri itinere DXXV prodit.

[40] Agrippa totius Africae a mari Atlantico cum inferiore Aegypto |XXX|:XXXX longitudinem, Polybius et Eratosthenes, diligentissimi existimati, ab oceano ad Carthaginem magnam |XI|, ab ea Canopum, Nili proximum ostium, |XVI|ˇ LXXXVIII fecerunt, Isidorus a Tingi Canopum |XXXVI|:XCVII, Artemidorus XL M minus quam Isidorus.

[41] Insulas non ita multas complectuntur haec maria. clarissima est Meninx, longitudine XXV, latitudine XXII, ab Eratosthene Lotophagitis appellata; oppida habet duo, Meningen ab Africae latere et altero Thoar, ipsa a dextro Syrtis Minoris promunturio passibus MD sita. ab ea C p. contra laevum Cercina cum urbe eiusdem nominis libera, longa XXV, lata dimidium eius, ubi plurimum, at in extremo non plus V. huic perparva Carthaginem versus Cercinitis ponte iungitur.

[42] ab iis L fere passuum Lepadusa, longa VI; mos Gaulos, Galata, cuius terra scorpiones, dirum animal Africae, necat. dicuntur et in Clupea emori, cuius ex adverso Cossyra cum oppido. at contra Carthaginis sinum duae Aegiomeroe, Arae autem scopuli auctores sunt et has quondam habitatas subsedisse.

[43] Interiore autem ambitu Africae ad meridiem versus superque Gaetulos, intervenientibus desertis, primi omnium Libyes Aegyptii, deinde Leucoe Aethiopes habitant. super eos Aethiopum gentes Nigritae a quo dictum est flumine, Gymnetes Pharusi, iam oceanum attingentes quos in Mauretaniae fine diximus Perorsi. ab his omnibus vastae solitudines orientem versus usque ad Garamantas Augilasque et Trogodytas, verissima opinione eorum, qui desertis Africae duas Aethiopias superponunt, et ante omnes Homeri, qui bipertitos tradit Aethiopas, ad orientem occasumque versos.

[44] Nigri fluvio eadem natura quae Nilo. calamum ac papyrum et easdem gignit animantes isdemque temporibus augescit. oritur inter Tarraelios Aethiopas et Oechalicas. horum oppidum Magium. quidam solitudinibus Blemmyas et Gamphasantas et Satyros et Himantopodas.

[45] Atlantes degeneres sunt humani ritus, si credimus. nam neque nominum ullorum inter ipsos appellatio est et solem orientem occidentemque dira inprecatione contuentur ut exitialem ipsis agrisque, neque in somno visunt qualia reliqui mortales. Trogodytae specus excavant; hae illis domus, victus serpentium carnes, stridorque, non vox: adeo sermonis commercio carent. Garamantes matrimoniorum exortes passim cum feminis degunt. Augliae inferos tantum colunt. Gamphasantes, nudi proeliorumque expertes, nulli externo congregantur.

[46] Blemmyes traduntur capita abesse, ore et oculis pectore adfixis; Satyris praeter figuram nihil moris humani; Aegipanum qualis vulgo pingitur forma; Himantopodes loripedes quidam, quibus serpendo ingredi natura sit; Pharusi, quondam Persae, comites fuisse Herculis ad Hesperidas tendentis. nec de Africa plura quae memorentur occurrunt.

[47] Adhaeret Asia, quam patere a Canopico ostio ad Ponti ostio Timosthenes |XXVI|:XXXVIII p. tradit, ab ore autem Ponti ad os Maeotis Eratosthenes |XV|:XLV, universam vero cum Aegypto ad Tanain Artemidorus et Isidorus |L|:XIII:DCCL. maria eius conplura ab accolis traxere nomina; quare simul indicabuntur.(Ptolemy,Geog. 4.5)

[48] Proxima Africae incolitur Aegyptus, introrsus ad meridiem recedens, donec a tergo praetendantur Aethiopes. inferiorem eius partem Nilus dextera laevaque divisus amplexu suo determinat, Canopico ostio ab Africa, ab Asia Pelusiaco,CLXX passuum intervallo. quam ob causam inter insulas quidam Aegyptum retulere, ita se findente Nilo, ut triquetram terrae figuram efficiat, ideoque multi Graecae litterae vocabulo Delta appellavere Aegyptum. mensura ab unitate alvei, unde se primum findit in latera, ad Canopicum ostium CLXVI, ad Pelusiacum CLVI est.CLXVI in Teubner; surely CLXVI is intended.

[49] summa pars contermina Aethiopiae Thebais vocatur. dividitur in praefecturas oppidorum, quas nomou V vocant: Ombiten, Apollonopoliten, Hermonthiten, Thiniten, Phaturiten, Coptiten, Tentyriten, Diospoliten, Antaeopoliten, Aphroditopoliten, Lycopoliten. quae iuxta Pelusium est regio nomos habet Pharbaethiten, Bubastiten, Sethroiten, Taniten. reliqua autem Arabicum, Hammoniacum tendentem ad Hammonis Iovis oraculum, Oxyrynchiten, Leontopoliten, Athribiten, Cynopoliten, Hermopoliten, Xoiten, Mendesium, Sebennyten, Cabasiten, Latopoliten, Heliopoliten, Prosopiten, Panopoliten, Busiriten, Onuphiten, Saiten, Ptenethum, Ptemphum, Naucratiten, Meteliten, Gynaecopoliten, Menelaiten, Alexandriae regionem, item Libyae, Mareotis.

[50] Heracleopolites est in insula Nili longa p.L, in qua et oppidum, Herculis appellatum. Arsinoitae duo sunt; hi et Memphites usque ad summum Delta perveniunt, cui sunt contermini ex Africa duo Oasitae. quidam ex iis aliqua nomina permutant et substituunt alios nomos, ut Heroopoliten et Crocodilopoliten. inter Arsenoiten autem ac Memphiten lacus fuit circuitu CCL aut, ut Mucianus tradit,CCCCL et altitudinis quinquaginta passuum, inde LXII p. abest Memphis, quondam arx Aegypti regum, unde ad Hammonis oraculum XII dierum iter, ad scissuram autem Nili, quod appellavimus Delta,XV.

[51] . . .

[52] . . .

[53] . . .

[54] subinde insulis impactus, totidem incitatus inritamentis, postremo inclusus montibus, nec aliunde torrentior, vectus aquis properantibus ad locum Aethiopum, qui Catadupi vocantur, novissimo catarracte inter occursantes scopulos non fluere inmenso fragore creditur, sed ruere. postea lenis et confractis aquis domitaque violentia, aliquid et spatio fessus, multis quamvis faucibus in Aegyptium mare se evomat, certis tamen diebus auctu magno per totam spatiatus Aegyptum fecundus innatat terrae.

[55] Causas huius incrementi varias prodidere, sed maxime probabiles etesiarum eo tempore ex adverso flantium repercussum, ultra in ora acto mari, aut imbres Aethiopiae aestivos, isdem etesiis nubila illo ferentibus e reliquo orbe. Timaeus mathematicus occultam protulit rationem: Phialam appellari fontem eius, mergique in cuniculos ipsum amnem vapore anhelantem, fumidis cautibus ubi conditur. verum sole per eos dies comminus facto extrahi ardoris vi et suspensum abundare ac, ne devoretur, abscondi.

[56] id evenire a canis ortu per introitum solis in leonem, contra perpendiculum fontis sidere stante, cum eo tractu absumantur umbrae, plerisque e diverso opinatis largiorem fluere ad septentriones sole discedente, quod in cancro et leone evenit, ideoque tunc minus siccari, rursus in capricornum et austrinum polum reverso sorberi et ob id parcius fluere. sed Timaeo si quis extrahi posse credat, umbrarum defectus iis diebus et locis sine fine adest.

[57] Incipit crescere luna nova, quaecumque post solstitium est, sensim modiceque cancrum sole transeunte, abundantissime autem leonem, et residit in virgine isdem quibus adcrevit modis. in totum autem revocatur intra ripas in libra, ut tradit Herodotus, centesimo die. cum crescit, reges aut praefectos navigare eo nefas iudicatum est. auctus per puteos mensurae notis deprehenduntur. iustum incrementum est cubitorum XVI.

[58] minores aquae non omnia rigant, ampliores detinent tardius recedendo. hae serendi tempora absumunt solo madente, illae non dant sitiente. utrumque reputat provincia. in XII cubitis famem sentit, in XIII etiamnum esurit, XIIII cubita hilaritatem adferunt, XV securitatem, XVI delicias. maximum incrementum ad hoc aevi fuit cubitorum XVIII Claudio principe, minimum V Pharsalico bello, veluti necem Magni prodigio quodam flumine adversante. su stetere aquae, apertis molibus admittuntur. ut quaeque liberata est terra, seritur. idem amnis unus omnium nullas exspirat auras.

[59] Dicionis Aegyptiae esse incipit a fine Aethiopiae Syene; ita vocatur paeninsula M passuum ambitu, in qua castra sunt, latere Arabiae, et ex adverso insula est IIII, Philae,DC p. a Nili fissura, unde appellari diximus Delta. hoc spatium edidit Artemidorus et in eo CCL oppida fuisse, Iuba CCCC p., Aristocreon ab Elephantide ad mare DCCL. Elephantis insula intra novissimum catarracten IIII p. et supra Syenen XVI habitatur, navigationis Aegyptiae finis, ab Alexandria DLXXXV p.: in tantum erravere supra scripti. ibi Aethiopicae veneunt naves; namque eas plicatiles umeris transferunt, quotiens ad catarractas ventum est.

[60] Aegyptus super ceteram antiquitatis gloriam XX urbium sibi Amase regnante habitata praefert, nunc quoque multis etiamsi ignobilibus frequens. celbrantur tamen Apollinis, mox Leucotheae, Diospolis Magna, eadem Thebe portarum centum nobilis fama, Coptos, Indicarum Arabicarumque mercium Nilo proximum emporium, mox Veneris oppidum et iterum Iovis ac Tentyris, infra quod Abydus, Memnonis regia et Osiris templo inclutum,VII:D p. in Libyam remotum a flumine.

[61] dein Ptolemais et Panopolis ac Veneris iterum et in Libyco Lycon, ubit montes finiunt Thebaidem. ab iis oppida Mercuri, Alabastron, Canum et supra dictum Herculis. deinde Arsinoes ac iam dicta Memphis, inter quam et Arsinoiten nomon in Libyco turres quae pyramides vocantur, et labyrinthus, in Moeridis lacu nullo addito ligno exaedificatus, et oppidum Crialon. unum praeterea intus et Arabiae conterminum claritatis magnae, Solis oppidum.

[62] Sed iure laudetur in litore Aegyptii maris Alexandria, a Magno Alexandro condita in Africae parte ab ostio Canopico XII p. iuxta Mareotim lacum, qui locus antea Rhacotes nominabatur. metatus est eam Dinochares architectus pluribus modis memorabili ingenio,XV p. laxitate insessa ad effigiem Macedonicae chlamydis orbe gyrato laciniosam, dextra laevaque anguloso procursu, iam tum tamen quinta situs parte regiae dicta.

[63] Mareotis lacus a meridiana urbis parte euripo e Canopico ostio mittit ex mediterraneo commercia, insulas quoque plures amplexus,XXX traiectu,CCL ambitu, ut tradit Claudius Caesar. alii schoenos in longitudinem patere XL faciunt schoenumque stadia XXX: ita fieri longitudinis CL p., tantundem et latitudinis.

[64] sunt in honore et intra decursus Nili multa oppida, praecipue quae nomina ostiis dedere, non omnibus - XII enim reperiuntur superque quattuor, quae ipsi falsa ora appellant -, sed celeberrimis VII, proximo Alexandriae Canopico, dein Bolbitino, Sebennytico, Phatmitico, Mendesico, Tanitico ultimoque Pelusiaco. praeterea Butos, Pharbaethos, Leontopolis, Athribis, Isidis oppidum, Busiris, Cynopolis, Aphrodites, Sais, Naucratis, unde ostium quidam Naucraticum nominant quod alii Heracleoticum, Canopico, cui proximum est, praeferentes.

[65] Ultra Pelusiacum Arabia est, ad Rubrum mare pertinens et odoriferam illam ac divitem terram et Beatae cognomine inclutam. haec Catabanum et Esbonitarum et Scenitarum Arabum vocatur, sterilis, praeterquam ubi Syriae confinia attingit, nec nisi Casio monte nobilis. his Arabes iunguntur, ab oriente Canchlei, a meridie Cedrei, qui deinde ambo Nabataeis. Heroopoliticus vocatur alterque Laeaniticus vel Aelaniticus sinus Rubri maris in Aegyptum vergentis,CL intervallo inter duo oppida, Laeana et in nostro mari Gazam. Agrippa a Pelusio Arsinoen, Rubri maris oppidum, per deserta CXXV p. tradit: tam parvo distat ibi tanta rerum naturae diversitas.

[66] Iuxta Syria litus occupat, quondam terrarum maxuma et plurimis distincta nominibus. namque Palaestine vocabatur qua contingit Arabas, et Iudaea et Coele, dein Phoenice et qua recedit intus Damascena, ac magis etiamnum meridiana Babylonia, eadem Mesopotamia inter Euphraten et Tigrin quaque transit Taurum Sophene, citra vero eam Commagene et ultra Armeniam Adiabene, Assyria ante dicta, et ubi Ciliciam attingit Antiochia.

[67] longitudo eius inter Ciliciam et Arabiam CCCCLXX p. est, latitudo a Seleucia Pieria ad oppidum in Euphrate Zeugma CLXXV. qui subtilius dividunt, circumfundi Syria Phoenicen volunt et esse oram maritimam Syriae, cuius parts sit Idumaea et Iudaea, dein Phoenicen, dein Syriam. id quod praeiacet mare totum Phoenicium appellatur. ipsa gens Phoenicum in magna gloria litterarum inventionis et siderum navaliumque ac bellicarum artium.

[68] A Pelusio Chabriae castra, Casius mons, delubrum Iovis Casii, tumulus Magni Pompei. Ostracine Arabia finitur, a Pelusio LXV p. mox Idumaea incipit et Palaestina ab emersu Sirbonis lacus, quem quidam CL circuitu tradidere. Herodotus Casio monti adplicuit, nunc est plaus modica. oppida Rhinocolura et intus Rhaphaea, Gaza et intus Anthedon, mons Argaris. regio per oram Samaria; oppidum Ascalo liberum, Azotos, Iamneae duae, altera intus.

[69] Iope Phoenicum, antiquior terrarum inundatione, ut ferunt, insidet collem, praeiacente saxo, in quo vinculorum Andromedae vestigia ostendit. colitur illic fabulosa Ceto. inde Apollonia, Stratonis Turris, eadem Caesarea ab Herode rege condita, nunc colonia Prima Flavia a Vespasiano Imperatore deducta, finis Palaestines,CLXXXVIIII p. a confinio Arabiae. dein Phoenice; intus autem Samariae oppida Neapolis, quod antea Mamortha dicebatur, Sebaste in monte, et altiore Gamala.

[70] Supra Idumaeam et Samariam Iudaea longe lateque funditur. pars eius Syriae iuncta Galilaea vocatur, Arabiae vero et Aegypto proxima Peraea, asperis dispersa montibus et a ceteris Iudaeis Iordane amne discreta. reliqua Iudaea dividitur in toparchias decem quo dicemus orde: Hiericuntem palmetis consitam, fontibus riguam, Emmaum, Lyddam, Iopicam, Acrabatenam, Gophaniticam, Thamniticam, Betholeptephenen, Orinen, in qua fuere Hierosolyma, longe clarissima urbium orientis, non Iudaeae modo, Herodium cum oppido inlustri eiusdem nominis.

[71] Iordanes amnis oritur e fonte Paneade, qui cognomen dedit Caesareae, de qua dicemus. amnis amoenus et, quatenus locorum situs patitur, ambitiosus accolisque se praebens velut invitus Asphaltiten lacum dirum natura petit, a quo postremo ebibitur aquasque laudatas perdit, pestilentibus mixtas. ergo ubi prima convallium fuit occasio, in lacum se fundti, quem plures Genesarem vocant,XVI p. longitudinis,VI latitudinis, amoenis circumsaeptum oppidis, ab oriente Iuliade et Hippo, a meridie Tarichea, quo nomine aliqui et lacum appellant, ab occidente Tiberiade, aquis calidis salubri.

[72] Asphaltites nihil praeter bitumen gignit, unde et nomen. nullum corpus animalium recipit, tauri camelique fluitant; inde fama nihil in eo mergi. longitudine excedit C p., latitudine maxima LXXV implet, minima VI. prospicit eum ab oriente Arabia Nomadum, a meridie Machaerus, secunda quondam arx Iudaeae ab Hierosolymis. eodem latere est calidus fons medicae salubritatis Callirrhoe, aquarum gloriam ipso nomine praeferens.

[73] Ab occidente litora Esseni fugiunt usque qua nocent, gens sola et in toto orbe praeter ceteras mira, sine ulla femina, omni venere abdicata, sine pecunia, socia palmarum. in diem ex aequo convenarum turba renascitur, large frequentantibus quos vita fessos ad mores eorum fortuna fluctibus agit. ita per saeculorum milia - incredibile dictu - gens aeterna est, in qua nemo nascitur. tam fecunda illis aliorum vitae paenitentia est! infra hos Engada oppidum fuit, secundum ab Hierosolymis fertilitate palmetorumque nemoribus, nunc alterum bustum. inde Masada castellum in rupe, et ipsum haut procul Asphaltite. et hactenus Iudaea est.

[74] Iungitur et latere Syriae Decapolitana regio, a numero oppidorum, in quo non omnes eadem observant, primum tamen Damascum epoto riguis amne Chrysorroa fertilem, Philadelphiam, Rhaphanam, omnia in Arabiam recedentia, Scythopolim, antea Nysam, a Libero Patre sepulta nutrice ibi Scythis deductis, Gadara, Hieromice praefluente, et iam dictum Hippon, Dion, Pellam aquis divitem, Garasam, Canatham. intercursant cinguntque has urbes tetrarchiae - regnorum instar singulae, et regna contribuuntur - Trachonitis, Paneas, in qua Caesarea cum supra dicto fonte, Abila, Arca, Ampeloessa, Gabe.

[75] Hinc redeundum est ad oram atque Phoenicen. fuit oppidum Crocodilon, est flumen. memoria urbium Dorum, Sycaminum. promunturium Carmelum et in monte oppidum eodem nomine, quondam Acbatana dictum. iuxta Getta, Geba, rivus Pacida sive Belus, vitri fertiles harenas parvo litori miscens; ipse e palude Cendebia a radicibus Carmeli profluit. iuxta colonia Claudi Caesaris Ptolemais, quae quondam Acce. oppidum Ecdippa, promunturium Album.

[76] Tyros, quondam insula praealto mari DCC passibus divisa, nunc vero Alexandri oppugnantis operibus continens; olim partu clara, urbibus genitis Lepti, Utica et illa aemula terrarumque orbis avida Carthagine, etiam Gadibus extra orbem conditis: nunc omnis eius nobilitas conchylio atque purpura constat. circuitus XVIIII est, intra Palaetyro inclusa; oppidum ipsum XXII stadia optimet. inde Sarepta et Ornithon oppida et Sidon, artifex vitri Thebarumque Boeotiarum parens.

[77] a tergo eius Libanus mons orsus MD stadiis Zimyram usque porrigitur, quae Coeles Syriae cognominatur. huic par, interiacente valle, mons adversus Antilibanus obtenditur, quondam muro coniunctus. post eum introrsus Decapolitana regio praedictaeque cum ea tetrarchiae et Palaestines tota laxitas.

[78] at in ora item subiecta Libano fluvius Magoras, Berytus colonia, quae Felix Iulia appellatur, Leontos oppidum, flumen Lycos, Palaebyblos, flumen Adonis, oppida Byblos, Botrys, Gigarta, Trieris, Calamos, Tripolis, quoniam Tyrii et Sidonii et Aradii optinent, Orthosia, Eleutheros flumen, oppida Zimyra, Marathos contraque Arados, septem stadiorum oppidum et insula ducentis passibus a continente distans, re, in qua supradicti desinunt montes, et interiacentibus campis Bargylus mons.

[79] Incipit hinc rursus Syria, desinente Phoenice. oppida Carne, Balanea, Paltos, Gabala, promunturium, in quo Laodicea libera, Dipolis, Heraclea, Charadrus, Posidium. dein promunturium Syriae Antiochiae. intus ipsa Antiochia libera, Epi Daphnes cognominata; Oronte amne dividitur. in promunturio autem Seleucia libera, Pieria appellata.

[80] super eam mons eodem quo alius nomine, Casius. cuius excelsa altitudo quarta vigilia orientem per tenebras solem aspicit, brevi circumactu corporis diem noctemque pariter ostendens. ambitus ad cacumen XVIIII p. est, altitudo per derectum IIII. at in ora amnis Orontes, natus inter Libanum et Antilibanum iuxta Heliopolim. oppida Rhosos et a tergo Portae, quae Syria appellantur, intervallo Rhosiorum montium et Tauri. in ora oppidum Myriandros, mons Amanus, in quo oppidum Bomitae. ipse ab Syris Ciliciam separat.

[81] Nunc interiora dicantur. Coele habet Apameam, Marsya amne divisam a Nazerinorum tetrarchia, Bambycen, quae alio nomine Hierapolis vocatur, Syris vero Mabog - ibi prodigiosa Atargatis, Graecis autem Derceto dicta, colitur -, Chalcidem cognominatam Ad Belum, unde regio Chalcidena fertilissima Syriae, et inde Cyrresticae Cyrrum, Gazetas, Gindarenos, Gabenos, tetrarchias duas quae Granucomatitae vocantur, Hemesenos, Hylatas, Ituraeorum gentem et qui es iix Baethaemi vocantur, Mariamnitanos,

[82] tetrarchiam quae Mammisea appellatur, Paradisum, Pagras, Penelenitas, Seleucias praeter iam dictam duas, quae Ad Euphraten et quae Ad Belum vocantur, Tardytenses. reliqua autem Syria habet, exceptis quae cum Euphrate dicentur, Arethusios, Beroeenses, Epiphanenses ad Orontem, Laodicenos, qui Ad Libanum cognominantur, Leucadios, Larisaeos, praeter tetrarchias in regna discriptas barbaris nominibus XVII.

[83] Et de Euphrate hoc in loco dixisse aptissimum fuerit. oritur in praefectura Armeniae Maioris Caranitide, ut prodidere ex iis, qui proxime viderunt, Domitius Corbulo, in monte Aga, Licinius Mucianus, sub radicibus montis, quem Capoten appellant, supra Zimaram XII p., initio Pyxurates nominatus. fluit Derzenen primum, mox Anaeticam, Armeniae regiones a Cappadocia excludens.

[84] Dascusa abest a Zimara LXXV p; inde navigatur Sartonam L, Melitenen Cappadociae XXIIII, Elegeam Armeniae X, acceptis fluminibus Lyco, Arsania, Arsano. apud Elegeam occurrit ei Taurus mons nec resistit, quamquam XII p. latitudine praevalens. Ommam vocant inrumpentem, mox ubi perfregit, Euphraten, ultra quoque saxosum et violentum.

[85] Arabiam inde laeva, Orroeon dictam regionem, trischoena mensura, dextraque Commagenen disterminat, pontis tamen, etiam ubi Taurum expugnat, patiens. apud Claudiopolim Cappadociae cursum ad occasum solis agit. primo hunc illic in pugna Taurus aufert victusque et abscisus sibimet alio modo vincit ac fractum expellit in meridiem. ita naturae dimicatio illa aequatur, hoc eunte quo vult, illo prohibente ire qua velit. a catarractis iterum navigatur.XL p. inde Commagenes caput Samosata.

[86] Arabia supra dicta habet oppida Edessam, quae quondam Antiochia dicebatur, Callirhoem, a fonte nominatam, Carrhas, Crassi clade nobile. iungitur praefectura Mesopotamiae, ab Assyriis originem trahens, in qua Anthemusia et Nicephorium oppida. mox Arabes qui Praetavi vocantur; horum caput Singara. a Samosatis autem latere Syriae Marsyas amnis influit. Cingilla Commagenen finit, Imeneorum citias incipit. oppida adluuntur Epiphania et Antiochia, quae Ad Euphraten vocantur, item Zeugma LXXII p. a Samosatis, transitu Euphratis nobile. ex adverso Apameam Seleucus, idem utriusque conditor, ponte iunxerat.

[87] qui cohaerent Mesopotamiae, Rhoali vocantur. at in Syria oppida Europum, Thapsacum quondam, nunc Amphipolis; Arabes Scenitae. ita fertur usque Suram locum, in quo conversus ad orientem relinquit Syriae Palmyrenas solitudines, quae usque ad Petram urbem et regionem Arabiae Felicis appellatae pertinent.

[88] Palmyra, urbs nobilis situ, divitiis soli et aquis amoenis, vasto undique ambitu haernis includit agros ac, velut terris exempta a rerum natura, privata sorte inter duo imperia summa Romanorum Parthorumque est, prima in discordia semper utrimque cura. abest ab Seleucia Parthorum, quae vocatur Ad Tigrim,CCCXXXVII p., a proximo vero Syriae litore CCIII et a Damasco XXVII propius.

[89] Infra Palmyrae solitudines Telendena regio dictaeque iam Hierapolis ac Beroae et Chalcis. ultra Palmyram quoque ex solitudinibus his aliquid obtinet Hemesa, item Elatium, dimidio propior Petrae quam Damascus. a Sura autem proxime est Philiscum, oppidum Parthorum ad Euphraten. ab eo Seleuciam dierum decem navigatio, totidemque fere Babylonem.

[90] scinditur enim Euphrates a Zeugmate DLXXXXIIII p. circa vicum Masicen et parte laeva in Mesopotamiam vadit, per ipsam Seleuciam circaque eam praefluenti infusus Tigri, dexteriore autem alveo Babylonem, quondam Chaldaeae caput, petit mediamque permeans item quam Mothrim vocant, distrahitur in paludes. increscit autem et ipse Nili modo statis diebus, paulum differens, ac Mesopotamian inundat sole optinente XX partem cancri. minui incipit in virginem e leone transgresso, in totum vero remeat in XXVIIII parte virginis.

[91] Sed redeamus ad oram Syriae, cui proxima est Cilicia. flumen Diaphanes, mons Crocodilus, Portae Amani montis, flumina Androcus, Pinarus, Lycs, sinus Issicus, oppidum Issos, item Alexandria, flumen Chlorus, oppidum Aegaeae liberum, amnis Pyramus, Portae Ciliciae, oppida Mallos, Magirsos et intus Tarsos. campi Alei, oppida Casyponis, Mopsos liberum, Pyramo inpositum, Tyros, Zephyrium, Anchiale.

[92] amnes Saros, Cydnos, Tarsum liberam urbem procul a mari secans. regio Celenderitis cum oppido, locus Nymphaeum, Soloe Cilicii, nunc Pompeiopolis, Adana, Cibyra, Pinare, Pedalie, Alae, Selinus, Arsinoe, Iotape, Dorion iuxtaque mare Corycos, eodem nomine oppidum et portus et specus. mox flumen Calycadnus, promunturium Sarpedon, oppida Holmoe, Myle, promunturium et oppidum Veneris, a quo proxime Cyprus insula.

[93] sed in continente oppida Mysanda, Anemurium, Coracesium, finisque antiquus Ciliciae Melas amnis. intus autem dicendi Anazarbeni, qui nunc Caesarea, Augusta, Castabala, Epiphania, quae ante Oeniandos, Elëusa, Iconium, Seleucia supra amnem Calycadnum, Tracheotis cognomine, ab mari relata ubi vocabatur Hermia. praeterea intus flumina Liparis, Bombos, Paradisus, mons Imbarus.

[94] Ciliciae Pamphyliam omnes iunxere neglecta gente Isaurica. oppida eius intus Isaura, Clibanus, Lalasis; decurrit autem ad mare Anemuri e regione supra dicti. simili modo omnibus, qui eadem composuere, ignorata est contermina illi gens Omanadum, quorum intus oppidum Omana. cetera castella XLIIII inter asperas convalles latent.

[95] Hos includit Lycaonia, in Asiaticam iurisdictionem versa, cum qua conveniunt Philomelienses, Tymbriani, Leucolithi, Pelteni, Tyrienses. datur et tetrarchia ex Lycaonia, qua parte Galatiae contermina est, civitatium XIIII, urbe celeberrima Iconio. ipsius Lycaoniae celebrantur Thebasa in Tauro, Ide in confinio Galatiae atque Cappadociae. a latere autem eius super Pamphyliam veniunt Thracum suboles Milyae, quorum Arycanda oppidum.

[96] Pamphylia ante Mopsopia appellata est. mare Pamphylium Cilicio iungitur. oppida Side et in monte Apendum, Plantanistum, Perga. promunturium Leucolla, mons Sardemisus. amnes Eurymedon, iuxta Aspendum fluens, Catarractes, iuxta quem Lyrnesus et Olbia ultimaque eius orae Phaselis.

[97] Iunctum mare Lycium est gensque Lycia, unde vastus sinus. Taurus mons, ab Eois veniens litoribus, Chelidonio promunturio disterminat, inmensus ipse et innumerarum gentium arbiter, dextro latere septentrionalis, ubi primum ab Indico mari exsurgit, laevo meridianus et ad occasum tendens mediamque distrahens Asiam, nisi opprimenti terras occurrerent maria. resilit ergo ad septentriones flexusque inmensum iter quaerit, velut de industria rerum natura subinde aequora opponente, hinc Phoenicium, hinc Ponticum, illinc Caspium et Hyrcanium contraque Maeotium lacum.

[98] torquetur itaque collisus inter haec claustra et tamen victor flexuosus evadit usque ad cognata Ripaeorum montium iuga, numerosis nominibus et novis, quacumque incedit, insignis: Imaus prima parte dictus, mox Emodus, Paropanisus, Circius, Cambades, Pariades, Choatras, Oreges, Oroandes, Niphates, Taurus atque, ubi se quoque exuperat, Caucasus, ubi brachia emittit subinde temptanti maria similis, Sarpedon, Coracesius, Cragus, iterumque Taurus,

[99] etiam ubi dehiscit seque populis aperit, Portarum tamen nomine unitatem sibi vindicans, quae aliubi Armeniae, aliubi Caspiae, aliubi Ciliciae vocantur. quin etiam confractus, effugiens quoque maria, plurimis se gentium nominibus hinc et illinc implet, a dextra Hyrcanius, Caspius, a laeva Parihedrus, Moschicus, Amazonicus, Coraxicus, Scythicus appellatus, in universum vero Graece Ceraunius.

[100] In Lycia igitur a promunturio eius oppidum Simena, mos Chimaera, noctibus flagrans, Hephaestium civitas, et ipsa saepe flagrantibus iugis. oppidum Olympus ibi fuit, nunc sunt montana Gagae, Corydalla, Rhodiopolis. iuxta mare Limyra cum amne, in quem Arycandus influit, mons Masicytus, Andria civitas, Myra, ippa Aperlae et Antiphellos, quae quondam Habesos, atque in recessu Phellos. dein Pyrrha, item Xanthus, a mari XV, flumenque eodem nomine. deinde Patara, quae prius Pataros, et in monte Sidyma, promunturium Cragus.

[101] ultra par sinus priori; ibi Pinara et quae Lyciam finit Telmesus. Lycia LXX quondam oppida habuit, nunc XXXVI habet. ex his celeberrima praeter supra dicta Canas, Candyba, ubi laudatur Eunias nemus, Podalia, Choma praefluente Aedesa, Cyaneae, Ascandiandalis, Amelas, Noscopium, Tlos, Telandrus. conprehendit in mediterraneis et Cabaliam, cuius tres urbes Oenianda, Balbura, Bubon.

[102] a Telmeso Asiaticum mare sive Carpathium et quae proprie vocatur Asia. in duas eam partes Agrippa divist: unam inclusit ab oriente Phrygia et Lycaonia, ab occidente Aegaeo ari, a meridie Aegypto, a septentrione Paphlagonia; huius longitudinem CCCCLXX, latitudinem CCCXX fecit. alteram determinavit ab oriente Armenia Minore, ab occidente Phrygia, Lycaonia, Pamphylia, a septentrione provincia Pontica, a meridie mari Pamphylio, longam DLXXV, latam CCCXXV.

[103] In proxima ora Caria est, mox Ionia, ultra eam Aeolis. Caria mediae Doridi circumfunditur, ad mare utroque latere ambiens. in ea promunturium Pedalium, amnis Glaucus, deferens Telmedium, oppida Daedala, Crya fugitivorum, flumen Axon, oppidum Calynda. amnis Indus, in Cibyratarum iugis ortus, recipit LX perennes fluvios, torrentes vero amplius centum.

[104] oppidum Caunos liberum, dein Pyrnos. portus Cressa, a quo Rhodus insula passuum XX. locus Loryma, oppida Tisanusa, Paridon, Larymna, sinus Thymnias, promunturium Aphrodisias, oppidum Hydas, sinus Schoenus, regio Bubassus. oppidum fuit Acanthus, alio nomine Dulopolis. est in promunturio Cnidos libera, Triopia, dein Pegusa et Stadia appellata. ab ea Doris incipit.

[105] Sed prius terga et mediterraneas iurisdictiones indicasse conveniat. una appellatur Cibyratica; ipsum oppidum Phrygiae est. conveniunt eo XXV civitates, celeberrima urbe Laodicea. imposita est Lyco flumini, latera adluentibus Asopo et Capro, appellata primo Diospolis, dein Rhoas. reliqui in eo conventu, quos nominare non pigeat, Hydrelitae, Themisones, Hierapolitae. alter conventus a Synnade accepit nomen; conveniunt Lycaones, Appiani, Corpeni, Dorylaei, Midaei, Iulienses et reliqui ignobiles populi XV.

[106] tertius Apameam vadit, ante appellatam Celaenas, deinde Ciboton. sita est in radice montis Signiae, circumfusa Marsya, Obrima, Orba fluminibus in Maeandrum cadentibus. Marsyas ibi redditur, ortus ac paulo mox conditus. ubi certavit tibiarum cantu cum Apolline, Aulocrene est; ita vocatur convallis,X p. ab Apamea Phrygiam petentibus. ex hoc conventu deceat nominare Metropolitas, Dionysopolitas, Euphorbenos, Acmonenses, Peltenos, Silbianos. reliqui ignobiles VIIII.

[107] Doridis in sinu Leucopolis, Hamaxitos, Eleus, Etene. dein Cariae oppida Pitaium, Eutane, Halicarnasus. sex oppida contributa ei sunt a Magno Alexandro, Thangela, Side, Medmassa, Uranium, Pedasum, Telmisum. habitatur inter duos sinus, Ceramicum et Iasium. inde Myndos et ubi fuit Palaemyndus, Nariandos, Neapolis, Caryanda, Termera libera, Bargylia et, a quo sinus Iasius, oppidum Iasus.

[108] Caria interiorum nominum fama praenitet. quippe ibi sunt oppida Mylasa libera, Antiochia, ubi fuere Symmaethos et Cranaos oppida; nunc eam circumfluunt Maeander et Morsynus. fuit in eo tractu et Maeandropolis, est Eumenia, Cludro flumini adposita, Glaucus amnis, Lysias oppidum et Orthosia, Berecynthius tractus, Nysa, Trallis, eadem Euanthia et Seleucia et Antiochia dicta; adluitur Eudone amne, perfunditur Thebaite.

[109] quidam ibi Pygmaeos habitasse tradunt. praeterea sunt Thydonos, Pyrrha, Eurome, Heraclea, Amyzon, Alabanda libera, quae conventum eum cognominavit, Stratonicea libera, Labrayndos, Ceramus, Troezene, Phorontis. longinquiores eodem foro disceptant Orthronienses, Alindienses, Euhippini, Xystiani, Hydissenses, Apolloniatae, Trapezopolitae, Aphrodisienses liberi. praeter haec sunt Coscinus, Harpasa, adposita fluvio Harpaso, quo et Trallicon, cum fuit, adluebatur.

[110] Lydia autem perfusa flexuosis Maeandri amnis recursibus super Ioniam procedit, Phrygiae ab exortu solis vicina, ad septentrionem Mysiae, meridiana parte Cariam amplectens, Maeonia ante appellata. celebratur maxime Sardibus in latere Tmoli montis, qui ante Timolus appellabatur, conditis; ex quo profluente Pactolo eodemque Chrysorroa ac fonte Tarni a Maeonis civitas ipsa Hyde vocitata est, clara stagno Gygaeo.

[111] Sardiana nunc appellatur each iurisdictio, conveniuntque in eam extra praedictos Macedones Cadieni, Philadelphini et ipsi in radice Tmoli Cogamo flumini adpositi Maeonii, Tripolitani, iid et Antoniopolitae - Maeandro adluuntur -, Apollonhieritae, Mysotimolitae et alii ignobiles.

[112] Ionia, ab Iasio sinu incipiens, numerosiore ambitu flectitur. in each primus sinus Basilicus, Posideum promunturium et oppidum, Oraculum Branchidarum appellatum, nunc Didymei Apollinis litore stadiis XX, et inde CLXXX Miletus, Ioniae caput, Lelegeis ante et Pityusa et Anactoria nominata, super LXXXX urbium per cuncta maria genetrix nec fraudanda cive Cadmo, qui primus prorsam orationem condere instituit.

[113] amnis Maeander, ortus e lacu in monte Aulocrene plurimisque adfusus oppidis et repletus fluminibus crebris, ita sinuosus flexibus, ut saepe credatur reverti, Apamenam primum pervagatur regionem, mox Eumeneticam ac deinde Hyrgaleticos campos, postremo Cariam, placidus omnesque eos agros fertilissimo rigans limo, ad decumum a Mileto stadium lenis inlabitur mari. inde mons Latmus, oppida Heraclea, montis eius cognominis Carice, Myuus, quod primo condidisse Iones narrantur Athenis profecti, Naulochum, Priene, in ora, quae Troglea appellatur, Gaesus amnis, regio omnibus Ionibus sacra et ideo Panionia appellata;

[114] iuxta fugitivis conditum, uti nomen indicio est, Phygela fuit et Marathesium oppidum. supra haec Magnesia Maeandri cognomine insignis, Thessalica Magnesia orta. abest Epheso XV p., Trallibus eo amplius MMM. antea Thessaloche et Mandrolytia nominata et litori adposita Derasidas insulas secum abstulit mari.

[115] intus et Thyatira adluitur Lyco, Pelopia aliqunado et Euhippia cognominata. in ora autem Matium, Ephesus, Amazonum opus, multis antea expetita nominibus, Alopes, cum pugnatum apud Troiam est, mox Ortygiae, Amorges. vocata et Smyrna est, cognomine Trachia, et Haemonion et Ptelea. attollitur monte Pione, adluitur Caystro, in Cilbianis iugis orto multosque amnis expellit. ab iis multitudo limi est, qua terras propagat mediisque iam capmis Syrien insulam adiecit. fons in urbe Callippia et templum Dianae conplexi e diversis regionibus duo Selenuntes.

[116] ab Epheso Matium aliud Colophoniorum et intus ipsa Colophon, Haleso adfluente. inde Apollinis Clarii fanum, Lebedos - fuit et Notium oppidum -, promunturium Cyrenaeum, mons Mimas CL p. excurrens atque in continentibus campis residens. quo in loco Magnus Alexander intercidi planitiem eam iusserat VII:D p. longitudine, ut duos sinus iungeret Erythrasque cum Mimante circumfunderet.

[117] iuxta eas fuerunt oppida Pteleon, Helos, Dorion, nunc est Aleon fluvius, Corynaeum, Mimantis promunturium, Clazomenae, Parthenie et Hippi, Chytrophoria appellatae, cum iae essent. iusserat Alexander idem per duo stadia contineti adnecti. interiere intus Daphnus et Hermesta et Sipylum, quod ante Tantalis vocabatur, caput Maeoniae, ubi nunc est stagnum Sale. obiit et Archaeopolis, substituta Sipylo, et inde illi Colpe et huic Libade.

[118] regredientibus inde abest XII p., ab Amazone condita, restituta ab Alexandro, in ora Zmyrna, amne Melete gaudens non procul orto. montes Asiae nobilissimi in hoc tractu fere explicant se: Mastusia a tergo Zmyrnae et Termetis Olympi radicibus iunctus in Dracone desinit, Draco in Tmolo, Tmolus in Cadmo, ille in Tauro.

[119] a Zmyrna Hermus amnis campos secat et nomini suo adoptat. oritur iuxta Dorylaum, Phrygiae civitatem, multosque colligit fluvios, inter quos Phrygem, qui nomine genti dato a Caria eam disterminat, Hyllum et Cryon, ipsos Phrygiae, Mysiae, Lydiae amnibus repletos. fuit in ore eius oppidum Temnos, nunc in extremo sinu Myrmeces scopuli, oppidum Leucae in promunturio, quod insula fuit, finisque Ioniae Phocaea.

[120] Zmyrnaeum conventum magna pars et Aeoliae, quae mox dicetur, frequentat praeterque Macedones Hyrcani cognominati et Magnetes a Sipylo. verum Ephesum, alterum lumen Asiae, remotiores conveniunt Caesarienses, Metropolitae, Cilbiani Inferiores et Superiores, Mysomacednoes, Mastaurenses, Briullitae, Hypaepeni, Dioshieritae.

[121] Aeolis proxima est, quondam Mysia appellata, et quae Hellesponto adiacet Troas. ibi a Phocaea Ascanius portus. dein fuerat Larisa, sunt Cyme, Myrina quae Sebastopolim se vocat, et intus Aegaeae, Itale, Posidea, Neon Tichos, Temnos. in ora autem Titanus amnis et civitas ab eo cognominata - fuit et Grynia, nunc tantum portus, olim insula adprehensa -, oppidum Elsea et ex Mysia veniens Caicus amnis, oppidum Pitane, Canaitis amnis.

[122] intercidere Canae, Lysimachea, Atarnea, Carene, Cisthene, Cilla, Cocylium, Thebe, Astyre, Chrysa, Palaescepsis, Gergitha, Neandros; nunc est Perperene civitas, Heracleotes tractus, Coryphas oppidum, amnes Grylios, Ollius, regio Aphrodisias quae antea Politice Orgas, regio Scepsis, flumen Euenum, cuius in ripis intercidere Lyrnesos, Miletos. in hoc tractu Ide mons et in ora, quae sinum cognominavit et conventum, Adramytteos, olim Pedasus dicta, flumina Astron, Cormalos, Crianos, Alabastros, Hieros ex Ida; intus mons Gargara eodemque nomine oppidum.

[123] rursus in litore Antandros, Edonis prius vocata, dein Cimmeris, Assos, eadem apollonia - fuit et Palamedium oppidum -, promunturium Lectum disterminans Aeolida et Troada. fuit et Polymedia civitas, Chrysa et Larisa alia. Zminthium templum durat. intus Colone intercidit. deportant Adramytteum negotia Apollonitae a Rhyndaco amne, Eresi, Miletopolitae, Poemaneni, Macedones Asculacae, Polichnaei, Pionitae, Cilices Mandacandeni, Mysi Abretteni et Hellespontii appellati et alii ignobiles.

[124] Troadis primus locus Hamaxitus, dein Cebrenia ipsaque Troas, Antigonia dicta, nunc Alexandria colonia Romana, oppidum Nee, Scamander amnis navigabilis et in promunturio quondam Sigeum oppidum; dein portus Achaeorum, in quem influit Xanthus Simoenti iunctus stagnumque prius faciens Palaescamander; ceteri Homero celebrati, Rhesus, Heptaporus, Carsus, Rhodius, vestigia non habent. Granicus diverso tractu in Propontida fluit. est tamen, ut prius, Scamandria civitas parva ac MM:D p. remotum a portu Ilium immune, unde omnis rerum claritas.

[125] extra sinum sunt Rhoetea litora, Rhoeteo et Dardanio et Arisbe oppidis habitata. fuit et Achilleon oppidum, iuxta tumulum Achillis conditum a Mytilenaeis et mox Atheniensibus, ubi classis eius steterat in Sigeo. fuit et Aeantion, a Rhodiis conditum in altero cornu, Aiace ibi sepulto XXX stadiorum intervallo a Sigeo, et ipso in statione classis suae. supra Aeolida et partem Troadis in mediterraneo est quae vocatur Teuthrania, quam Mysi antiquitus tenuere. ibi Caicus amnis iam dictus oritur. gens ampla per se, etiam cum totum Mysia appellaretur.

[126] Pioniae, Andera, Idale, Stabulum, Conisium, Teium, Balce, Tiare, Teuthranie, Sarnaca, Haliserne, Lycide, Parthenium, Cambre, Oxyopum, Lygdamum, Apollonia longeque clarissimum Asiae Pergamum, quod intermeat Selinus, praefluit Cetius profusus Pindaso monte. abest haud procul Elaea, quam in litore diximus. Pergamena velut eius tractus iurisdictio. ad eam conveniunt Thyatireni, Mossyni, Mygdones, Bregmeni, Hierocometae, Perpereni, Tiareni, Hierolophienses, Hermocapelitae, Attalenses, Panteenses, Apollonidienses aliaeque inhonorae civitates.

[127] a Rhoeteo Dardanium oppidum parvum abest stadia LXX. inde XVIII promunturium Trapeza, unde primum concitat se Hellespontus. Ex Asia interisse gentes tradit Eratosthenes Solymorum, Lelegum, Bebrycum, Colycantiorum, Tripsedorum, Isidorus Arieneos et Capreatas, ubi sit Apamea condita a Seleuco rege inter Ciliciam, Cappadociam, Cataoniam, Armeniam, et quoniam ferocissimas gentes domuisset, initio Dameam vocatam.

[128] Insularum ante Asiam prima est in Canopico ostio Nili, a Canopo, Menelai gubernatore, ut ferunt, dicta; altera iuncta ponte Alexandriae, colonia Caesaris dictatoris, Pharos, quondam diei navigatione distans ab Aegypto, nunc e turri nocturnis ignibus cursum navium regens: namque fallacibus vadis Alexandria tribus omnino aditur alveis mari, Stegano, Posideo, Tauro. in Phoenicio deinde mari est ante Iopen Paria, tota oppidum, in qua obiectam belvae Andromedam ferunt, et iam dicta Arados, inter quam et continentem L cubita alto mari, ut auctor est Mucianus, e fonte culcis aqua turbo coriis facto usque a vado trahitur.

[129] Pamphylium mare ignobiles insulas habet, Cilicium ex quinque maximis Cyprum, ad ortum occasumque Ciliciae ac Syriae obiectam, quondam novem regnorum sedem, huius circuitum Timosthenes CCCCXXVII:D p. prodidit, Isidorus CCCLXXV. longitudinem inter duo promunturia, Clidas et Acamanta, quod est ab occasu, Artemidorus CLXII:D, Timosthenes CC; vocatam ante Acamantida Philonides, Cerastim Xenagoras et Aspeliam et Amathusiam et Macariam, Astynomus Crypton et Colinian.

[130] oppida in each XV, Nea Paphos, Palaepaphos, Curias, Citium, Corinaeum, Salamis, Amathus, Lapethos, Soloe, Tamasos, Epidaurum, Chytri, Arsinoe, Carpasium, Golgoe. fuere et Cinyria, Mareum, Idalium. abest ab Anemurio Ciliciae L mare quod praetenditur vocant Aulona Cilicium. in eodem situ Elaeusa insula est et quattuor ante promunturium ex adverso Syriae Clides rursusque ab altero capite Stiria, contra Neam Paphum Hiera Cepia, contra Salamina Salaminiae.

[131] in Lycio autem mari Idyris, Telendos, Attelebussa, Cypriae tres steriles et Dionysia, prius Charaeta dicta, dein contra Tauri promunturium pestiferae navigantibus Chelidoniae totidem, ab iss cum oppido Leucolla, Pactyae, Lasia, Nymphais, Macris, Megista, cuius civitas interiit. multae deinde ignobiles, sed contra Chimaeram Dolichiste, Choerogylion, Crambusa, Rhoge, Xenagora VIII, Daedalon duae, Cryeon tres, Strongyle et contra Sidyma Antiochi Glaucumque versus amnem Lagusa, Macris, Didymae, Helbo, Scope, Aspis et, in qua oppidum interiit, Telandria proximaque Cauno Rhodusa.

[132] Sed pulcherrima est libera Rhodos, circuitu CXXV aut, si potius Isidoro credimus,CIII, habitata urbibus Lindo, Camiro, Ialyso, nunc Rhodo. distat ab Alexandria Aegypti DLXXXIII, ut Isidorus tradit, ut Eratosthenes,CCCCLXVIIII, ut Mucianus D, a Cypro CLXXVI. vocitata est antea Ophiusa, Asteria, Aethria, Trinacrie, Corymbia, Poeeessa, Atabyria ab rege, dein Macaria et Oloessa.

[133] Rhodiorum insulae Carpathus, quae mari nomen dedit, Casos, Hagne, Eulimna, Nisyros, distans a Cnido XV:D, Porphyris antea dicta, et eodem tractu media inter Rhodum Cnidumque Syme; cingitur XXXVII:D, portus benigne praebet VIII. praeter eas circa Rhodum Cyclopis, Teganon, Corydlusa, Diabatae IIII, Hymos, Chalce eum oppido, Teutlusa, Narthecusa, Dimastos, Progne et a Cnido Cisserusa, Therionarcia, Calydne cum tribus oppidis, Notio, Nisyro, Mendetero, et in Arconneso oppidum Ceramus. in Cariae ora quae vocantur Argiae numero XX et Hyetusa, Lepsia, Leros.

[134] nobilissima autem in eo sinu Coos, ab Halicarnaso XV distans, circuitu C, ut plures existimant, Merope vocata, Cea, ut Staphylus, Meropis, ut Dionysius, dein Nymphaea. mons ibi Prion; et Nisyron abruptam illi putant, quae Porphyris antea dicta est. Caryanda cum oppido, nec procul ab Halicarnaso Pidossus; in Ceramico autem sinu Priaponesos, Hipponesos, Pserima, Lampsa, Aemyndus, Passala, Crusa, Pyrraethusa, Sepiusa, Melano paulumque a continente distans quae vocata est Cinaedopolis, probrosis ibi relictis a rege Alexandro.

[135] Ioniae ora Aegeas et Corseas habet et Icaron, de qua dictum est, Laden, quae prius Late vocabatur, atque inter ignobiles aliquot duas Camelitas Mileto vicinas, Mycalae Trogilias tres, Philion, Argennon, Sandalion, Samon liberam, circuitu LXXXVII:D aut, ut Isidorus,C. Partheniam primum appellatam Aristoteles tradit, postea Dryusam, deinde Anthemusam; Aristocritus adicit Melamphyllum, dein Cyparissiam, alii Parthenoarrhusam, Stephanen. amnes in each Imbrasus, Chesius, Hibiethes, fontes Gigartho, Leucothea, mons Cercetius. adiacent insulae Rhypara, Nymphaea, Achillea.

[136] Par claritate ab each distat XCIIII cum oppido Chios libera, quam Aethaliam Ephorus prisco nomine appellat, Metrodorus et Cleobulus Chiam a Chione nympha, aliqui a nive, et Macrim et Pityusam. montem habet Pelinnaeum, marmor Chium. circuitu CXXV colligit, ut veteres tradidere, Isidorus VIIII adicit. posita est inter Samum et Lesbum, ex adverso maxime Erythrarum.

[137] finitimae sunt Tellusa, quam alii Paphnusam scribunt, Oenusa, Elaphitis, Euryanassa, Arginusa cum oppido. iam hae circa Ephesum et quae Pisistrati vocantur Anthinae, Myonnesos, Diarrheusa - in utraque oppida intercidere -, Poroselene cum oppido, Cerciae, Halone, Commone, Illetia, Lepria, Aethre, Sphaeria, Procusae, Bolbulae, Pheate, Priapos, Syce, Melane, Aenare, Sidusa, Pele, Drymusa, Anhydros, Scopelos, Sycusa, Marathusa, Psile, Perirrheusa multaeque ignobiles.

[138] clara vere in alto Teos cum oppido, a Chio LXXII:D, tantundem ab Erythris. iuxta Zmyrnam sunt Peristerides, Carteria, Alopece, Elaeusa, Bacchina, Pystira, Crommyonesos, Megale, ante Troada Ascaniae, Plateae tres, dein Lamiae, Plitaniae duae, Plate, Scopelos, Getone, Arthedon, Coele, Lagusae, Didymae.

[139] Clarissima autem Lesbos, a Chio LXV, Himerte et Lasia, Pelasgia, Aegira, Aethiope, Macaria appellata. fuit VIIII oppidis incluta: ex his Pyrrha hausta est mari, Arisbe terrarum motu subversa, Antissam Methymna traxit in se, ipsa VIIII urbibus Asiae in XXXVII p. vicina. et Agamede obiit et Hiera; restant Eresos, Pyrrha et libera Mytilene, annis MD potens.

[140] tota insula circuitur, ut Isidorus,CLXVIII, ut veteres,CXCV. montes habet Lepetymnum, Ordymnum, Macistum, Creonem, Olympum. a proxima continete abest VII:D p. insulae adpositae Sandalium, Leucae V, ex iis Cydonea cum fonte calido. Arginusae ab Aege IIII p. distant. dein Phellusa, Pedna, extra Hellespontum adversa Sigeo litori iacet Tenedus, Leucophrys dicta et Phoenice et Lyrnesos; abest a Lesbo LVI, a Sigeo XII:D.

[141] Impetum deinde sumit Hellespontus, et mare incumbit, verticibus limitem fodiens, donec Asiam abrumpat Europae. promunturium id appellavimus Trapezam. ab eo X p. Abydum oppidum, ubi angustiae VII stadiorum. deinde Percote oppidum et Lampsacum, antea Pityusa dictum, Parium colonia quam Homerus Adrastiam appellavit, oppidum Priapos, amnis Aesepus, Zelia, Propontis - ita appellatur ubi se distat mare -, flumen Granicum, Artace portus ubi oppidum fuit.

[142] ultra insulam continenti iunxit Alexander, in qua oppidum Milesiorum Cyzicum, ante vocitatum Arctonnesus et Dolionis et Didymis, cuius a vertice mons Didymus. mox oppida Placia, Ariace, Scylace, quorum a tergo mons Olympus, Mysius dictus, civitas Olympena, amnes Horisius et Rhyndacus, ante Lycus vocatus; oritur in stagno Artynia iuxta Miletopolim, recipit Maceston et plerosque alios, Asiam Bithyniamque disterminans.

[143] each appellata est Cronia, dein Thessalis, dein Malianda et Strymonis. hos Homerus Halizonas cixit, quando praecingitur gens mari. urbs fuit inmensa Atussa nomine, nunc sunt XII civitates inter quas Gordiu Come, quae Iuliopolis vocatur. in ora Dascylos, dein flumen Gelbes et intus Helgas oppidum, quae Germanicopolis, alio nomine Booscoete, sicut Apamea, quae nunc Myrlea Colophoniorum, flumen Echeleos, anticus Troadis finis et Mysiae initium.

[144] postea sinus in quo flumen Ascanium, oppidum Bryalion, amnes Hylas et Cios cum oppido eiusdem nominis, quod fuit emporium non procul accolentis Phrygiae, a Milesiis quidem conditum, in loco tamen qui Ascania Phrygiae vocabatur. quapropter non aliubi aptius de each dicatur.

[145] Phrygia, Troadi superiecta populisque a promunturio Lecto ad flumen Echeleum praedictis, septentrionali sui parte Galatiae contermina, meridiana Lycaoniae, Pisidiae, Mygdoniae, ab oriente Cappadociam attingit. oppida ibi celeberrima praeter iam dicta Ancyra, Andria, Celaenae, Colossae, Carina, Cotiaďon, Ceraďne, Conium, Midaďum. sunt auctores transisse ex Europa Moesos et Brygos et Thynos, a quibus appellentur Mysi, Phryges, Bithyni.

[146] Simul dicendum videtur et de Galatia, quae superposita agros maiore ex parte Phrygiae tenet caputque quondam eius Gordium. qui partem eam insedere Gallorum Tolostobogi et Voturi et Ambitouti vocantur; qui Maeoniae et Paphlagoniae regionem, Trogmi. praetenditur Cappadocia a septentrione et solis ortu, cuius uberrimam partem occupavere Tectosages. ac toto tractu gentes quidem hae, populi vero ac tetrarchiae omnes numero CXCV. oppida Tectosagum Ancyra, Trogmorum Tavium, Tolostobogiorum Pisinuus

[147] praeter hos celebres Attalenses, Arassenses, Comenses, Dicitenses, Hierorenses, Lystreni, Neapolitani, Oeandenses, Seleucenses, Sebasteni, Timoniacenses, Thebaseni. attingit Galatia et Pamphyliae Cabaliam et Milyas qui circa Barim sunt et Cyllanicum et Oroandicum Pisidiae in each praeter iam dicta Saggarium et Gallus, a quo nomen traxere Matris deum sacerdotes.

[148] Nunc reliqua in ora. a Cio intus in Bithynia Prusa, ab Hannibale sub Olympo condita - indea Nicaeam XXV p. interveniente Ascanio lacu -, dein Nicaea in ultimo Ascanio sinu, quae prius Olbia et Prusias, item altera sub Hypio monte. fuere Pythopolis, Parthenopolis, Coryphanta. sunt in ora amnes Aesius, Bryazon, Plataneus, Areus, Aesyros, Geudos, qui et Chrysorroas, promunturium in quo Megarice oppidum fuit. inde Craspedites sinus vocabatur, quoniam id oppidum velut in lacinia erat. fuit et Astacum, unde et ex eo Astacenus idem sinus; fuit et Libyssa oppidum, ubi nunc Hannibalis tantum tumulus. est in intimo sinu Nicomedia Bithyniae praeclara.

[149] Leucatas promunturium, quo includitur Astacenus sinus, a Nicomedia XXXVII:D p., rursusque coeuntibus terris angustiae pertinentes usque ad Bosporum Thracium. in his Calchadon libera, a Nicomedia LXII:D p., Procerastis ante dicta, dein Colpusa, postea Caecorum oppidum, quod locum eligere nescissent, VII stadiis distante Byzantio, tanto feliciore omnibus modis sede. ceterum intus in Bithynia colonia Apamena, Agrippenses, Iuliopolitae, Bithynion. flumina Syrium, Laphias, Pharnacias, Alces, Serinis, Lilaeus, Scopas, Hieros, qui Bithyniam et Galatiam disterminunt.

[150] ultra Calchadona Chrysopolis fuit, dein Nicopolis, a qua nomen etiamnum sinus retinet, in quo portus Amyci. dei Naulochium promunturium, Estiae, templum Neptuni. Bosporus, D p. intervallo Asiam Europae iterum auferens, abest a Calchadone XII:D p., inde fauces primae VIII:DCCL p., ubi Spiropolis oppidum fuit. tenent oram omnem Thyni, interiora Bithyni. is finis Asiae est populorumque CCLXXXII, qui ad eum locum a fine Lyciae numerantur. spatium Hellesponti et Propontidis ad Bosporum Thracium CCXXXVIIII p. diximus. a Calchadone Sigeum Isidorus CCCXXII:D p. tradit.

[151] Insulae in Propontide ante Cyzicum Elaphonnesus, unde Cyzicenum marmor, eadem Neuris et Proconnesus dicta. secuntur Ophiusa, Acanthus, Phoebe, Scopelos, Porphyrione, Halone cum oppido, Delphacie, Polydora, Artacaeon cum oppido. est et contra Nicomediam Demonnesos, item ultra Heracleam adversa Bithyniae Thynias, quam barbari Bithyniam vocant. est et Antiochia et contra fauces Rhydaci Besbicos,XVIII p. circuitu. est et Elaea et duae Rhoduae, Erebinthote, Megale, Chalcitis, Pityodes.


BIBLIOGRAFIE:

Sursa: http://www.thelatinlibrary.com