LIBER PRIMUS
Ordior arma, quibus caelo se gloriatollit Aeneadum, patiturque ferox Oenotria iura Carthago. da, Musa, decus memorare laborum antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit et quot Roma uiros, sacri cum perfidapacti 5 gens Cadmea super regno certamina mouit, quaesitumque diu, qua tandem poneret arce terrarum Fortuna caput. ter Marte sinistro iuratumque Ioui foedus conuentaque patrum Sidonii fregere duces, atque impiusensis 10 ter placitam suasit temerando rumpere pacem. sed medio finem bello excidiumque uicissim molitae gentes, propiusque fuere periclo quis superare datum: reserauit Dardanus arces ductor Agenoreas, obsessa Palatiauallo 15 Poenorum ac muris defendit Roma salutem. Tantarum causas irarum odiumqueperenni seruatum studio et mandata nepotibus arma fas aperire mihi superasque recludere mentes. iamque adeo magni repetam primordiamotus. 20 Pygmalioneis quondam per caerulaterris pollutum fugiens fraterno crimine regnum fatali Dido Libyes appellitur orae. tum pretio mercata locos noua moenia ponit, cingere qua secto permissum litoratauro. 25 hic Iuno ante Argos (sic credidit alta uetustas), ante Agamemnoniam, gratissima tecta, Mycenen optauit profugis aeternam condere gentem. uerum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte exerere ac missas etiam trans aequoraclasses 30 totum signa uidet uictricia ferre per orbem, iam propius metuens bellandi corda furore Phoenicum extimulat. sed enim conamine primae contuso pugnae fractisque in gurgite coeptis Sicanio Libycis, iterum instauratacapessens 35 arma remolitur; dux agmina sufficit unus turbanti terras pontumque mouere paranti. Iamque deae cunctas sibi belliger induitiras Hannibal: hunc audet solum componere fatis. sanguineo tum laeta uiro atque in regnaLatini 40 turbine mox saeuo uenientum haud inscia cladum, 'Intulerit Latio, spreta me, Troius' inquit 'exul Dardaniam et bis numina capta penates sceptraque fundarit uictor Lauinia Teucris, dum Romana tuae, Ticine, cadaueraripae 45 non capiant, famulusque mihi per Celtica rura sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis corporibusque uirum retro fluat, ac sua largo stagna reformidet Trasimennus turbida tabo, dum Cannas tumulum Hesperiae campumquecruore 50 Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam teque uadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis per clipeos galeasque uirum caesosque per artus uix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.' haec ait ac iuuenem facta ad Mauortiaflammat. 55 Ingenio motus auidus fideique sinister is fuit, exuperans astu, sed deuius aequi. armato nullus diuum pudor: improba uirtus et pacis despectus honos, penitusque medullis sanguinis humani flagrat sitis. his super,aeui 60 flore uirens hauet Aegatis abolere, parentum dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto. dat mentem Iuno ac laudum spe corda fatigat. iamque aut nocturno penetrat Capitolia uisu aut rapidis fertur per summas passibusAlpis. 65 saepe etiam famuli turbato ad limina somno expauere trucem per uasta silentia uocem ac largo sudore uirum inuenere futuras miscentem pugnas et inania bella gerentem. Hanc rabiem in finis ItalumSaturniaque arua 70 addiderat iam tum puero [patrius furor oscus] Sarrana prisci Barcae de gente uetustos a Belo numerabat auos. namque orba marito cum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri Belides iuuenis uitauerat armatyranni 75 et se participem casus sociarat in omnis. nobilis hoc ortu et dextra spectatus Hamilcar, ut fari primamque datum distinguere lingua Hannibali uocem, sollers nutrire furores, Romanum seuit puerili in pectorebellum. 80 Vrbe fuit media sacrum genetricisElissae manibus et patria Tyriis formidine cultum, quod taxi circum et piceae squalentibus umbris abdiderant caelique arcebant lumine, templum. hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim 85 exuerat regina loco. stant marmore maesto effigies, Belusque parens omnisque nepotum a Belo series, stat gloria gentis Agenor et qui longa dedit terris cognomina Phoenix. ipsa sedet tandem aeternum coniunctaSychaeo. 90 ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum stant arae caelique deis Ereboque potenti. hic, crine effuso, atque Hennaeae numina diuae atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos. immugit tellus rumpitque horrenda perumbras 95 sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes. tum magico uolitant cantu per inania manes exciti, uultusque in marmore sudat Elissae. Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur, ingressique habitus atque ora exploratHamilcar. 100 non ille euhantis Massylae palluit iras, non diros templi ritus aspersaque tabo limina et audito surgentis carmine flammas. Olli permulcens genitor caput osculalibat attollitque animos hortando et talibusimplet: 105 'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos foederibus non aequa premit. si fata negarint dedecus id patriae nostra depellere dextra, haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella latura exitium Laurentibus: horreatortus 110 iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent te surgente, puer, Latiae producere matres.' his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu: 'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas, ferro ignique sequar Rhoeteaque fatareuoluam. 115 non superi mihi, non Martem cohibentia pacta, non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa. hanc mentem iuro nostri per numina Martis, per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi hostia mactatur diuae, raptimquerecludit 120 spirantis artus poscens responsa sacerdos ac fugientem animam properatis consulit extis. Ast ubi quaesitas artis de more uetustae intrauit mentes superum, sic deinde profatur: 'Aetolos late consterni militecampos 125 Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno. quanta procul moles scopulis ad sidera tendit, cuius in aerio pendent tua uertice castra! iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant moenia, et Hesperio tellus porrecta subaxe 130 Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti. heu quaenam subitis horrescit turbida nimbis tempestas, ruptoque polo micat igneusaether! 135 magna parant superi: tonat alti regia caeli, bellantemque Iouem cerno.' uenientia fata scire ultra uetuit Iuno, fibraeque repente conticuere: latent casus longique labores. Sic clausum linquens arcano pectorebellum 140 atque hominum finem Gadis Calpenque secutus, dum fert Herculeis Garamantica signa columnis, occubuit saeuo Tyrius certamine ductor. Interea rerum Hasdrubali tradunturhabenae, occidui qui solis opes et uulgusHiberum 145 Baeticolasque uiros furiis agitabat iniquis. tristia corda duci, simul immedicabilis ira, et fructus regni feritas erat; asper amore sanguinis, et metui demens credebat honorem, nec nota docilis poena satiarefurores. 150 ore excellentem et spectatum fortibus ausis antiqua de stirpe Tagum, superumque hominumque immemor, erecto suffixum robore maestis ostentabat ouans populis sine funere regem. auriferi Tagus ascito cognominefontis 155 perque antra et ripas nymphis ululatur Hiberis. Maeonium non ille uadum, non Lydia mallet stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro campum atque inlatis Hermi flauescit harenis. primus inire manu, postremus ponereMartem. 160 cum rapidum effusis ageret sublimis habenis quadrupedem, non ense uirum, non eminus hasta sistere erat: uolitabat ouans aciesque per ambas iam Tagus auratis agnoscebatur in armis. quem postquam diro suspensum roboreuidit 165 deformem leti famulus, clam corripit ensem dilectum domino pernixque inrumpit in aulam atque immite ferit geminato uulnere pectus. at Poeni, succensa ira turbataque luctu et saeuis gens laeta, ruunt tormentaqueportant. 170 non ignes candensque chalybs, non uerbera passim ictibus innumeris lacerum scindentia corpus, carnificaeue manus penitusue infusa medullis pestis et in medio lucentes uulnere flammae cessauere; ferum uisu dictuque, perartem 175 saeuitiae extenti, quantum tormenta iubebant creuerunt artus, atque omni sanguine rapto ossa liquefactis fumarunt feruida membris. mens intacta manet: superat ridetque dolores spectanti similis, fessosque laboreministros 180 increpitat dominique crucem clamore reposcit. Haec inter spretae miseranda piaculapoenae erepto trepidus ductore exercitus una Hannibalem uoce atque alacri certamine poscit. hinc studia accendit patriae uirtutisimago, 185 hinc fama in populos iurati didita belli, hinc uirides ausis anni feruorque decorus atque armata dolis mens et uis insita fandi. Primi ductorem Libyes clamoresalutant, mox et Pyrenes populi et bellatorHiberus. 190 continuoque ferox oritur fiducia menti, cessisse imperio tantum terraeque marisque. Aeoliis candens Austris et lampade Phoebi aestifero Libye torretur subdita Cancro, aut ingens Asiae latus, aut pars tertiaterris. 195 terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus septeno impellens tumefactum gurgite pontum. at qua diuersas clementior aspicit Arctos, Herculeo dirimente freto, diducta propinquis Europes uidet arua iugis. ultra obsidetaequor, 200 nec patitur nomen proferri longius Atlas, Atlas subducto tracturus uertice caelum. sidera nubiferum fulcit caput, aetheriasque erigit aeternum compages ardua ceruix. canet barba gelu, frontemque immanibusumbris 205 pinea silua premit. uastant caua tempora uenti, nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu. tum geminas laterum cautes maria alta fatigant, atque ubi fessus equos Titan immersit anhelos, flammiferum condunt fumanti gurgitecurrum. 210 sed qua se campis squalentibus Africa tendit, serpentum largo coquitur fecunda ueneno, felix qua pinguis mitis plaga temperat agros, nec Cerere Hennaea Phario nec uicta colono. hic passim exultant Nomades, gens insciafreni, 215 quis inter geminas per ludum mobilis aures quadrupedem flectit non cedens uirga lupatis. altrix bellorum bellatorumque uirorum tellus nec fidens nudo sine fraudibus ensi. Altera complebant Hispanae castracohortes, 220 auxilia Europae genitoris parta tropaeis. Martius hinc campos sonipes hinnitibus implet, hinc iuga cornipedes erecti bellica raptant: non Eleus eat campo feruentior axis. prodiga gens animae et properare facillimamortem. 225 namque ubi transcendit florentis uiribus annos, impatiens aeui spernit nouisse senectam, et fati modus in dextra est. hic omne metallum: electri gemino pallent de semine uenae, atque atros chalybis fetus humus horridanutrit. 230 sed scelerum causas operit deus. Astur auarus uisceribus lacerae telluris mergitur imis et redit infelix effosso concolor auro. hic certant, Pactole, tibi Duriusque Tagusque, quique super Grauios lucentis uoluitharenas 235 infernae populis referens obliuia Lethes. nec Cereri terra indocilis nec inhospita Baccho, nullaque Palladia sese magis arbore tollit. Hae postquam Tyrio gentes cesseretyranno, utque dati rerum freni, tunc artepaterna 240 conciliare uiros, armis consulta senatus uertere, nunc donis. primus sumpsisse laborem, primus iter carpsisse pedes partemque subire, si ualli festinet opus. nec cetera segnis quaecumque ad laudem stimulant, somnumquenegabat 245 naturae noctemque uigil ducebat in armis. interdum proiectus humi turbaeque Libyssae insignis sagulo duris certare maniplis; celsus et in magno praecedens agmine ductor imperium perferre suum; tum uerticenudo 250 excipere insanos imbris caelique ruinam. spectarunt Poeni, tremuitque exterritus Astur, torquentem cum tela Iouem permixtaque nimbis fulmina et excussos uentorum flatibus ignes turbato transiret equo, nec puluerefessum 255 agminis ardenti labefecit Sirius astro. flammiferis tellus radiis cum exusta dehiscit, candentique globo medius coquit aethera feruor, femineum putat umenti iacuisse sub umbra exercetque sitim et spectato fonterecedit. 260 idem correptis sternacem ad proelia frenis frangere ecum et famam letalis amare lacerti ignotique amnis tranare sonantia saxa atque e diuersa socios accersere ripa. idem expugnati primus stetit aggeremuri, 265 et quotiens campo rapidus fera proelia miscet, qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes. ergo instat fatis, et rumpere foedera certus, quo datur, interea Romam comprendere bello gaudet et extremis pulsat Capitoliaterris. 270 Prima Saguntinas turbarunt classicaportas, bellaque sumpta uiro belli maioris amore. haud procul Herculei tollunt se litore muri, clementer crescente iugo, quis nobile nomen conditus excelso sacrauit colleZacynthos. 275 hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas Geryone extincto caeloque ea facta ferebat. tris animas namque id monstrum, tris corpore dextras armarat ternaque caput ceruice gerebat. haud alium uidit tellus, cui ponerefinem 280 non posset mors una uiro, duraeque sorores tertia bis rupto torquerent stamina filo. hinc spolia ostentabat ouans captiuaque uictor armenta ad fontis medio feruore uocabat, cum tumidas fauces accensis soleuenenis 285 calcatus rupit letali uulnere serpens Inachiumque uirum terris prostrauit Hiberis. mox profugi ducente Noto aduertere coloni, insula quos genuit Graio circumflua ponto et, quae auxit quondam Laertia regna,Zacynthos. 290 firmauit tenues ortus mox Daunia pubes sedis inops, misit largo quam diues alumno magnanimis regnata uiris, nunc Ardea nomen. libertas populis pacto seruata decusque maiorum, et Poenis ubi imperitarenegatum. 295 Admouet abrupto flagrantia foedereductor Sidonius castra et latos quatit agmine campos. ipse caput quassans circumlustrauit anhelo muros saeuus equo, mensusque pauentia tecta pandere iamdudum portas et cedereuallo 300 imperat et longe clausis sua foedera, longe Ausoniam fore, nec ueniae spem Marte subactis: scita patrum et leges et iura fidemque deosque in dextra nunc esse sua. uerba ocius acer intorto sancit iaculo figitque perarma 305 stantem pro muro et minitantem uana Caicum. concidit exacti medius per uiscera teli, effusisque simul praerupto ex aggere membris uictori moriens tepefactam retulit hastam. at multo ducis exemplum clamoresecuti 310 inuoluunt atra telorum moenia nube. clara nec in numero uirtus latet: obuia quisque ora duci portans ceu solus bella capessit. hic crebram fundit Baliari uerbere glandem terque leui ducta circum caput altushabena 315 permissum uentis a[b]scondit in aera telum, hic ualido librat stridentia saxa lacerto, huic impulsa leui torquetur lancea nodo. ante omnis ductor patriis insignis in armis nunc picea iactat fumantem lampadaflamma, 320 nunc sude, nunc iaculo, nunc saxis impiger instat aut hydro imbutas, bis noxia tela, sagittas contendit neruo atque insultat fraude pharetrae, Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris spicula quae patrio gaudens acuisseueneno 325 fundit apud ripas inopina binominis Histri. Cura subit, collem turrita cingere fronte castelloque urbem circumuallare frequenti. heu priscis numen populis, at nomine solo in terris iam nota Fides! stat duraiuuentus 330 ereptamque fugam et claudi uidet aggere muros, sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto seruata cecidisse fide. iamque acrius omnis intendunt uires: adductis stridula neruis Phocais effundit uastos balistamolaris; 335 atque eadem ingentis mutato pondere teli ferratam excutiens ornum media agmina rumpit. alternus resonat clangor. certamine tanto conseruere acies, ueluti circumdata uallo Roma foret, clamantque super: 'Tot milia,gentes 340 inter tela satae, iam capto stamus in hoste? nonne pudet coepti, pudet ominis? en bona uirtus primitiaeque ducis! taline implere paramus Italiam fama, talis praemittere pugnas?' Accensae exultant mentes, haustusquemedullis 345 Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella. inuadunt manibus uallum caesasque relincunt deiecti muris dextras. subit arduus agger imponitque globos pugnantum desuper urbi. armauit clausos ac portis arcuithostem 350 librari multa consueta phalarica dextra, horrendum uisu robur celsisque niuosae Pyrenes trabs lecta iugis, cui plurima cuspis, uix muris toleranda lues, sed cetera pingui uncta pice atque atro circumlita sulphurefumant. 355 fulminis haec ritu summis e moenibus arcis incita, sulcatum tremula secat aera flamma, qualis sanguineo praestringit lumina crine ad terram caelo decurrens ignea lampas. haec ictu rapido pugnantum saepe perauras, 360 attonito ductore, tulit fumantia membra; haec uastae lateri turris cum turbine fixa, dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis, arma uirosque simul pressit flagrante ruina. tandem condensis artae testudinisarmis 365 subducti Poeni uallo caecaque latebra pandunt prolapsam suffossis moenibus urbem. terribilem in sonitum procumbens aggere uicto Herculeus labor atque immania saxa resoluens mugitum ingentem caeli dedit. Alpibusaltis 370 aeriae rupes scopulorum mole reuulsa haud aliter scindunt resonanti fragmine montem. surgebat cumulis etiam tum prorutus agger, obstabatque iacens uallum, ni protinus instent hinc atque hinc acies media pugnareruina. 375 Emicat ante omnis primaeuo floreiuuentae insignis Rutulo Murrus de sanguine (at idem matre Saguntina Graius geminoque parente Dulichios Italis miscebat prole nepotes). hic magno socios Aradum clamoreuocantem, 380 qua corpus loricam inter galeamque patescit, conantis motus speculatus, cuspide sistit, prostratumque premens telo, uoce insuper urget: 'Fallax Poene, iaces; certe Capitolia primus scandebas uictor. quae tanta licentiauoti? 385 nunc Stygio fer bella Ioui!' tum feruidus hastam aduersi torquens defigit in inguine ~Hiberi, oraque dum calcat iam singultantia leto, 'Hac iter est' inquit 'uobis ad moenia Romae, o metuenda manus. sic, quo properatis,eundum.' 390 mox instaurantis pugnam circumsilit arma et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi. diues agri, diues pecoris famaeque negatus bella feris arcu iaculoque agitabat Hiberus, felix heu nemorum et uitae laudandusopacae, 395 si sua per patrios tenuisset spicula saltus. hunc miseratus adest infesto uulnere Ladmus. cui saeuum adridens 'Narrabis Hamilcaris umbris hanc' inquit 'dextram, quae iam post funera uulgi Hannibalem uobis comitem dabit,' et feritalte 400 insurgens gladio cristatae cassidis aera perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa. tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo saeptus et horrentis effingens crine galeros, tum Masulis crudaque uirens ad bellasenecta 405 Kartalo, non pauidus fetas mulcere leaenas, flumineaque urna caelatus Bagrada parmam et uastae Nasamon Syrtis populator Hiempsal, audax in fluctu laceras captare carinas, una omnes dextraque cadunt iraqueperempti; 410 nec non serpentem diro exarmare ueneno doctus Athyr tactuque grauis sopire chelydros ac dubiam admoto subolem explorare ceraste. tu quoque fatidicis Garamanticus accola lucis insignis flexo galeam per temporacornu, 415 heu frustra reditum sortes tibi saepe locutas mentitumque Iouem increpitans, occumbis, Hiarba. et iam corporibus cumulatus creuerat agger, perfusaeque atra fumabant caede ruinae. tum ductorem auido clamore in proeliaposcit: 420 fulmineus ceu Spartanis latratibus actus, cum siluam occursu uenantum perdidit, hirto horrescit saetis dorso et postrema capessit proelia, canentem mandens aper ore cruorem, ~iamque gemet geminum contra uenabuladentem. 425 At parte ex alia, qua se insperataiuuentus extulerat portis, ceu spicula nulla manusque uim ferre exitiumue queant, permixtus utrisque Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem, cantato nuper senior quem feceratigni 430 litore ab Hesperidum Temisus, qui carmine pollens fidebat magica ferrum crudescere lingua: quantus Bistoniis late Gradiuus in oris belligero rapitur curru telumque coruscans, Titanum quo pulsa cohors, flagrantiabella 435 cornipedum adflatu domat et stridoribus axis. iamque Hostum Rutulumque Pholum ingentemque Metiscum, iam Lygdum Duriumque simul flauumque Galaesum et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris, Daunum etiam, grata quo non spectatioralter 440 uoce mouere fora atque orando fingere mentes nec legum custos sollertior, aspera telis dicta admiscentem: 'Quaenam te, Poene, paternae huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta feminea fabricata manu pretioueparata, 445 exulibusue datum dimensis litus harenis. fundamenta deum Romanaque foedera cernis.' ast illum toto iactantem talia campo ingenti raptum nisu medioque uirorum auulsum inter tela globo et post tergareuinctum 450 Hannibal ad poenam lentae mandauerat irae, increpitansque suos inferri signa iubebat, perque ipsos caedis cumulos stragemque iacentum monstrabat furibundus iter cunctosque ciebat nomine et in praedas stantem dabat improbusurbem. 455 Sed postquam a trepidis allatum feruerepartem diuersam Marte infausto, Murroque secundos hunc superos tribuisse diem, ruit ocius amens lymphato cursu atque ingentis deserit actus. letiferum nutant fulgentes uerticecristae, 460 crine ut flammifero terret fera regna cometes sanguineum spargens ignem: uomit atra rubentis fax caelo radios, ac saeua luce coruscum scintillat sidus terrisque extrema minatur. praecipiti dant tela uiam, dant signauirique, 465 atque ambae trepidant acies. iacit igneus hastae dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo. talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto per longum uasto Cori cum murmure fluctus suspensum in terras portat mare, frigidanautis 470 corda tremunt: sonat ille procul flatuque tumescens curuatis pauidas tramittit Cycladas undis. non cuncta e muris unum incessentia tela fumantesque ante ora faces, non saxa per artem tormentis excussa tenent. ut tegminaprimum 475 fulgentis galeae conspexit et arma cruento ontra solem auro rutilantia, turbidus infit: 'En, qui res Libycas inceptaque tanta retardet, Romani Murrus belli mora. foedera, faxo, iam noscas, quid uana queant et uesterHiberus. 480 fer tecum castamque fidem seruataque iura: deceptos mihi linque deos.' cui talia Murrus: 'Exoptatus ades. mens olim proelia poscit speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum praemia et Italiam tellure inquire subima. 485 longum in Dardanios finis iter atque niualem Pyrenen Alpesque tibi mea dextera donat.' Haec inter cernens subeuntemcomminus hostem praeruptumque loci fidum sibi, corripit ingens aggere conuulso saxum et nitentis inora 490 deuoluit, pronoque silex ruit incitus ictu. subsedit duro concussus fragmine muri. tum pudor accendit mentem, nec conscia fallit uirtus pressa loco; frendens luctatur et aegro scandit in aduersum per saxa uetantianisu. 495 sed postquam propior uicino lumine fulsit et tota se mole tulit, uelut incita clausum agmina Poenorum cingant, et cuncta pauentem castra premant, lato Murrus caligat in hoste. mille simul dextrae densusque micareuidetur 500 ensis et innumerae nutare in casside cristae. conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos igne micet. trahit instanti languentia leto membra pauens Murrus supremaque uota capessit: 'Conditor Alcide, cuius uestigiasacra 505 incolimus, terrae minitantem auerte procellam, si tua non segni defenso moenia dextra.' Dumque orat caeloque attollit luminasupplex, 'Cerne', ait 'an nostris longe Tirynthius ausis iustius adfuerit. ni displicet aemulauirtus, 510 haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis agnosces, inuicte, tuis. fer numen amicum et, Troiae quondam primis memorate ruinis, dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos.' sic Poenus pressumque ira simul exigitensem 515 qua capuli statuere morae, teloque relato horrida labentis perfunditur arma cruore. ilicet ingenti casu turbata iuuentus procurrit: nota arma uiri corpusque superbo uictori spoliare negant. coit auctauicissim 520 hortando manus, et glomerata mole feruntur. hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis. incessunt sudibus librataque pondera plumbi certatim iaciunt. decisae uertice cristae, direptumque decus nutantum in caedeiubarum. 525 iamque agitur largus per membra fluentia sudor, et stant loricae squamis horrentia tela. nec requies tegimenue datur mutare sub ictu. genua labant, fessique umeri gestamina laxant. tum creber penitusque trahens suspiriasicco 530 fumat ab ore uapor, nisuque elisus anhelo auditur gemitus fractumque in casside murmur. mente aduersa domat gaudetque nitescere duris uirtutem et decoris pretio discrimina pensat. Hic subitus scisso densa inter nubilacaelo 535 erupit quatiens terram fragor, et super ipsas bis pater intonuit geminato fulmine pugnas. inde inter nubes uentorum turbine caeco ultrix iniusti uibrauit lancea belli ac femine aduerso librata cuspidesedit. 540 Tarpeiae rupes superisque habitabile saxum et uos, uirginea lucentes semper in ara Laomedonteae, Troiana altaria, flammae, heu quantum uobis fallacis imagine teli promisere dei! propius si pressafurenti 545 hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes, nec, Trasimenne, tuis nunc Allia cederet undis. Sed Iuno, aspectans Pyrenes uerticecelsae naua rudimenta et primos in Marte calores, ut uidet impressum coniecta cuspideuulnus, 550 aduolat obscura circumdata nube per auras et ualidam duris euellit ab ossibus hastam. ille tegit clipeo fusum per membra cruorem, tardaque paulatim et dubio uestigia nisu alternata trahens, auersus ab aggerecedit. 555 Nox tandem optatis terras pontumquetenebris condidit et pugnas erepta luce diremit. at durae inuigilant mentes molemque reponunt, noctis opus. clausos acuunt extrema pericli et fractis rebus uiolentior ultimauirtus. 560 hinc puer inualidique senes, hinc femina ferre certat opem in dubiis miserando naua labori, saxaque mananti subuectat uulnere miles. iam patribus clarisque senum sua munia curae: concurrunt lectosque uiros hortantur etorant 565 defessis subeant rebus reuocentque salutem et Latia extremis implorent casibus arma. 'Ite citi, remis uelisque impellite puppim. saucia dum castris clausa est fera, tempore Martis utendum est rupto et grassandum ad clarapericlis. 570 ite citi, deflete fidem murosque ruentis antiquaque domo meliora accersite fata. mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.' ast illi celerant, qua proxima litora, gressum et fugiunt tumido per spumea caerulauelo. 575 Pellebat somnos Tithoni roscidaconiunx, ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos adflarat montis roseasque mouebat habenas. iam celsa e muris extructa mole iuuentus clausam nocturnis ostentat turribusurbem. 580 rerum omnes pendent actus, et milite maesto laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor, inque ducem uersae tanto discrimine curae. Interea Rutulis longinqua per aequorauectis Herculei ponto coepere existerecolles 585 et nebulosa iugis attollere saxa Monoeci. Thracius hos Boreas scopulos immitia regna solus habet semperque rigens nunc litora pulsat, nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes, atque ubi se terris glaciali fundit abArcto, 590 haud ulli contra fiducia surgere uento. uerticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant aequora, et iniecto conduntur gurgite montes, iamque uolans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit. hunc postquam Boreae dirum euaserefurorem, 595 alternos maesti casus bellique marisque et dubium rerum euentum sermone uolutant. 'O patria, o Fidei domus inclita, quo tua nunc sunt fata loco? sacraene manent in collibus arces? an cinis (heu superi) tanto de nominerestat? 600 ferte leues auras flatusque ciete secundos, si nondum insultat templorum Poenicus ignis culminibus, Latiaeque ualent succurrere classes.' Talibus inlacrimant noctemque diemquequerelis, donec Laurentis puppis defertur adoras, 605 qua pater acceptis Anienis ditior undis in pontum flauo descendit gurgite Thybris. hinc consanguineae subeunt iam moenia Romae. Concilium uocat augustum castaquebeatos paupertate patres ac nomina partatriumphis 610 consul et aequantem superos uirtute senatum. facta animosa uiros et recti sacra cupido attollunt, hirtaeque togae neglectaque mensa dexteraque a curuis capulo non segnis aratris. exiguo faciles et opum non indigacorda, 615 ad paruos curru remeabant saepe penates. In foribus sacris primoque in liminetempli captiui currus, belli decus, armaque rapta pugnantum ducibus saeuaeque in Marte secures, perfossi clipei et seruantia telacruorem 620 claustraque portarum pendent: hic Punica bella, Aegatis cernas fusaque per aequora classe exactam ponto Libyen testantia rostra. hic galeae Senonum pensatique improbus auri arbiter ensis inest, Gallisque ex arcefugatis 625 arma reuertentis pompa gestata Camilli, hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa et Ligurum horrentes coni parmaeque relatae Hispana de gente rudes Alpinaque gaesa. Sed postquam clades patefecit ethorrida bella 630 orantum squalor, praesens astare Sagunti ante oculos uisa est extrema precantis imago. tum senior maesto Sicoris sic incipit ore: 'Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur Marte satam populi ferro pareresubacti, 635 ne crede emensum leuia ob discrimina pontum. uidimus obsessam patriam murosque trementis, et, quem insana freta aut coetus genuere ferarum, uidimus Hannibalem. procul his a moenibus, oro, arcete, o superi, nostroque in Martetenete 640 fatiferae iuuenem dextrae! qua mole sonantis exigit ille trabes! et quantus crescit in armis! trans iuga Pyrenes, medium indignatus Hiberum, exciuit Calpen et mersos Syrtis harenis molitur populos maioraque moenia quaerit. 645 omnis Hiber, omnis rapidis fera Galliaturmis, 656 omnis ab aestifero sitiens Libys imminet axe. spumeus hic medio qui surgit ab aequorefluctus, 646 si prohibere piget, uestras effringet in urbes. an tanti pretium motus ruptique per enses foederis hoc iuueni iurata in bella ruenti creditis, ut statuat superatae iuraSagunto? 650 ocius ite, uiri, et nascentem extinguite flammam, ne serae redeant post aucta pericula curae. quamquam o, si nullus terror, non obruta iam nunc semina fumarent belli, uestraene Sagunto spernendum consanguineam protenderedextram? 655 per uos culta diu Rutulae primordiagentis 658 Laurentemque larem et genetricis pignora Troiae, conseruate pios, qui permutare coacti Acrisioneis Tirynthia culmina muris. uos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni iuuisse egregium, uos et Campana tueri moenia, depulso Samnitum robore, dignum Sigeis duxistis auis. uetus incolaDauni, 665 testor uos, fontes et stagna arcana Numici, cum felix nimium dimitteret Ardea pubem, sacra domumque ferens et aui penetralia Turni ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi. cur ut decisa atque auulsa a corporemembra 670 despiciar, nosterque luat cur foedera sanguis?' Tandem, ut finitae uoces, (miserabileuisu) summissi palmas, lacerato tegmine uestis, adfigunt proni squalentia corpora terrae. inde agitant consulta patres curasquefatigant. 675 Lentulus, ut cernens accensae tecta Sagunti, poscendum poenae iuuenem celerique negantis exuri bello Carthaginis arua iubebat. at Fabius, cauta speculator mente futuri nec laetus dubiis parcusque lacessereMartem 680 et melior clauso bellum producere ferro, prima super tantis rebus pensanda, ducisne ceperit arma furor, patres an signa moueri censuerint, mittique uiros, qui exacta reportent. prouidus haec ritu uatis fundebat abalto 685 pectore praemeditans Fabius surgentia bella, ut saepe e celsa grandaeuus puppe magister, prospiciens signis uenturum in carbasa Corum, summo iam dudum substringit lintea malo. sed lacrimae atque ira mixtus dolor impulitomnis 690 praecipitare latens fatum, lectique senatu, qui ductorem adeant; si perstet surdus in armis pactorum, uertant inde ad Carthaginis arces nec diuum oblitis indicere bella morentur.
LIBER SECUNDUS
Caeruleis prouecta uadis iam Dardana puppis tristia magnanimi portabat iussa senatus primoresque patrum. Fabius, Tirynthia proles, ter centum memorabat auos, quos turbine Martis abstulit una dies, cum Fors non aequalabori 5 patricio Cremerae maculauit sanguine ripas. huic comes aequato sociauit munere curas Publicola, ingentis Volesi Spartana propago. is cultam referens insigni nomine plebem Ausonios atauo ducebat consulefastus. 10 Hos ut depositis portum contingereuelis allatum Hannibali consultaque ferre senatus iam medio seram bello poscentia pacem ductorisque simul conceptas foedere poenas, ocius armatas passim per litoraturmas 15 ostentare iubet minitantia signa recensque perfusos clipeos et tela rubentia caede. haud dictis nunc esse locum; strepere omnia clamat Tyrrhenae clangore tubae gemituque cadentum. dum detur, relegant pontum neu se addereclausis 20 festinent: notum quid caede calentibus armis, quantum irae liceat, motusue quid audeat ensis. sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi conuerso Tyrios petierunt remige patres. Hic alto Poenus fundentem uelacarinam 25 incessens dextra 'Nostrum, pro Iuppiter!' inquit 'nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis. heu caecae mentes tumefactaque corda secundis! armatum Hannibalem poenae petit impia tellus! ne deposce, adero; dabitur tibi copianostri 30 ante expectatum, portisque focisque timebis quae nunc externos defendis, Roma, penatis. Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa scandatis licet et celsam migretis in arcem: nullo iam capti uitam pensabitisauro.' 35 Incensi dictis animi, et furor additusarmis. conditur extemplo telorum nubibus aether, et densa resonant saxorum grandine turres. ardor agit, prouecta queat dum cernere muros, inque oculis profugae Martem exercerecarinae. 40 ipse autem incensas promissa piacula turmas flagitat insignis nudato uulnere ductor ac repetens questus furibundo personat ore: 'Poscimur, o socii, Fabiusque e puppe catenas ostentat, dominique uocat nos irasenatus. 45 si taedet coepti culpandaue mouimus arma, Ausoniam ponto propere reuocate carinam: nil moror: en, uincta lacerandum tradite dextra. nam cur, Eoi deductus origine Beli, tot Libyae populis, tot circumfususHiberis, 50 seruitium perferre negem? Rhoeteius immo aeternum imperitet populis saeclisque propaget regna ferox; nos iussa uirum nutusque tremamus.' effundunt gemitus atque omina tristia uertunt in stirpem Aeneadum ac stimulant clamoribusiras. 55 Discinctos inter Libyas populosquebilinguis Marmaricis audax in bella Oenotria signis uenerat Asbyte, proles Garamantis Hiarbae. Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae Cinyphiumque Macen et iniquo e solecalentis 60 Battiadas late imperio sceptrisque regebat. cui patrius Nasamon aeternumque arida Barce, cui nemora Autololum atque infidae litora Syrtis parebant nullaque leuis Gaetulus habena. atque is fundarat thalamos Tritonidenympha, 65 unde genus proauumque Iouem regina ferebat et sua fatidico repetebat nomina luco. haec ignara uiri uacuoque adsueta cubili uenatu et siluis primos defenderat annos; non calathis mollita manus operatauefuso 70 Dictynnam et saltus et anhelum impellere planta cornipedem ac strauisse feras immitis amabat. quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant saxosis nemora alta iugis cursuque fatigant Hebrum innupta manus: spreti CiconesqueGetaeque 75 et Rhesi domus et lunatis Bistones armis. Ergo habitu insignis patrio, religatafluentem Hesperidum nodo crinem dextrumque feroci nuda latus Marti ac fulgentem tegmine laeuam Thermodontiaca munita in proelia pelta, 80 fumantem rapidis quatiebat cursibus axem. pars comitum biiugo curru, pars cetera dorso fertur equi; nec non Veneris iam foedera passae reginam cingunt, sed uirgine densior ala est. ipsa autem gregibus per longa mapalialectos 85 ante aciem ostentabat equos, tumulumque propincum dum sequitur gyris, campo uibrata per auras spicula contorquens summa ponebat in arce. Hanc hasta totiens intrantem moeniaMopsus non tulit et celsis senior Gortyniamuris 90 tela sonante fugat neruo liquidasque per auras derigit aligero letalia uulnera ferro. Cres erat, aerisonis Curetum aduectus ab antris, Dictaeos agitare puer leuioribus armis pennata saltus adsuetus harundineMopsus. 95 ille uagam caelo demisit saepe uolucrem, ille procul campo linquentem retia ceruum uulnere sistebat, rueretque inopina sub ictu ante fera incauto quam sibila poneret arcus. nec se tum pharetra iactauit iustiusulla 100 Eois quamquam certet Gortyna sagittis. uerum ut opum leuior uenatu extendere uitam abnuit, atque artae res exegere per aequor, coniuge cum Meroe natisque inglorius hospes intrarat miseram fato ducenteSaguntum. 105 coryti fratrum ex umeris calamique paterni pendebant uolucerque chalybs, Minoia tela. hic medius iuuenum Massylae gentis in agmen crebra Cydoneo fundebat spicula cornu. iam Garamum audacemque Thyrum pariterqueruentis 110 Gisgonem leuemque Bagam indignumque sagittae, impubem malas, tam certae occurrere Lixum fuderat et plena tractabat bella pharetra. tum uultum intendens telumque in uirginis ora desertum non grata Iouem per uotauocabat. 115 namque ut fatiferos conuerti prospicit arcus, opposito procul insidiis Nasamonias Harpe corpore praeripuit letum calamumque uolantem, dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu, et primae ferrum a tergo uideresorores. 120 at comitis frendens casu labentia uirgo membra leuat paruaque oculos iam luce natantis inrorat lacrimis totisque adnisa doloris uiribus intorquet letalem in moenia cornum. illa uolans umerum rapido transuerberatictu 125 conantis Dorylae, iunctis iam cornibus arcus et ducti spatium nerui complente sagitta, excutere in uentos resoluto pollice ferrum. tum subitum in uulnus praeceps deuoluitur altis aggeribus muri, iuxtaque cadentiamembra 130 effusi uersa calami fluxere pharetra. exclamat paribus frater uicinus in armis Icarus ulciscique parat lacrimabile fatum. atque illum raptim promentem in proelia telum Hannibal excussi praeuertit turbinesaxi. 135 labuntur gelido torpentia frigore membra, deficiensque manus pharetrae sua tela remisit. At pater in gemino natorum funereMopsus correptos arcus ter maesta mouit ab ira, ter cecidit dextra, et notas dolor abstulitartis. 140 paenitet heu sero dulcis liquisse penatis, adreptoque auide, quo concidis, Icare, saxo, postquam aeuum senior percussaque pectora frustra sentit et, ut tantos compescat morte dolores, nil opis in dextra, uastae se culmineturris 145 praecipitem iacit et delapsus pondere prono membra super nati moribundos explicat artus. Dum cadit externo Gortynius aduenabello, iam noua molitus stimulato milite Theron, Alcidae templi custos araequesacerdos, 150 non expectatum Tyriis effuderat agmen et fera miscebat reserata proelia porta. atque illi non hasta manu, non uertice cassis, sed fisus latis umeris et mole iuuentae agmina uastabat claua, nihil indigusensis. 155 exuuiae capiti impositae tegimenque leonis terribilem attollunt excelso uertice rictum. centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat in clipeo et sectis geminam serpentibus hydram. ille Iubam Tapsumque patrem clarumqueMicipsam 160 nomine aui Maurumque Sacen, a moenibus actos palantisque fuga, praeceps ad litora cursu egerat, atque una spumabant aequora dextra. nec contentus Idi leto letoque Cothonis Marmaridae nec caede Rothi nec caedeIugurthae, 165 Asbytes currum et radiantis tegmina laeuae poscebat uotis gemmataque lumina peltae atque in belligera uersabat uirgine mentem. quem ruere ut telo uidit regina cruento, obliquos detorquet equos laeuumque perorbem 170 fallaci gyro campum secat ac uelut ales auerso rapitur sinuata per aequora curru. dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro incita pulueream campo trahit ungula nubem, aduersum late stridens rota proteritagmen, 175 ingerit et crebras uirgo trepidantibus hastas. hic cecidere Lycus Thamyrisque et nobile nomen Eurydamas, clari deductum stirpe parentis, qui thalamos ausus quondam sperare superbos (heu demens!) Ithacique torum; sed enim artepudica 180 fallacis totiens reuoluto stamine telae deceptus, mersum pelago iactarat Vlixen. ast Ithacus uero ficta pro morte loquacem adfecit leto, taedaeque ad funera uersae. gens extrema uiri campis deleturHiberis 185 Eurydamas Nomados dextra: superinstrepit ater et seruat cursum perfractis ossibus axis. Iamque aderat remeans uirgo, interproelia postquam distringi Therona uidet, saeuamque bipennem perlibrans mediae fronti, spolium indesuperbum 190 Herculeasque tibi exuuias, Dictynna, uouebat. nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos aduersus consurgit equos uillosaque fului ingerit obiectans trepidantibus ora leonis. attoniti terrore nouo rictuqueminaci 195 quadrupedes iactant resupino pondere currum. tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas occupat incussa gemina inter tempora claua, feruentisque rotas turbataque frena pauore disiecto spargit conlisa per ossacerebro, 200 ac rapta properans caedem ostentare bipenni amputat e curru reuolutae uirginis ora. necdum irae positae. celsa nam figitur hasta spectandum caput: id gestent ante agmina Poenum imperat, et propere currus ad moeniauertant. 205 Haec caecus fati diuumque abeuntefauore uicino Theron edebat proelia leto. namque aderat toto ore ferens iramque minasque Hannibal et caesam Asbyten fixique tropaeum infandum capitis furiata mentedolebat. 210 ac simul aerati radiauit luminis umbo, et concussa procul membris uelocibus arma letiferum intonuere, fugam perculsa repente ad muros trepido conuertunt agmina cursu: sicut agit leuibus per sera crepusculapennis 215 e pastu uolucres ad nota cubilia uesper; aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae sparsa super flores examina tollit Hymettos, ad dulcis ceras et odori corticis antra mellis apes grauidae properant densoqueuolatu 220 raucum conexae glomerant ad limina murmur. praecipitat metus attonitos, caecique feruntur. heu blandum caeli lumen! tantone cauetur mors reditura metu nascentique addita fata? consilium damnant portisque atque aggeretuto 225 erupisse gemunt: retinet uix agmina Theron interdumque manu, interdum clamore minisque: 'State, uiri; meus ille hostis; mihi gloria magnae, state, uenit pugnae. muro tectisque Sagunti hac abigam Poenos dextra; spectaculatantum 230 ferte, uiri; uel, si cunctos metus acer in urbem (heu deforme!) rapit, soli mihi claudite portas.' At Poenus rapido praeceps ad moeniacursu, dum pauitant trepidi rerum fessique salutis, tendebat. stat primam urbem murosquepatentis 235 postposita caede et dilata inuadere pugna. id postquam Herculeae custos uidet impiger arae, emicat et uelox formidine praeuenit hostem. gliscit Elissaeo uiolentior ira tyranno: 'Tu solue interea nobis, bone ianitorurbis, 240 supplicium, ut pandas' inquit 'tua moenia leto.' nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum mucronem; sed contortum prior impete uasto Daunius huic robur iuuenis iacit. arma fragore icta graui raucum gemuere, altequeresultant 245 aere inlisa cauo nodosae pondera clauae. at uiduus teli et frustrato proditus ictu, pernici uelox cursu rapit incita membra et celeri fugiens perlustrat moenia planta. instat atrox terga increpitans fugientiauictor. 250 conclamant matres, celsoque e culmine muri lamentis uox mixta sonat: nunc nomine noto appellant, seras fesso nunc pandere portas posse uolunt; quatit hortantum praecordia terror ne simul accipiant ingentem moenibushostem. 255 incutit umbonem fesso adsultatque ruenti Poenus et ostentans spectantem e moenibus urbem 'I, miseram Asbyten leto solare propinquo'++ haec dicens, iugulo optantis dimittere uitam infestum condit mucronem ac regialaetus 260 quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis, quis aditum portae trepidantum saepserat agmen, uictor agit curruque uolat per ouantia castra. At Nomadum furibunda cohorsmiserabile humandi deproperat munus tumulique adiungithonorem 265 et rapto cineres ter circum corpore lustrat. hinc letale uiri robur tegimenque tremendum in flammas iaciunt, ambustoque ore genisque deforme alitibus liquere cadauer Hiberis. Poenorum interea quis rerum summapotestas, 270 consultant bello super, et quae dicta ferantur Ausoniae populis, oratorumque minaci aduentu trepidant. mouet hinc foedusque fidesque et testes superi iurataque pacta parentum, hinc popularis amor coeptantis magnaiuuentae, 275 et sperare iuuat belli meliora. sed, olim ductorem infestans odiis gentilibus, Hannon sic adeo increpitat studia incautumque fauorem: 'Cuncta quidem, patres, (neque enim cohibere minantum irae se ualuere) premunt formidineuocem: 280 haud tamen abstiterim. mortem licet arma propinquent, testabor superos, et caelo nota relinquam quae postrema salus rerum patriaeque reposcit. nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto haec serus uates Hannon canit. anxiarupi 285 pectora ne castris innutriretur et armis exitiale caput; monui et, dum uita, monebo, ingenitum noscens uirus flatusque paternos, ut, qui stelligero speculatur sidera caelo, uenturam pelagi rabiem Cauriquefutura 290 praedicit miseris haud uanus flamina nautis. consedit solio rerumque inuasit habenas: ergo armis foedus fasque omne abrumpitur armis, oppida quassantur, longeque in moenia nostra Aeneadum arrectae mentes, disiectaque paxest. 295 exagitant manes iuuenem furiaeque paternae ac funesta sacra et conuersi foedere rupto in caput infidum superi Massylaque uates. an nunc ille noui caecus caligine regni externas arces quatit aut Tirynthiatecta? 300 sic propria luat hoc poena nec misceat urbis fata suis: nunc hoc, hoc inquam, tempore muros oppugnat, Carthago, tuos teque obsidet armis. lauimus Hennaeas animoso sanguine uallis et uix conducto produximus armaLacone. 305 nos ratibus laceris Scyllaea repleuimus antra classibus et refluo spectauimus aequore raptis contorta e fundo reuomentem transtra Charybdin. respice, pro demens, pro pectus inane deorum, Aegatis Libyaeque procul fluitantiamembra! 310 quo ruis et patriae exitio tibi nomina quaeris? scilicet immensae, uisis iuuenalibus armis, subsident Alpes, subsidet mole niuali Alpibus aequatum attollens caput Apenninus. sed campos fac, uane, dari. num gentibusistis 315 mortales animi, aut ferro flammaue fatiscunt? haud tibi Neritia cernes cum prole laborem. pubescit castris miles, galeaque teruntur nondum signatae flaua lanugine malae, nec requies aeui nota, exanguesquemerendo 320 stant prima inter signa senes letumque lacessunt. ipse ego Romanas perfosso corpore turmas tela intorquentis correpta e uulnere uidi, uidi animos mortesque uirum decorisque furorem. si bello absistis nec te uictoribusoffers, 325 quantum heu, Carthago, donat tibi sanguinis Hannon!' Gestar ad haec (namque impatiensasperque coquebat iamdudum immites iras mediamque loquentis bis conatus erat turbando abrumpere uocem) 'Concilione' inquit 'Libyae Tyrioquesenatu, 330 pro superi, Ausonius miles sedet, armaque tantum haud dum sumpta uiro? nam cetera non latet hostis. nunc geminas Alpes Apenninumque minatur, nunc freta Sicaniae et Scyllaei litoris undas, nec procul est quin iam manes umbrasquepauescat 335 Dardanias: tanta accumulat praeconia leto uulneribusque uirum ac tollit sub sidera gentem. mortalem, mihi crede, licet formidine turpi frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem. uidi ego, cum, geminas artis post tergacatenis 340 euinctus palmas, uulgo traheretur ouante carceris in tenebras spes et fiducia gentis Regulus Hectoreae; uidi, cum robore pendens Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta. nec uero terrent puerilia protinusora 345 sub galea et pressae properata casside malae. indole non adeo segni sumus: aspice, turmae quot Libycae certant annos anteire labore et nudis bellantur equis; ipse, aspice, ductor, cum primam tenero uocem proferret abore, 350 iam bella et lituos ac flammis urere gentem iurabat Phrygiam atque animo patria arma mouebat. proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos Apenninus agat scopulos: per saxa niuesque (dicam etenim, ut stimulent atram uel inaniamentem), 355 per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas desperare uias laudemque timere secundam. sed Libyae clades et primi incendia belli aggerat atque iterum pro libertate labores Hannon ferre uetat. ponat formidinisaestus 360 parietibusque domus imbellis femina seruet singultantem animam; nos, nos contra ibimus hostem, quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa, uel Ioue non aequo, fixum est. sin fata repugnant, et iam damnata cessit CarthagineMauors, 365 occumbam potius nec te, patria inclita, dedam aeternum famulam liberque Acheronta uidebo. nam quae, pro superi, Fabius iubet! "ocius arma exuite et capta descendite ab arce Sagunti. tum delecta manus scutorum incendataceruos, 370 uranturque rates, ac toto absistite ponto." di, procul o, merita est numquam si talia plecti Carthago, prohibete nefas nostrique solutas ductoris seruate manus!' ut deinde resedit, factaque censendi patrum de morepotestas, 375 hic Hannon reddi propere certamine rapta instat et auctorem uiolati foederis addit. tum uero attoniti, ceu templo inrumperet hostis, exiluere patres, Latioque id uerteret omen orauere deum. at postquam discordiasensit 380 pectora et infidas ad Martem uergere mentes, non ultra patiens Fabius rexisse dolorem concilium propere exposcit, patribusque uocatis, bellum se gestare sinu pacemque profatus, quid sedeat, legere ambiguis neu falleredictis 385 imperat ac, saeuo neutrum renuente senatu, ceu clausas acies gremioque effunderet arma, 'Accipite infaustum Libyae euentuque priori par' inquit 'bellum', et laxos effundit amictus. tum patrias repetit pugnandi nuntiusarces. 390 Atque ea dum profugae regnis agitanturElissae, ~accitis uelox populis, quis aegra lababat ambiguo sub Marte fides, praedaque grauatus ad muros Poenus reuocauerat arma Sagunti. Ecce autem clipeum saeuo fulgoremicantem 395 Oceani gentes ductori dona ferebant, Callaicae telluris opus, galeamque coruscis subnixam cristis, uibrant quae uertice coni albentis niueae tremulo nutamine pennae, ensem, unam ac multis fatalem milibushastam; 400 praeterea textam nodis auroque trilicem loricam, nulli tegimen penetrabile telo. haec, aere et duri chalybis perfecta metallo atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis lustrat ouans oculis et gaudet origineregni. 405 Condebat primae Dido Carthaginisarces, instabatque operi subducta classe iuuentus. molibus hi claudunt portus, his tecta domosque partiris, iustae Bitia uenerande senectae. ostentant caput effossa tellurerepertum 410 bellatoris equi atque omen clamore salutant. has inter species orbatum classe suisque Aenean pulsum pelago dextraque precantem cernere erat: fronte hunc auide regina serena infelix ac iam uultu spectabatamico. 415 hinc et speluncam furtiuaque foedera amantum Callaicae fecere manus: it clamor ad auras latratusque canum, subitoque exterrita nimbo occultant alae uenantum corpora siluis. nec procul Aeneadum uacuo iam litoreclassis 420 aequora nequiquam reuocante petebat Elissa. ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido mandabat Tyriis ultricia bella futuris, ardentemque rogum media spectabat ab unda Dardanus et magnis pandebat carbasafatis. 425 parte alia supplex infernis Hannibal aris arcanum Stygia libat cum uate cruorem et primo bella Aeneadum iurabat ab aeuo. at senior Siculis exultat Hamilcar in aruis: spirantem credas certamina anhelamouere, 430 ardor inest oculis, toruumque minatur imago. Necnon et laeuum clipei latus asperasignis implebat Spartana cohors; hanc ducit ouantem Ledaeis ueniens uictor Xanthippus Amyclis. iuxta triste decus pendet sub imaginepoenae 435 Regulus et fidei dat magna exempla Sagunto. laetior at circa facies: agitata ferarum agmina uenatu et caelata mapalia fulgent, nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri adsuetas mulcet patrio sermoneleaenas. 440 it liber campi pastor, cui fine sine ullo inuetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum armenti uigilem patrio de more secuntur, gaesaque latratorque Cydon tectumque focique in silicis uenis et fistula notaiuuencis. 445 eminet excelso consurgens colle Saguntos, quam circa immensi populi condensaque cingunt agmina certantum pulsantque trementibus hastis. extrema clipei stagnabat Hiberus in ora, curuatis claudens ingentem flexibusorbem. 450 Hannibal abrupto transgressus foedere ripas Poenorum populos Romana in bella uocabat. tali sublimis dono, noua tegmina latis aptat concutiens umeris celsusque profatur: 'Heu quantum Ausonio sudabitis, arma,cruore! 455 quas, belli uidex, poenas mihi, Curia, pendes!' Iamque senescebat uallatus moenibushostis, carpebatque dies urbem, dum signa manusque expectant fessi socias. tandem aequore uano auertunt oculos frustrataque litoraponunt 460 et propius suprema uident. sedet acta medullis iamdudum atque inopes penitus coquit intima pestis. est furtim lento misere durantia tabo uiscera et exurit siccatas sanguine uenas per longum celata fames. iam lumina retro 465 exesis fugere genis, iam lurida sola tecta cute et uenis male iuncta trementibus ossa extant consumptis uisu deformia membris. umentis rores noctis terramque madentem solamen fecere mali, cassoquelabore 470 e sicco frustra presserunt robore sucos. nil temerare piget: rabidi ieiunia uentris insolitis adigunt uesci, resolutaque, nudos linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt. Desuper haec caelo spectans Tirynthiusalto 475 inlacrimat fractae nequiquam casibus urbis. namque metus magnique tenent praecepta parentis ne saeuae tendat contra decreta nouercae. sic igitur coepta occultans ad limina sanctae contendit Fidei secretaque pectoratemptat. 480 arcanis dea laeta polo tum forte remoto caelicolum magnas uoluebat conscia curas. quam tali adloquitur Nemeae pacator honore: 'Ante Iouem generata, decus diuumque hominumque, qua sine non tellus pacem, non aequoranorunt, 485 iustitiae consors tacitumque in pectore numen, exitiumne tuae dirum spectare Sagunti et tot pendentem pro te, dea, cernere poenas urbem lenta potes? moritur tibi uulgus, et unam te matres uincente fame, te maestauirorum 490 ora uocant, primaque sonant te uoce minores. fer caelo auxilium et fessis da surgere rebus.' Haec satus Alcmena; contra cui taliauirgo: 'Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi, statque dies ausis olim tam tristibusultor. 495 sed me pollutas properantem linquere terras sedibus his tectisque Iouis succedere adegit fecundum in fraudes hominum genus: impia liqui et, quantum terrent, tantum metuentia regna ac furias auri nec uilia praemiafraudum 500 et super haec ritu horrificos ac more ferarum uiuentis rapto populos luxuque solutum omne decus multaque oppressum nocte pudorem. uis colitur, iurisque locum sibi uindicat ensis, et probris cessit uirtus. en, aspicegentes: 505 nemo insons: pacem seruant commercia culpae. sed si cura, tua fundata ut moenia dextra dignum te seruent memorando fine uigorem, dedita nec fessi tramittant corpora Poeno: quod solum nunc fata sinunt seriesquefuturi, 510 extendam leti decus atque in saecula mittam ipsaque laudatas ad manes prosequar umbras.' Inde seuera leui decurrens aethere uirgo luctantem fatis petit inflammata Saguntum. inuadit mentes et pectora notapererrat 515 immittitque animis numen. tum fusa medullis implicat atque sui flagrantem inspirat amorem. arma uolunt temptantque aegros ad proelia nisus. insperatus adest uigor, interiusque recursat dulcis honor diuae et sacrum pro uirgineletum. 520 it tacitus fessis per ouantia pectora sensus uel leto grauiora pati saeuasque ferarum attemptare dapes et mensis addere crimen. sed prohibet culpa pollutam extendere lucem casta Fides paribusque famem compesceremembris. 525 Quam simul inuisae gentis conspexit inarce, forte ferens sese Libycis Saturnia castris, uirgineum increpitat miscentem bella furorem atque ira turbata gradum ciet ocius atram Tisiphonen imos agitantem uerbere manes, 530 et palmas tendens 'Hos' inquit 'noctis alumna, hos muros impelle manu populumque ferocem dextris sterne suis: Iuno iubet. ipsa propinqua effectus studiumque tuum de nube uidebo. illa deos summumque Iouem turbantiatela, 535 quis Acheronta moues, flammam immanesque chelydros stridoremque tuum, quo territa comprimit ora Cerberus, ac mixto quae spumant felle uenena et quicquid scelerum, poenarum quicquid et irae pectore fecundo coquitur tibi, congerepraeceps 540 in Rutulos totamque Erebo demitte Saguntum. hac mercede Fides constet delapsa per auras.' Sic uoce instimulans dextra dea concitasaeuam Eumenida incussit muris, tremuitque repente mons circum, et grauior sonuit per litorafluctus. 545 sibilat insurgens capiti et turgentia circa multus colla micat squalenti tergore serpens. Mors graditur uasto caua pandens guttura rictu casuroque inhiat populo: tunc Luctus et atri pectora circumstant Planctus MaerorqueDolorque, 550 atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci personat insomnis lacrimosae Ianitor aulae. protinus adsimulat faciem mutabile monstrum Tiburnae gressumque simul sonitumque loquentis. haec bello uacuos et saeui turbineMartis 555 lugebat thalamos, Murro spoliata marito, clara genus Daunique trahens a sanguine nomen. cui uultus induta pares disiectaque crinem Eumenis in medios inrumpit turbida coetus et maestas lacerata genas 'Quis terminus?'inquit 560 'sat Fidei proauisque datum. uidi ipsa cruentum, ipsa meum uidi lacerato uulnere nostras terrentem Murrum noctes et dira sonantem: "Eripe te, coniunx, miserandae casibus urbis et fuge, si terras adimit uictoriaPoeni, 565 ad manes, Tiburna, meos; cecidere penates, occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis." mens horret, nec adhuc oculis absistit imago. nullane iam posthac tua tecta, Sagunte, uidebo? felix, Murre, necis patriaque superstitefelix. 570 at nos, Sidoniis famulatum matribus actas, post belli casus uastique pericula ponti Carthago aspiciet uictrix, tandemque suprema nocte obita Libyae gremio captiua iacebo. sed uos, o iuuenes, uetuit quos consciauirtus 575 posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est, uestris seruitio manibus subducite matres. ardua uirtutem profert uia: pergite primi nec facilem populis nec notam inuadere laudem.' His ubi turbatas hortatibus impulitaures, 580 inde petit tumulum, summo quem uertice montis Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis struxerat et grato cineres decorarat honore. excitus sede, horrendum, prorumpit ab ima caeruleus maculis auro squalentibusanguis. 585 ignea sanguinea radiabant lumina flamma, oraque uibranti stridebant sibila lingua. isque inter trepidos coetus mediamque per urbem uoluitur et muris propere delabitur altis ac similis profugo uicina ad litoratendit 590 spumantisque freti praeceps immergitur undis. Tum uero excussae mentes, ceu proditatecta expulsi fugiant manes, umbraeque recusent captiuo iacuisse solo. sperare salute pertaesum, damnantque cibos: agit abditaErinys. 595 haud grauior duris diuum inclementia rebus quam leti perferre moras: abrumpere uitam ocius attoniti quaerunt lucemque grauantur. certatim structus subrectae molis ad astra in media stetit urbe rogus: portantquetrahuntque 600 longae pacis opes quaesitaque praemia dextris, Callaico uestes distinctas matribus auro armaque Dulichia proauis portata Zacyntho et prisca aduectos Rutulorum ex urbe penates. huc, quicquid superest captis, clipeosquesimulque 605 infaustos iaciunt enses et condita bello effodiunt penitus terra gaudentque superbi uictoris praedam flammis donare supremis. Quae postquam congesta uidet feralisErinys, lampada flammiferis tinctam Phlegethontis inundis 610 quassat et inferna superos caligine condit. inde opus aggressi toto quod nobile mundo aeternum inuictis infelix gloria seruat. princeps Tisiphone lentum indignata pauentum pressit ouans capulum cunctantemque impulitensem 615 et dirum insonuit Stygio bis terque flagello. inuitas maculant cognato sanguine dextras miranturque nefas auersa mente peractum et facto sceleri inlacrimant. hic turbidus ira et rabie cladum perpessaeque ultimauitae 620 obliquos uersat materna per ubera uisus. hic raptam librans dilectae in colla securim coniugis increpitat sese mediumque furorem proiecta damnat stupefactus membra bipenni. nec tamen euasisse datur; nam uerberaErinys 625 incutit atque atros insibilat ore tumores. sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito effluxere tori, et subiere obliuia taedae. ille iacit totis conisus uiribus aegrum in flammas corpus, densum qua turbinenigro 630 exundat fumans piceus caligine uertex. At medios inter coetus pietate sinistra, infelix Tymbrene, furis, Poenoque parentis dum properas auferre necem, reddentia formam ora tuam laceras temerasque simillimamembra. 635 uos etiam primo gemini cecidistis in aeuo, Eurymedon fratrem et fratrem mentite Lycorma, cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis reddere et in uultu genetrici stare suorum. iam fixus iugulo culpa te solueratensis, 640 Eurymedon, inter miserae lamenta senectae, dumque malis turbata parens deceptaque uisis 'Quo ruis? huc ferrum' clamat 'conuerte, Lycorma,' ecce simul iugulum perfoderat ense Lycormas. sed magno 'Quinam, Eurymedon, furor iste?'sonabat 645 cum planctu geminaeque notis decepta figurae funera mutato reuocabat nomine mater, donec transacto tremebunda per ubera ferro tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos. Quis diros urbis casus laudandaquemonstra 650 et Fidei poenas ac tristia fata piorum imperet euoluens lacrimis? uix Punica fletu cessassent castra ac miserescere nescius hostis. urbs, habitata diu Fidei caeloque parentem murorum repetens, ruit inter perfida gentis 655 Sidoniae tela atque immania facta suorum, iniustis neglecta deis: furit ensis et ignis, quique caret flamma, scelerum est locus. erigit atro nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem. ardet in excelso proceri uerticemontis 660 arx intacta prius bellis (hinc Punica castra litoraque et totam soliti spectare Saguntum), ardent tecta deum. resplendet imagine flammae aequor, et in tremulo uibrant incendia ponto. Ecce inter medios caedum Tiburnafurores 665 fulgenti dextram mucrone armata mariti et laeua infelix ardentem lampada quassans squalentemque erecta comam ac liuentia planctu pectora nudatis ostendens saeua lacertis ad tumulum Murri super ipsa cadauerafertur: 670 qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis, iraque turbatos exercet regia manes, Alecto solium ante dei sedemque tremendam Tartareo est operata Ioui poenasque ministrat. arma uiri multo nuper defensacruore 675 imponit tumulo inlacrimans, manesque precata acciperent sese, flagrantem lampada subdit. tunc rapiens letum 'Tibi ego haec' ait 'optime coniunx, ad manes, en, ipsa fero.' sic ense recepto arma super ruit et flammas inuadithiatu. 680 Semiambusta iacet nullo discriminepassim infelix obitus, permixto funere, turba: ceu, stimulante fame cum uictor ouilia tandem faucibus inuasit siccis leo, mandit hianti ore fremens imbelle pecus, patuloqueredundat 685 gutture ructatus large cruor: incubat atris semesae stragis cumulis, aut murmure anhelo infrendens laceros inter spatiatur aceruos: late fusa iacent pecudes custosque Molossus pastorumque cohors stabulique gregisquemagister, 690 totaque uastatis disiecta mapalia tectis. inrumpunt uacuam Poeni tot cladibus arcem. tum demum ad manis perfecto munere Erinys Iunoni laudata redit magnamque superba exultat rapiens secum sub Tartaraturbam. 695 At uos, sidereae, quas nulla aequaueritaetas, ite, decus terrarum, animae, uenerabile uulgus, Elysium et castas sedes decorate piorum. cui uero non aequa dedit uictoria nomen (audite, o gentes, neu rumpite foederapacis 700 nec regnis postferte fidem!) uagus exul in orbe errabit toto patriis proiectus ab oris, tergaque uertentem trepidans Carthago uidebit. saepe Saguntinis somnos exterritus umbris optabit cecidisse manu, ferroquenegato 705 inuictus quondam Stygias bellator ad undas deformata feret liuenti membra ueneno.
LIBER TERTIUS
Postquam rupta fides Tyriis et moenia castae non aequo superum genitore euersa Sagunti, extemplo positos finiti cardine mundi uictor adit populos cognataque limina Gades. nec uatum mentes agitare et praescia corda 5 cessatum super imperio: citus aequore Bostar uela dare et rerum praenoscere fata iubetur. prisca fides adytis longo seruatur ab aeuo, qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris, inter anhelantis Garamantas corniger Hammon 10 fatidico pandit uenientia saecula luco. hinc omen coeptis et casus scire futuros ante diem bellique uices nouisse petebat. Exin clauigeri ueneratus numinis aras captiuis onerat donis, quae nuper ab arce 15 uictor fumantis rapuit semusta Sagunti. uulgatum, nec cassa fides, ab origine fani impositas durare trabes solasque per aeuum condentum nouisse manus. hinc credere gaudent consedisse deum seniumque repellere templis. 20 tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse, femineos prohibent gressus ac limine curant saetigeros arcere sues. nec discolor ulli ante aras cultus: uelantur corpora lino, et Pelusiaco praefulget stamine uertex. 25 discinctis mos tura dare atque e lege parentum sacrificam lato uestem distinguere clauo: pes nudus tonsaeque comae castumque cubile. inrestincta focis seruant altaria flammae, sed nulla effigies simulacraue nota deorum 30 maiestate locum et sacro impleuere timore. In foribus labor Alcidae: Lernaea recisis anguibus hydra iacet, nexuque elisa leonis ora Cleonaei patulo caelantur hiatu. at Stygius saeuis terrens latratibus umbras 35 ianitor, aeterno tum primum tractus ab antro, uincla indignatur, metuitque Megaera catenas. iuxta Thraces equi pestisque Erymanthia et altos aeripedis ramos superantia cornua cerui. nec leuior uinci Libycae telluris alumnus 40 matre super stratique genus deforme bimembres Centauri frontemque minor nunc amnis Acarnan. inter quae fulget sacratis ignibus Oete, ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae. Postquam oculos uaria impleuit uirtutis imago, 45 mira dehinc cernit: surgentis mole profundi inuectum terris subitum mare nullaque circa litora et infuso stagnantis aequore campos. nam qua caeruleis Nereus euoluitur antris atque imo freta contorquet Neptunia fundo, 50 proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans Oceanus fontis torrentibus ingruit undis. tum uada, ceu saeuo penitus permota tridenti, luctantur terris tumefactum imponere pontum. mox remeat gurges tractoque relabitur aestu, 55 ac ratis erepto campis deserta profundo, et fusi transtris expectant aequora nautae. Cymothoes ea regna uagae pelagique labores Luna mouet, Luna, immissis per caerula bigis, fertque refertque fretum, sequiturque reciproca Tethys. 60 Haec propere spectata duci; nam multa fatigant. curarum prima exercet, subducere bello consortem thalami paruumque sub ubere natum. uirgineis iuuenem taedis primoque Hymenaeo imbuerat coniunx memorique tenebat amore. 65 at puer, obsessae generatus in ore Sagunti, bissenos Lunae nondum compleuerat orbes. quos ut seponi stetit et secernere ab armis, adfatur ductor: 'Spes o Carthaginis altae, nate, nec Aeneadum leuior metus, amplior, oro, 70 sis patrio decore et factis tibi nomina condas, qui<s> superes bellator auum; iamque aegra timoris Roma tuos numerat lacrimandos matribus annos. ni praesaga meos ludunt praecordia sensus, ingens hic terris crescit labor: ora parentis 75 agnosco toruaque oculos sub fronte minacis uagitumque grauem atque irarum elementa mearum. si quis forte deum tantos inciderit actus ut nostro abrumpat leto primordia rerum, hoc pignus belli, coniunx, seruare labora. 80 cumque datum fari, duc per cunabula nostra: tangat Elissaeas palmis puerilibus aras et cineri iuret patrio Laurentia bella. inde ubi flore nouo pubescet firmior aetas, emicet in Martem et calcato foedere uictor 85 in Capitolina tumulum mihi uindicet arce. tu uero, tanti felix quam gloria partus expectat, ueneranda fide, discede periclis incerti Martis durosque relinque labores. nos clausae niuibus rupes suppostaque caelo 90 saxa manent, nos Alcidae mirante nouerca sudatus labor et, bellis labor acrior, Alpes. quod si promissum uertat Fortuna fauorem laeuaque sit coeptis, te longa stare senecta aeuumque extendisse uelim; tua iustior aetas, 95 ultra me improperae ducant cui fila sorores.' Sic ille. at contra Cirrhaei sanguis Imilce Castalii, quae materno de nomine dicta (Castulo Phoebei seruat cognomina uatis) aeque ex sacrata repetebat stirpe parentes. 100 tempore quo Bacchus populos domitabat Hiberos concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen, lasciuo genitus Satyro nymphaque Myrice Milichus indigenis late regnarat in oris cornigeram attollens genitoris imagine frontem. 105 hinc patriam clarumque genus referebat Imilce, barbarica paulum uitiato nomine lingua. quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit: 'Mene, oblite tua nostram pendere salute, abnuis inceptis comitem? sic foedera nota 110 primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum deficiam montis coniunx tua? crede uigori femineo. castum haud superat labor ullus amorem. sin solo aspicimur sexu, fixumque relinqui, cedo equidem nec fata moror; deus annuat, oro: 115 i felix, i numinibus uotisque secundis atque acies inter flagrantiaque arma relictae coniugis et nati curam seruare memento. quippe nec Ausonios tantum nec tela nec ignes quantum te metuo: ruis ipsos acer in enses 120 obiectasque caput telis, nec <te> ulla secundo euentu satiat uirtus, tibi gloria soli fine caret, credisque uiris ignobile letum belligeris in pace mori. tremor implicat artus, nec quemquam horresco, qui se tibi conferet unus. 125 sed tu, bellorum genitor, miserere nefasque auerte et serua caput inuiolabile Teucris.' Iamque adeo <e>gressi steterant in litore primo, et promota ratis, pendentibus arbore nautis, aptabat sensim pulsanti carbasa uento, 130 cum lenire metus properans aegramque leuare attonitis mentem curis sic Hannibal orsus: 'Ominibus parce et lacrimis, fidissima coniunx. et pace et bello cunctis stat terminus aeui, extremumque diem primus tulit; ire per ora 135 nomen in aeternum pa<u>cis mens ignea donat, quos pater aetheriis caelestum destinat oris. an Romana iuga et famulas Carthaginis arces perpetiar? stimulant manes noctisque per umbras increpitans genitor, stant arae atque horrida sacra 140 ante oculos, breuitasque uetat mutabilis horae prolatare diem. sedeamne, ut nouerit una me tantum Carthago, et, qui sim, nesciat omnis gens hominum, letique metu decora alta relinquam? quantum etenim distant a morte silentia uitae? 145 nec tamen incautos laudum exhorresce furores. et nobis est lucis honos, gaudetque senecta gloria, cum longo titulis celebratur in aeuo. te quoque magna manent suscepti praemia belli. dent modo se superi, Thybris tibi seruiet omnis 150 Iliacaeque nurus et diues Dardanus auri.' dumque ea permixtis inter se fletibus orant, confisus pelago celsa de puppe magister cunctantem ciet. abripitur diuulsa marito. haerent intenti uultus et litora seruant, 155 donec, iter liquidum uolucri rapiente carina, consumpsit uisus pontus tellusque recessit. At Poenus belli curis auertere amorem apparat et repetit properato moenia gressu. quae dum perlustrat crebroque obit omnia uisu, 160 tandem sollicito cessit uis dura labori, belligeramque datur somno componere mentem. Tum pater omnipotens, gentem exercere periclis Dardaniam et fama saeuorum tollere ad astra bellorum meditans priscosque referre labores, 165 praecipitat consulta uiri segnemque quietem terret et immissa rumpit formidine somnos. iamque per umentem noctis Cyllenius umbram aligero lapsu portabat iussa parentis. nec mora. mulcentem securo membra sopore 170 adgreditur iuuenem ac monitis incessit amaris: 'Turpe duci totam somno consumere noctem, o rector Libyae. uigili stant bella magistro. iam maria effusas cernes turbare carinas et Latiam toto pubem uolitare profundo, 175 dum lentus coepti terra cunctaris Hibera. scilicet id satis est decoris memorandaque uirtus, quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos? en age, si quid inest animo par fortibus ausis, fer gressus agiles mecum et comitare uocantem 180 (respexisse ueto: monet hoc pater ille deorum): uictorem ante altae statuam te moenia Romae.' Iamque uidebatur dextram iniectare graduque laetantem trahere in Saturnia regna citato, cum subitus circa fragor et uibrata per auras 185 exterrent saeuis a tergo sibila linguis, ingentique metu diuum praecepta pauenti effluxere uiro, et turbatus lumina flectit. ecce iugis rapiens siluas ac robora uasto contorta amplexu tractasque per inuia rupes 190 ater letifero stridebat turbine serpens. quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos et geminum lapsu sidus circumligat Anguis, immani tantus fauces diducit hiatu attollensque caput nimbosis montibus aequat. 195 congeminat sonitus rupti uiolentia caeli imbriferamque hiemem permixta grandine torquet. hoc trepidus monstro (neque enim sopor ille nec altae uis aderat noctis, uirgaque fugante tenebras miscuerat lucem somno deus) ardua quae sit, 200 scitatur, pestis terrasque urgentia membra quo ferat et quosnam populos deposcat hiatu. cui gelidis almae Cyllenes editus antris: 'Bella uides optata tibi. te maxima bella, te strages nemorum, te moto turbida caelo 205 tempestas caedesque uirum magnaeque ruinae Idaei generis lacrimosaque fata secuntur. quantus per campos populatis montibus actas contorquet siluas squalenti tergore serpens et late umectat terras spumante ueneno, 210 tantus perdomitis decurrens Alpibus atro inuolues bello Italiam tantoque fragore eruta conuulsis prosternes oppida muris.' His aegrum stimulis liquere deusque soporque. it membris gelidus sudor, laetoque pauore 215 promissa euoluit somni noctemque retractat. iamque deum regi Martique sub omine fausto instauratus honos, niueoque ante omnia tauro placatus meritis monitor Cyllenius aris. extemplo edicit conuellere signa, repensque 220 castra quatit clamor permixtis dissona linguis. Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta excierint populos tulerintque in regna Latini, et quas indomitis urbes armarit Hiberis quasque Paraetonio glomerarit litore turmas 225 ausa sibi Libye rerum deposcere frenos et terris mutare iugum. ~non ulla nec umquam saeuior it trucibus tempestas acta procellis, ~nec bellum ruptis tam dirum mille carinis acrius infremuit trepidumque exterruit orbem. 230 Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes, membra leuis celsique decus fraudata superbum corporis, at docilis fallendi et nectere tectos numquam tarda dolos. rudis his tum parma, breuique bellabant ense; at uestigia nuda, sinusque 235 cingere inadsuetum, et rubrae uelamine uestis ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem. his rector fulgens ostro super altior omnis germanus nitet Hannibalis gratoque tumultu Mago quatit currus et fratrem spirat in armis. 240 Proxima Sidoniis Vtica est effusa maniplis, prisca situ ueterisque ante arces condita Byrsae. tunc, quae Sicanio praecinxit litora muro in clipei speciem curuatis turribus, Aspis. sed dux in sese conuerterat ora Sychaeus, 245 Hasdrubalis proles, cui uano corda tumore maternum implebat genus, et resonare superbo Hannibal haud umquam cessabat auunculus ore. Adfuit undosa cretus Berenicide miles, nec, tereti dextras in pugnam armata dolone, 250 destituit Barce sitientibus arida uenis. nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis Battiadas prauos fidei stimulauit in arma. quos trahit, antiquo laudatus Hamilcare quondam, consilio uiridis, sed belli serus, Ilertes. 255 Sabratha tum Tyrium uulgus Sarranaque Leptis Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos et Tingim rapido mittebat ab aequore Lixus. tum Vaga et antiquis dilectus regibus Hippo, quaeque procul cauit non aequos Ruspina fluctus, 260 et Zama et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus. ducit tot populos, ingens et corpore et armis, Herculeam factis seruans ac nomine famam, Antaeus celsumque caput super agmina tollit. Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo, 265 qui magneta secant: solis honor ille, metallo intactum chalybem uicino ducere saxo. his simul immitem testantes corpore solem exusti uenere Nubae. non aerea cassis nec lorica riget ferro, non tenditur arcus: 270 tempora multiplici mos est defendere lino et lino munire latus scelerataque sucis spicula derigere et ferrum infamare ueneno. tum primum castris Phoenicum tendere ritu Cinyphii didicere Macae. squalentia barba 275 ora uiris, umerosque tegunt uelamine capri saetigero; panda manus est armata cateia. uersicolor contra caetra et falcatus ab arte ensis Adyrmachidis ac laeuo tegmina crure. sed mensis asper populus uictuque maligno: 280 nam calida tristes epulae torrentur harena. quin et Massyli fulgentia signa tulere, Hesperidum ueniens lucis domus ultima terrae. praefuit intortos demissus uertice crinis Bocchus atrox, qui sacratas in litore siluas 285 atque inter frondes reuirescere uiderat aurum. Vos quoque desertis in castra mapalibus itis, misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum indomitisque loqui et sedare leonibus iras. nulla domus: plaustris habitant; migrare per arua 290 mos atque errantes circumuectare penates. hinc mille alipedes turmae (uelocior Euris et doctus uirgae sonipes) in castra ruebant: ceu, pernix cum densa uagis latratibus implet uenator dumeta Lacon, aut exigit Vmber 295 nare sagax e calle feras, perterrita late agmina praecipitant uolucres formidine cerui. hos agit haud laeto uultu nec fronte serena Asbytes nuper caesae germanus Acherras. Marmaridae, medicum uulgus, strepuere cateruis, 300 ad quorum cantus serpens oblita ueneni, ad quorum tactum mites iacuere cerastae. tum, chalybis pauper, Baniurae cruda iuuentus, contenti parca durasse hastilia flamma, miscebant auidi trucibus fera murmura linguis. 305 necnon Autololes, leuibus gens ignea plantis, cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis, tanta fuga est: certant pennae, campumque uolatu cum rapuere, pedum frustra uestigia quaeras. spectati castris, quos suco nobilis arbor 310 et dulci pascit lotos nimis hospita baca, quique atro rabidas efferuescente ueneno dipsadas immensis horrent Garamantes harenis. fama docet, caesae rapuit cum Gorgonis ora Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem: 315 inde Medusaeis terram exundasse chelydris. milibus his ductor spectatus Marte Choaspes, Neritia Meni<n>ge satus, cui tragula semper fulmineam armabat, celebratum missile, dextram. huc coit aequoreus Nasamon, inuadere fluctu 320 audax naufragia et praedas auellere ponto, huc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis, qua uirgo, ut fama est, bellatrix edita lympha inuento primam Libyen perfudit oliuo. Necnon totus adest Vesper populique reposti. 325 Cantaber ante omnis, hiemisque aestusque famisque inuictus palmamque ex omni ferre labore. mirus amor populo, cum pigra incanuit aetas, imbelles iam dudum annos praeuertere saxo nec uitam sine Marte pati. quippe omnis in armis 330 lucis causa sita, et damnatum uiuere paci. Venit et Aurorae lacrimis perfusus, in orbem diuersum patrias fugit cum deuius oras, armiger Eoi non felix Memnonis Astyr. his paruus sonipes nec Marti natus, at idem 335 aut inconcusso glomerat uestigia dorso, aut molli pacata celer rapit esseda collo. Cydnus agit, iuga Pyrenes uenatibus acer metiri iaculoue extendere proelia Mauro. Venere et Celtae sociati nomen Hiberis. 340 his pugna cecidisse decus, corpusque cremari tale nefas: caelo credunt superisque referri, impastus carpat si membra iacentia uultur. Fibrarum et pennae diuinarumque sagacem flammarum misit diues Callaecia pubem, 345 barbara nunc patriis ululantem carmina linguis, nunc pedis alterno percussa uerbere terra ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras. haec requies ludusque uiris, ea sacra uoluptas. cetera femineus peragit labor: addere sulco 350 semina et impresso tellurem uertere aratro segne uiris. quicquid duro sine Marte gerundum, Callaici coniunx obit inrequieta mariti. hos Viriathus agit Lusitanumque remotis extractum lustris, primo Viriathus in aeuo, 355 nomen Romanis factum mox nobile damnis. Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra, aut Vasco insuetus galeae ferre arma morati, non, quae Dardanios post uidit, Ilerda, furores, nec qui Massageten monstrans feritate parentem 360 cornipedis fusa satiaris, Concane, uena. iamque Ebusus Phoenissa mouet, mouet Arbacus arma aclyde uel tenui pugnax instare ueruto, iam cui Tlepolemus sator et cui Lindus origo, funda bella ferens Baliaris et alite plumbo, 365 et quos nunc Grauios uiolato nomine Graium Oeneae misere domus Aetolaque Tyde. dat Carthago uiros, Teucro fundata uetusto, Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem uitifera et Latio tantum cessura Lyaeo. 370 hos inter clara thoracis luce nitebat Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis atque altrix celsa mittebat Saetabis arce, Saetabis et telas Arabum spreuisse superba et Pelusiaco filum componere lino. 375 Mandonius populis domitorque insignis equorum imperitat Caeso, et socio stant castra labore. At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto, hic adeo, cum uer placidum flatusque tepescit, concubitus seruans tacitos grex perstat equarum 380 et Venerem occultam genitali concipit aura. sed non multa dies generi, properatque senectus, septimaque his stabulis longissima ducitur aestas. At non Sarmaticos attollens Vxama muros tam leuibus persultat equis: hinc uenit in arma 385 haud aeui fragilis sonipes crudoque uigore asper frena pati aut iussis parere magistris. Rhyndacus his ductor, telum sparus; ore ferarum et rictu horrificant galeas. uenatibus aeuum transigitur, uel more patrum uis raptaque pascunt. 390 Fulget praecipuis Parnasia Castulo signis et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal ac Nebrissa dei Nysaeis conscia thyrsis, quam Satyri coluere leues redimitaque sacra nebride et arcano Maenas nocturna Lyaeo. 395 Arganthoniacos armat Carteia nepotes. rex proauis fuit humani ditissimus aeui, ter denos decies emensus belliger annos. armat Tartessos stabulanti conscia Phoebo et Munda Emathios Italis paritura labores. 400 nec decus auriferae cessauit Corduba terrae. hos duxere uiros flauenti uertice Phorcys spiciferisque grauis bellator Arauricus oris, aequales aeui, genuit quos ubere ripa Palladio Baetes umbratus cornua ramo. 405 Talia Sidonius per campos agmina ductor puluere nigrantis raptat lustransque sub armis, qua uisu comprendere erat, fulgentia signa ibat ouans longaque umbram tellure trahebat. non aliter, quotiens perlabitur aequora curru 410 extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn frenatis Neptunus equis, fluit omnis ab antris Nereidum chorus et sueto certamine nandi candida perspicuo conuertunt brachia ponto. At Pyrenaei frondosa cacumina montis 415 turbata Poenus terrarum pace petebat. Pyrene celsa nimbosi uerticis arce diuisos Celtis late prospectat Hiberos atque aeterna tenet magnis diuortia terris. nomen Bebrycia duxere a uirgine colles, 420 hospitis Alcidae crimen, qui, sorte laborum Geryonae peteret cum longa tricorporis arua, possessus Baccho saeua Bebrycis in aula lugendam formae sine uirginitate reliquit Pyrenen, letique deus, si credere fas est, 425 causa fuit leti miserae deus. edidit aluo namque ut serpentem patriasque exhorruit iras, confestim dulcis liquit turbata penates. tum noctem Alcidae solis plangebat in antris et promissa uiri siluis narrabat opacis, 430 donec maerentem ingratos raptoris amores tendentemque manus atque hospitis arma uocantem diripuere ferae. laceros Tirynthius artus, dum remeat uictor, lacrimis perfudit et amens palluit inuento dilectae uirginis ore. 435 at uoce Herculea percussa cacumina montis intremuere iugis: maesto clamore ciebat Pyrenen, scopulique omnes ac lustra ferarum Pyrenen resonant. tumulo tum membra reponit supremum inlacrimans, nec honos intercidit aeuo, 440 defletumque tenent montes per saecula nomen. Iamque per et collis et densos abiete lucos Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae. inde ferox quaesitum armis per inhospita rura Volcarum populatur iter tumidique minaces 445 accedit Rhodani festino milite ripas. aggeribus caput Alpinis et rupe niuali proserit in Celtas ingentemque extrahit amnem spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos ac propere in pontem lato ruit incitus alueo. 450 auget opes stanti similis tacitoque liquore mixtus Arar, quem gurgitibus complexus anhelis cunctantem immergit pelago raptumque per arua ferre uetat patrium uicina ad litora nomen. inuadunt alacres inimicum pontibus amnem: 455 nunc celso capite et ceruicibus arma tuentur, nunc ualidis gurges certatim frangitur ulnis. fluminea sonipes religatus ducitur alno, belua nec retinet tardante Libyssa timore. nam trabibus uada et iniecta tellure repertum 460 conexas operire trabes ac ducere in altum paulatim ripae resolutis aggere uinclis. at gregis inlapsu fremebundo territus atras expauit moles Rhodanus stagnisque refusis torsit harenoso minitantia murmura fundo. 465 Iamque Tricastinis incedit finibus agmen, iam facilis campos, iam rura Vocontia carpit. turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum ductoris uastauit iter. namque Alpibus ortus auulsas ornos et adesi fragmina montis 470 cum sonitu uoluens fertur latrantibus undis ac uada translato mutat fallacia cursu, non pediti fidus, patulis non puppibus aequus. et tunc imbre recens fuso correpta sub armis corpora multa uirum spumanti uertice torquens 475 immersit fundo laceris deformia membris. Sed iam praeteritos ultra meminisse labores conspectae propius dempsere pauentibus Alpes. cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta aequaeuam glaciem cohibent: riget ardua montis 480 aetherii facies surgentique obuia Phoebo duratas nescit flammis mollire pruinas. quantum Tartareus regni pallentis hiatus ad manis imos atque atrae stagna paludis a supera tellure patet, tam longa per auras 485 erigitur tellus et caelum intercipit umbra. nullum uer usquam nullique aestatis honores. sola iugis habitat diris sedesque tuetur perpetuas deformis hiemps; illa undique nubes huc atras agit et mixtos cum grandine nimbos. 490 iam cuncti flatus uentique furentia regna Alpina posuere domo. caligat in altis obtutus saxis, abeuntque in nubila montes. mixtus Athos Tauro Rhodopeque adiuncta Mimanti Ossaque cum Pelio cumque Haemo cesserit Othrys. 495 primus inexpertas adiit Tirynthius arces. scindentem nubes frangentemque ardua montis spectarunt superi longisque ab origine saeclis intemerata gradu magna ui saxa domantem. At miles dubio tardat uestigia gressu, 500 impia ceu sacros in finis arma per orbem, Natura prohibente, ferant diuisque repugnent. contra quae ductor++non Alpibus ille nec ullo turbatus terrore loci, sed languida maestis corda uirum fouet hortando reuocatque uigorem: 505 'Non pudet obsequio superum fessosque secundis, post belli decus atque acies, dare terga niuosis montibus et segnes summittere rupibus arma? nunc, o nunc, socii, dominantis moenia Romae credite uos summumque Iouis conscendere culmen. 510 hic labor Ausoniam et dabit hic in uincula Thybrim.' nec mora. commotum promissis ditibus agmen erigit in collem et uestigia linquere nota Herculis edicit magni crudisque locorum ferre pedem ac proprio turmas euadere calle. 515 rumpit inaccessos aditus atque ardua primus exuperat summaque uocat de rupe cohortes. tum, qua durati concreto frigore collis lubrica frustratur canenti semita cliuo, luctantem ferro glaciem cremat: haurit hiatu 520 nix resoluta uiros altoque e culmine praeceps umenti turmas operit delapsa ruina. interdum aduerso glomeratas turbine Corus in media ora niues fuscis agit horridus alis, aut rursum immani stridens auulsa procella 525 nudatis rapit arma uiris uoluensque per orbem contorto rotat in nubes sublimia flatu. quoque magis subiere iugo atque euadere nisi erexere gradum, crescit labor. ardua supra sese aperit fessis et nascitur altera moles, 530 unde nec edomitos exudatosque labores respexisse libet: tanta formidine plana exterrent repetita oculis, atque una pruinae canentis, quocumque datur permittere uisus, ingeritur facies. medio sic nauita ponto, 535 cum dulcis liquit terras et inania nullos inueniunt uentos securo carbasa malo, immensas prospectat aquas ac uicta profundis aequoribus fessus renouat sua lumina caelo. Iamque super clades atque importuna locorum 540 inluuie rigidaeque comae squalore perenni horrida semiferi promunt e rupibus ora, atque effusa cauis exesi pumicis antris Alpina inuadit manus adsuetoque uigore per dumos notasque niues atque inuia pernix 545 clausum montiuagis infestat cursibus hostem. mutatur iam forma locis. hic sanguine multo infectae rubuere niues, hic nescia uinci paulatim glacies cedit tepefacta cruore, dumque premit sonipes duro uestigia cornu, 550 ungula perfossis haesit compressa pruinis. nec pestis lapsus simplex: abscisa relincunt membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus. bis senos soles, totidem per uulnera saeuas emensi noctes optato uertice sidunt 555 castraque praeruptis suspendunt ardua saxis. At Venus, ancipiti mentem labefacta timore, adfatur genitorem et rumpit maesta querelas: 'Quis poenae modus aut pereundi terminus, oro, Aeneadis erit, et quando terrasque fretumque 560 emensis sedisse dabis? cur pellere nostros a te concessa Poenus parat urbe nepotes? Alpibus imposuit Libyam finemque minatur imperio. casus metuit iam Roma Sagunti. quo Troiae extremos cineres sacramque ruinam 565 Assaracique larem et Vestae secreta feramus? da sedem, genitor, tutisque iacere. parumne est exilia errantis totum quaesisse per orbem? anne iterum capta repetentur Pergama Roma?' His Venus, et contra genitor sic deinde profatur: 570 'Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis turbarint, Cytherea: tenet longumque tenebit Tarpeias arces sanguis tuus. hac ego Martis mole uiros spectare paro atque expendere bello. gens ferri patiens ac laeta domare labores 575 paulatim antiquo patrum desuescit honori, atque ille, haud umquam parcus pro laude cruoris et semper famae sitiens, obscura sedendo tempora agit mutum uoluens inglorius aeuum sanguine de nostro populus, blandoque ueneno 580 desidiae uirtus paulatim euicta senescit. magnae molis opus multoque labore parandum, tot populos inter soli sibi poscere regna. iamque tibi ueniet tempus quo maxima rerum nobilior sit Roma malis. hinc nomina nostro 585 non indigna polo referet labor, hinc tibi Paulus, hinc Fabius gratusque mihi Marcellus opimis. hi tantum parient Latio per uulnera regnum quod luxu et multum mutata mente nepotes non tamen euertisse queant. iamque ipse creatus 590 qui Poenum reuocet patriae Latioque repulsum ante suae muros Carthaginis exuat armis. hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aeuo. exin se Curibus uirtus caelestis ad astra efferet, et sacris augebit nomen Iulis 595 bellatrix gens bacifero nutrita Sabino. hinc pater ignotam donabit uincere Thylen inque Caledonios primus trahet agmina lucos, compescet ripis Rhenum, reget impiger Afros palmiferamque senex bello domitabit Idymen. 600 nec Stygis ille lacus uiduataque lumine regna, sed superum sedem nostrosque tenebit honores. tum iuuenis magno praecellens robore mentis excipiet patriam molem celsusque feretur aequatum imperio tollens caput. hic fera gentis 605 bella Palaestinae primo delebit in aeuo. at tu transcendes, Germanice, facta tuorum, iam puer auricomo praeformidate Batauo. nec te terruerint Tarpei culminis ignes: sacrilegas inter flammas seruabere terris. 610 nam te longa manent nostri consortia mundi. huic laxos arcus olim Gangetica pubes summittet, uacuasque ostendent Bactra pharetras. hic et ab Arctoo currus aget axe per urbem, ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos. 615 idem indignantem tramittere Dardana signa Sarmaticis uictor compescet sedibus Histrum. quin et Romuleos superabit uoce nepotes quis erit eloquio partum decus. huic sua Musae sacra ferent, meliorque lyra, cui substitit Hebrus 620 et uenit Rhodope, Phoebo miranda loquetur. ille etiam, qua prisca, uides, stat regia nobis, aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe et iunget nostro templorum culmina caelo. tunc, o nate deum diuosque dature, beatas 625 imperio terras patrio rege. tarda senectam hospitia excipient caeli, solioque Quirinus concedet, mediumque parens fraterque locabunt: siderei iuxta radiabunt tempora nati.' Dum pandit seriem uenturi Iuppiter aeui, 630 ductor Agenoreus tumulis delatus iniquis lapsantem dubio deuexa per inuia nisu firmabat gressum atque umentia saxa premebat. non acies hostisue tenet, sed prona minaci praerupto turbant et cautibus obuia rupes. 635 stant clausi maerentque moras et dura uiarum. nec refouere datur torpentia membra quiete: noctem operi iungunt et robora ferre coactis approperant umeris ac raptas collibus ornos. iamque ubi nudarunt silua densissima montis, 640 aggessere trabes, rapidisque accensus in orbem excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro dat gemitum putris resoluto pondere moles atque aperit fessis antiqui regna Latini. his tandem ignotas transgressus casibus Alpes 645 Taurinis ductor statuit tentoria campis. Interea uoces Iouis atque oracula portans emensis aderat Garamantum laetus harenis Bostar et ut uiso stimulabat corda Tonante: 'Maxime Belide, patriis qui moenibus arces 650 seruitium dextra, Libycas penetrauimus aras. nos tulit ad superos perfundens sidera Syrtis, nos paene aequoribus tellus uiolentior hausit. ad finem caeli medio tenduntur ab orbe squalentes campi. tumulum Natura negauit 655 immensis spatiis, nisi quem caua nubila torquens construxit turbo impacta glomeratus harena, uel si perfracto populatus carcere terras Africus et pontum spargens super aera Corus inuasere truces capientem proelia campum 660 inque uicem ingesto cumularunt puluere montis. has obseruatis ualles enauimus astris. namque dies confundit iter, peditemque profundo errantem campo et semper media arua uidentem Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis. 665 uerum ubi defessi lucos nemorosaque regna cornigeri Iouis et fulgentia templa subimus, exceptos hospes tectis inducit Arisbas. stat fano uicina, nouum et memorabile, lympha, quae nascente die, quae deficiente tepescit 670
ante pedes ensis Phrygius iacet, ordine centum stant arae caelique deis Ereboque potenti. hic, crine effuso, atque Hennaeae numina diuae atque Acheronta uocat Stygia cum ueste sacerdos. 675 immugit tellus rumpitque horrenda per umbras sibila; inaccensi flagrant altaribus ignes. tum magico uolitant cantu per inania manes exciti, uultusque in marmore sudat Elissae. Hannibal haec patrio iussu ad penetralia fertur, 680 ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar. non ille euhantis Massylae palluit iras, non diros templi ritus aspersaque tabo limina et audito surgentis carmine flammas. Olli permulcens genitor caput oscula libat 685 attollitque animos hortando et talibus implet: 'Gens recidiua Phrygum Cadmeae stirpis alumnos foederibus non aequa premit. si fata negarint dedecus id patriae nostra depellere dextra, haec tua sit laus, nate, uelis. age, concipe bella 690 latura exitium Laurentibus: horreat ortus iam pubes Tyrrhena tuos, partusque recusent te surgente, puer, Latiae producere matres.' his acuit stimulis subicitque haud mollia dictu: 'Romanos terra atque undis, ubi competet aetas, 695 ferro ignique sequar Rhoeteaque fata reuoluam. non superi mihi, non Martem cohibentia pacta, non celsae obstiterint Alpes Tarpeiaque saxa. hanc mentem iuro nostri per numina Martis, per manes, regina, tuos.' tum nigra triformi 700 hostia mactatur diuae, raptimque recludit spirantis artus poscens responsa sacerdos ac fugientem animam properatis consulit extis. Ast ubi quaesitas artis de more uetustae intrauit mentes superum, sic deinde profatur: 705 'Aetolos late consterni milite campos Idaeoque lacus flagrantis sanguine cerno. quanta procul moles scopulis ad sidera tendit, cuius in aerio pendent tua uertice castra! iamque iugis agmen rapitur: trepidantia fumant 710 moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe Sidoniis lucet flammis. fluit ecce cruentus Eridanus. iacet ore truci super arma uirosque tertia qui tulerit sublimis opima Tonanti.
LIBER QUARTUS
Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes nubiferos montes et saxa minantia caelo accepisse iugum, Poenosque per inuia uectos, aemulaque Herculei iactantem facta laboris descendisse ducem. diros canit improba motus 5 et gliscit gressu uolucrique citatior Euro terrificis quatit attonitas rumoribus arces. adstruit auditis docilis per inania rerum pascere rumorem uulgi pauor: itur in acris bellorum raptim curas, subitusque per omnem 10 Ausoniam Mauors strepit et ciet arma uirosque. pila nouant, ac detersa rubigine saeuus induitur ferro splendor, niueumque repostae instaurant galeae coni decus; hasta iuuatur ammento, reuocantque noua fornace bipennis. 15 conseritur tegimen laterum impenetrabile, multas passurus dextras atque inrita uulnera, thorax. pars arcu inuigilant, domitat pars uerbere anhelum cornipedem in gyros saxoque exasperat ensem. nec uero muris, quibus est luctata uetustas, 20 ferre morantur opem; subuectant saxa cauasque retractant turris, edit quas longior aetas. hinc tela accipiunt arces, ac robora portis et fidos certant obices accersere silua, circumdant fossas. haud segnis cuncta magister 25 praecipitat timor, ac uastis trepidatur in agris. deseruere larem: portant ceruicibus aegras attoniti matres ducentisque ultima fila grandaeuos rapuere senes, tum crine soluto ante agitur coniunx, dextra laeuaque trahuntur 30 parui non aequo comitantes ordine nati. sic uulgus, traduntque metus, nec poscitur auctor. at patres, quamquam exterrent immania coepta inque sinu bellum, atque Alpes et peruia saxa decepere, tamen crudam contra aspera mentem 35 et magnos tollunt animos. iuuat ire periclis ad decus et dextra memorandum condere nomen quale dedit numquam rebus Fortuna secundis. Sed Libyae ductor tuto fouet agmina uallo fessa gradum multoque gelu torpentia neruos, 40 solandique genus, laetos ostentat ad urbem per campos superesse uiam, Romamque sub ictu. at non et rerum curas consultaque belli stare probat solusque nequit perferre quietem. armiferae quondam prisca inter tempora gentes 45 Ausonium inuasere latus sedesque beatas et metui peperere manu. mox impia bella Tarpeius pater et capti sensere Quirites. hic dum sollicitat donis et inania corda ac fluxam morum gentem fouet armaque iungit, 50 iam consul uolucri praeuectus litora classe Scipio Phocaicis sese referebat ab oris, ingentisque duces, pelagi terraeque laborem diuersum emensos, propiora pericula uallo iungebant, magnaeque aderant primordia cladis. 55 namque ut, conlatis admoto consule castris, sustulerat Fortuna moras, signumque furoris accensae uiso poscebant hoste cohortes: ~debellata procul, quaecumque uocantur Hiberis, ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor 60 uoce sonat: non Pyrenen Rhodanumue ferocem iussa aspernatos, Rutulam fumasse Saguntum, raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis Poenorum turmas, equitemque per ardua uectum 65 insultasse iugo, et fremuisse hinnitibus Alpes. Contra pulchra suos uocat ad discrimina consul: 'Hostem, miles, habes fractum ambustumque niuosis cautibus atque aegre torpentia membra trahentem. en age, qui sacros montis rupesque profundas 70 transiluit, discat quanto stet celsius arce Herculea uallum, et maius sit scandere collis an uestros rupisse globos. det inania famae, dum magna fuso pugna retroque ruenti, qua uentum est, obstent Alpes. super ardua ductum 75 huc egere dei, Latios ut sanguine finis imbueret, tellusque hostilis conderet ossa. scire libet, noua nunc nobis atque altera bellum Carthago, anne eadem mittat, quae mersa sub aequor Aegatis inter uasto iacet obruta ponto.' 80 Haec ait atque agmen Ticini flectit ad undas. caeruleas Ticinus aquas et stagna uadoso perspicuus seruat turbari nescia fundo ac nitidum uiridi lente trahit amne liquorem. uix credas labi: ripis tam mitis opacis 85 argutos inter uolucrum certamine cantus somniferam ducit lucenti gurgite lympham. Iamque sub extremum noctis fugientibus umbris lux aderat, Somnusque suas confecerat horas. explorare locos consul collisque propinqui 90 ingenium, et campis quae sit natura, parabat. par studium Poeno similesque in pectore curae. ergo aderant rapidis equitum comitantibus alis. Verum ubi commoto docuerunt puluere nubes hostem ferre gradum, et propius propiusque sonoro 95 quadrupedum cornu tellus gemit, ac simul acer uincentum lituos hinnitus saeuit equorum, 'Arma, uiri, rapite arma, uiri,' dux instat uterque. ambobus uelox uirtus geminusque cupido laudis et ad pugnas Martemque insania concors. 100 Haud mora. iam tantum campi dirimebat ab ictu quantum impulsa ualet comprendere lancea nodo, cum subitum liquida non ullis nubibus aethra augurium mentes oculosque ad sidera uertit. accipiter medio tendens a limite solis 105 dilectas Veneri notasque ab honore Diones turbabat uiolentus aues atque unguibus idem, idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae, ter quinas dederat saeua inter uulnera leto. nec finis satiesue, noui sed sanguinis ardor 110 gliscere, et urgebat trepidam iam caede priorum incertamque fugae pluma labente columbam, donec Phoebeo ueniens Iouis ales ab ortu in tenuis tandem nubis dare terga coegit. tum uictrix laetos signa ad Romana uolatus 115 conuertit, prolesque ducis qua parte decora Scipio quassabat puerilibus arma lacertis, clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae perstringens conum galeae se reddidit astris. Exclamat Liger (huic superos sentire monentis 120 ars fuit ac penna monstrare futura magistra): 'Poene, bis octonos Italis in finibus annos audaci similis uolucri sectabere pubem Ausoniam multamque feres cum sanguine praedam. sed compesce minas: renuit tibi Daunia regna 125 armiger ecce Iouis. nosco te, summe deorum: adsis o firmesque tuae, pater, alitis omen. nam tibi seruantur, ni uano cassa uolatu mentitur superos praepes, postrema subactae fata, puer, Libyae et maius Carthagine nomen.' 130 Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi, et faustum accipitrem caesasque in nube uolucres Aeneadis cladem et Veneris portendere genti. tum dictis comitem contorquet primus in hostis ceu suadente deo et fatorum conscius hastam. 135 illa uolans patuli longe per inania campi ictum perdiderat spatio, ni fusus habenas dum primae decus adfectat decerpere pugnae obuia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset. sic elanguescens ac iam casura petitum 140 inuenit uulnus caedemque accepit ab hoste cornus et oblatae stetit inter tempora frontis. Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor suspendunt cuncti frenis sublime reductos cornipedes ultroque ferunt. erectus in auras 145 it sonipes rapidaque uolans per aperta procella tenuia uix summo uestigia puluere signat. Boiorum ante alias Crixo duce mobilis ala arietat in primos obicitque immania membra. ipse tumens ataui Brenni se stirpe ferebat 150 Crixus et in titulos Capitolia capta trahebat, Tarpeioque iugo demens et uertice sacro pensantes aurum Celtas umbone gerebat. colla uiri fuluo radiabant lactea torque, auro uirgatae uestes, manicaeque rigebant 155 ex auro, et simili uibrabat crista metallo. Sternitur impulsu uasto perculsa Camertum prima phalanx, spissaeque ruunt conferta per arma undae Boiorum: sociata examina densent infandi Senones, conlisaque quadrupedantum 160 pectoribus toto uoluuntur corpora campo. arua natant, altusque uirum cruor, altus equorum lubrica belligerae sorbet uestigia turmae. seminecum letum peragit grauis ungula pulsu et circumuolitans taetros e sanguine rores 165 spargit humo miserisque suo lauit arma cruore. spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori purpureo moriens uictricia sanguine tinguis. nam tibi, dum stimulas cornu atque in proelia mentes accendis renouasque uiros ad uulnera cantu, 170 haesit barbaricum sub anhelo gutture telum et clausit raucum letali uulnere murmur. at sonus extremo morientis fusus ab ore flexa pererrauit mutis iam cornua labris. Crixus Picentem Laurumque, nec eminus ambo, 175 sed gladio Laurum++Picenti rasilis hasta ripis lecta Padi letum tulit. auia namque dum petit ac laeuo meditatur fallere gyro, hasta uiri femur et pariter per anhela uolantis ilia sedit equi et geminam dedit horrida mortem. 180 idem sanguinea Venuli ceruice reuellens sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino, egregium Ausoniae decus ac memorabile nomen, si dent fata moras aut seruent foedera Poeni, 185 tum Remulum atque, olim celeberrima nomina bello, Tiburtis Magios Hispellatemque Metaurum et Clanium dubia meditantem cuspide uulnus. Nec locus est Tyriis belli pugnaeue, sed omnem Celticus impleuit campum furor. inrita nulli 190 spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum. hic inter trepidos immane Quirinius audens, cui fugere ignotum atque inuicta mente placebat rebus in aduersis exceptum pectore letum, cuspide flammat ecum ac dispergit gaesa lacerto, 195 si reserare uiam atque ad regem rumpere ferro detur iter, certusque necis petit omnibus ausis, quod nequeat sentire, decus. cadit inguine fosso Teutalus, et uasto quatitur sub pondere tellus. occumbit Sarmens, flauam qui ponere uictor 200 caesariem crinemque tibi, Gradiue, uouebat auro certantem et rutilum sub uertice nodum. sed Parcae intonsa non exaudita uouentem ad manes traxere coma. per candida membra it fumans cruor, et tellus perfusa rubescit. 205 at non tardatus iaculo occurrente Ligaunus inruit aduersumque uiro rotat obuius ensem et ferit insurgens, umero qua brachia lenti adnectunt nerui, decisaque uulnere dextra laxatis paulum moribunda pependit habenis, 210 dumque micans tremulo conatu lora retemptat, flectentem adsuetos imitatur nescia frenos. demetit auersi Vosegus tum colla, iubaque suspensam portans galeam atque inclusa perempti ora uiri, patrio diuos clamore salutat. 215 Dumque ea Gallorum populi dant funera campo, accitas propere castris in proelia consul raptabat turmas primusque ruebat in hostem candenti sublimis equo. trahit undique lectum diuitis Ausoniae iuuenem, Marsosque Coramque 220 Laurentumque decus iaculatoremque Sabellum et Gradiuicolam celso de colle Tudertem indutosque simul gentilia lina Faliscos, quosque sub Herculeis ~taciturno flumine muris pomifera arua creant Anienicolae Catilli, 225 quosque in praegelidis duratos Hernica riuis mittebant saxa et nebulosi rura Casini. ibant in Martem terrae dominantis alumni damnati superis nec iam reditura iuuentus. Scipio qua medius pugnae uorat agmina uertex 230 infert cornipedem atque instinctus strage suorum inferias caesis mactat Labarumque Padumque et Caunum et multo uix fusum uulnere Breucum Gorgoneoque Larum torquentem lumina uultu. occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato; 235 nam dum frena ferox obiecto corpore prensat atque aequat celsus residentis consulis ora ipse pedes, frontem in mediam grauis incidit ensis, et diuisum umeris iacuit caput. at Batus, amens qui luctatur equo parmaque incursibus obstat, 240 ictu quadrupedis fulua porrectus harena elisa incussis amisit calcibus ora. perfurit Ausonius turbata per aequora ductor, ceu Geticus Boreas, totum cum sustulit imo Icarium fundo uictor mare: nauita uasto 245 iactatur sparsus lacerata classe profundo, cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas. Crixus, ut in tenui spes exiguumque salutis, . . . . . . . . . . . . 248a armat contemptu mentem necis. horrida barba sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis albet, et adfuso squalent a puluere crines. inuadit Tarium uicino consule pugnas miscentem saeuisque uirum circumtonat armis. uoluitur ille solo; nam pronum effundit in armos fata extrema ferens abies, rapiturque pauore 255 tractus equi uinctis conexa ad cingula membris. longa cruor sparso linquit uestigia campo, et tremulos cuspis ductus in puluere signat. laudabat leti iuuenem egregiosque parabat ulcisci consul manis, cum dira per auris 260 uox uenit, et Crixum ferri clamoribus audit, haud notum uultu. surgit uiolentior ira comminus atque oculos optato in corpore figit. tum stimulans grato plausae ceruicis honore cornipedem adloquitur: 'Vulgum Martemque minorem 265 mox, Gargane: uocant superi ad maiora. uidesne, quantus eat Crixus? iam nunc tibi praemia pono illum Sidonio fulgentem ardore tapeta, barbaricum decus, et fuluis donabere frenis.' sic fatus, magno Crixum clamore ciebat 270 in pugnam ac uacuo poscebat proelia campo. nec detractantem par ira accenderat hostem. ut iussae cessere retro spatiumque dederunt hinc atque hinc alae et medio stetit aequore pugna, quantus Phlegraeis Telluris alumnus in aruis 275 mouit signa Mimas caelumque exterruit armis, tantus semifero Crixus sub pectore murmur torquet et horrisonis ululatibus erigit iras: 'Nemone incensae captaeque superfuit urbi, ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma, 280 narraret, dextras? disce en nunc' inquit et una contorquet nodis et obusto robore diram uel portas quassare trabem. sonat illa tremendum, at nimio iactu seruasse improuida campi distantis spatium propiorem transuolat hostem. 285 cui consul: 'Ferre haec umbris proauoque memento, quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique haud licitum sacri Capitolia cernere montis.' tum nodo cursuque leui simul adiuuat hastam, dignum mole uiri nisus. fugit illa per oras 290 multiplicis lini subtextaque tegmina neruis atque altum tota metitur cuspide pectus. procumbit lata porrectus in arua ruina, et percussa gemit tellus ingentibus armis. haud aliter structo Tyrrhena ad litora saxo 295 pugnatura fretis subter caecisque procellis, pila immane sonans impingitur ardua ponto: immugit Nereus, diuisaque caerula pulsu inlisum accipiunt irata sub aequora montem. ductore amisso pedibus se credere Celtae: 300 una spes anima tantusque pependerat ardor. ac ueluti, summo uenator densa Picano cum lustra exagitat spissisque cubilibus atram immittit passim dumosa per inuia pestem, dum tacitas uires et flammam colligit ignis, 305 nigranti piceus sensim caligine uertex uoluitur et pingui contorquet nubila fumo: mox subita in toto lucent incendia monte, fit sonitus, fugere ferae, fugere uolucres, atque ima longe trepidant in ualle iuuencae. 310 At Mago, ut uertisse globos primumque laborem, qui solus genti est, cas<s>um uidet, arma suorum ac patrium in pugnas equitem uocat. undique nudi adsiliunt frenis infrenatique manipli. nunc Itali in tergum uersis referuntur habenis, 315 nunc rursus Tyrias retro pauor auehit alas, aut illi dextros lunatis flexibus orbes, aut illi laeuos sinuant in cornua gyros. texunt alterno glomerata uolumina cursu atque eadem refuga cedentes arte resoluunt. 320 hac pontum uice, ubi exercet discordia uentos, fert Boreas Eurusque refert molemque profundi nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant. Aduolat aurato praefulgens murice ductor Sidonius, circaque Metus Terrorque Furorque. 325 isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem extulit et magno percussit lumine campos, spes uirtusque cadunt, trepidaque a mente recedit uertere terga pudor, nec leti cura decori, sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus. 330 sic, ubi Caucaseis tigris se protulit antris, linquuntur campi, et tutas petit omne latebras turbatum insano uultu pecus: illa pererrat desertas uictrix uallis, iamque ora reducto paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens 335 corpora, et immani stragem meditatur hiatu. non illum Metabus, non illum celsior Vfens euasere tamen, quamuis hic alite planta, hic ope cornipedis totis ferretur habenis. nam Metabum ad manis demisit cuspide fulgens 340 fraxinus, Vfentem conlapsum poplite caeso ensis obit laudemque pedum cum sanguine ademit. iamque dedit leto Sthenium Laurumque domoque Collinum gelida, uiridi quem Fucinus antro nutrierat dederatque lacum tramittere nando. 345 fit socius leti coniecta Massicus hasta, uitiferi sacro generatus uertice montis et Liris nutritus aquis, qui f<r>onte quieta dissimulat cursum ac nullo mutabilis imbri perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas. 350 [exoritur rabies caedum, ac uix tela furori sufficiunt. teritur iunctis umbonibus umbo, pesque pedem premit, et nutantes casside cristae hostilem tremulo pulsant conamine frontem.] Tergemini primam ante aciem fera proelia fratres 355 miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce Xant<h>ippo felix uteri inter bella crearat. res Graiae ductorque parens ac nobile Amyclae nomen et iniectus Spartanis colla catenis Regulus inflabant ueteri praecordia fama. 360 Marte probare genus factisque Lacona parentem ardebant gelidosque dehinc inuisere montis Taygeta et tandem bellis innare subactis Eurotan patrium ritusque uidere Lycurgi. sed Spartam penetrare deus fratresque negarunt 365 Ausonii, totidem numero, quos miserat altis Egeriae genitos immitis Aricia lucis, aetatis mentisque pares; at non dabat ultra Clotho dura lacus aramque uidere Dianae. namque ut in aduersos impacti turbine pugnae 370 Eumachus et Critias et laetus nomine patris Xanthippus iunxere gradus, (ceu bella leones inter se furibunda mouent et murmure anhelo squalentis campos ac longa mapalia complent: omnis in occultas rupis atque auia pernix 375 Maurus saxa fugit, coniunxque Libyssa profuso uagitum cohibens suspendit ab ubere natos; illi dira fremunt, perfractaque in ore cruento ossa sonant, pugnantque feri<s> sub dentibus artus) haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer, 380 hinc Capys, adsiliunt paribusque Albanus in armis. subsidens paulum perfossa proruit aluo Albanum Critias: ast illi cuncta repente implerunt clipeum miserando uis<c>era lapsu. Eumachus inde Capyn++sed tota mole tenebat 385 ceu fixum membris tegimen; tamen improbus ensis adnexam parmae decidit uulnere laeuam, inque suo pressa est non reddens tegmina nisu infelix manus atque haesit labentibus armis. ultima restabat fusis iam palma duobus 390 Virbius. huic trepidos simulanti ducere gressus Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta, et tandem aequatae geminato funere pugnae. inde alterna uiris transegit pectora mucro, inque uicem erepta posuerunt proelia uita. 395 felices leti, pietas quos addidit umbris! optabunt similes uenientia saecula fratres, aeternumque decus memori celebrabitur aeuo, si modo ferre diem serosque uidere nepotes carmina nostra ualent, nec famam inuidit Apollo. 400 At consul toto palantis aequore turmas uoce tenet, dum uoce uiget: 'Quo signa refertis? quis uos heu uobis pauor abstulit? horrida primi si sors uisa loci pugnaeque lacessere frontem, post me state uiri et pulsa formidine tantum 405 aspicite! has dextras capti genuere parentes quas fugitis. quae spes uictis? Alpesne petemus? ipsam turrigero portantem uertice muros credite summissas Romam nunc tendere palmas. natorum passim raptus caedemque parentum 410 Vestalisque focos extingui sanguine cerno. hoc arcete nefas!' postquam inter talia crebro clamore obtusae crassoque a puluere fauces, hinc laeua frenos, hinc dextra corripit arma et latum obiectat pectus strictumque minatur 415 nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem. Quas acies alto genitor dum spectat Olympo, consulis egregii mouere pericula mentem. Gradiuum uocat et patrio sic ore profatur: 'Magnanimi me, nate, uiri, ni bella capessis 420 haud dubie extremus, terret labor: eripe pugnae ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum siste ducem Libyae; nam plus petit improbus uno consulis exitio tota quam strage cadentum. praeterea, cernis, tenerae qui proelia dextrae 425 iam credit puer atque annos transcendere factis molitur longumque putat pubescere bello, te duce primitias pugnae, te magna magistro audeat et primum hoc uincat, seruasse parentem.' Haec rerum sator. at Mauors in proelia currus 430 Odrysia tellure uocat. tum fulminis atri spargentem flammas clipeum galeamque deorum haud ulli facilem multoque labore Cyclopum sudatum thoraca capit quassatque per auras Titanum bello satiatam sanguinis hastam 435 atque implet curru campos. exercitus una Irarum Eumenidesque simul letique cruenti innumerae facies, frenisque operata regendis quadriiugos atro stimulat Bellona flagello. fertur ab immenso tempestas horrida caelo 440 nigrantisque globos et turbida nubila torquens inuoluit terras. quatitur Saturnia sedes ingressu tremefacta dei, ripasque relinquit audito curru fontique relabitur amnis. Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes 445 cinxerat et Tyrio regi noua dona parabat armorum spolium ac rorantia consulis ora. stabat Fortunae non cedere certus et acri mole retorquebat crudescens caedibus hastas, iamque suo, iamque hostili perfusa cruore 450 membra madent, cecidere iubae, gyroque per orbem artato Garamas iaculis propioribus instat ~et librat saeua coniectum cuspide ferrum. hic puer ut patrio defixum corpore telum conspexit, maduere genae, subitoque trementem 455 corripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit. bis conatus erat praecurrere fata parentis conuersa in semet dextra, bis transtulit iras in Poenos Mauors. fertur per tela, per hostis intrepidus puer et Gradiuum passibus aequat. 460 continuo cessere globi, latusque repente apparet campo limes. metit agmina tectus caelesti clipeo et sternit super arma iacentum corporaque auctorem teli multasque paternos ante oculos animas, optata piacula, mactat. 465 tunc rapta propere duris ex ossibus hasta innixum ceruice ferens umeroque parentem emicat. attonitae tanta ad spectacula turmae tela tenent, ceditque loco Libys asper, et omnis late cedit Hiber, pietasque insignis et aetas 470 belligeris fecit miranda silentia campis. tum celso e curru Mauors 'Carthaginis arces excindes' inquit 'Tyriosque ad foedera coges. nulla tamen longo tanta exorietur in aeuo lux tibi, care puer. macte, o macte indole sacra, 475 uera Iouis proles. et adhuc maiora supersunt, sed nequeunt meliora dari.' tum nubila Mauors aetheraque emenso terras iam sole capessit, et fessas acies castris clausere tenebrae. Condebat noctem deuexo Cynthia curru 480 fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo surgebant roseae media inter caerula flammae. at consul tristis campos Poenisque secundam planitiem metuens Trebiam collisque petebat. iamque dies rapti cursu nauoque labore, 485 et medio abruptus fluitabat in amne solutis pons uinclis, qui Dardanium trauexerat agmen, Eridani rapidas aderat cum Poenus ad undas. dumque uada et mollis aditus per deuia flexo circuitu petit et stagni languentia quaerit, 490 interdum rapta uicinis saltibus alno flumineam texit, qua trauehat agmina, classem: ecce aderat Trebiaeque simul uicina tenebat Trinacrio accitus per caerula longa Peloro, Gracchorum proles, consul. gens inclita magno 495 atque animosa uiro, multusque in imagine claris praefulgebat auus titulis bellique domique. Nec Poeni positis trans amnem in gramine castris deerant. namque animos stimulabant prospera rerum increpitansque super ductor: 'Quis tertius urbi 500 iam superest consul? quaenam altera restat in armis Sicania? en omnes Latiae Daunique nepotum conuenere manus. feriant nunc foedera mecum ductores Italum ac leges et pacta reposcant. at tu, donata tela inter Martia luce, 505 infelix animae, sic, sic uiuasque tuoque des iterum hanc laudem nato; nec fine sub aeui oppetere in bello detur, cum fata uocabunt. pugnantem cecidisse meum est.' haec personat ardens. inde leui iaculo Massylumque impiger alis 510 castra sub ipsa datis inritat et elicit hostem. Nec Latius uallo miles debere salutem fas putat aut clausas pulsari cuspide portas. erumpunt, cunctisque prior uolat aggere aperto degener haud Gracchis consul. quatit aura comantis 515 cassidis Auruncae cristas, umeroque refulget sanguinei patrium saguli decus. agmina magno respectans clamore uocat, quaque obuia densos artat turba globos rumpens iter aequore fertur, ut torrens celsi praeceps e uertice Pindi 520 cum sonitu ruit in campos magnoque fragore auulsum montis uoluit latus: obuia passim armenta immanesque ferae siluaeque trahuntur, spumea saxosis clamat conuallibus unda. Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae 525 centenasque pater det Phoebus fundere uoces, tot caedes proferre queam, quot dextera magni consulis aut contra Tyriae furor edidit irae. Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum Ausonius, gnaros belli ueteresque laborum, 530 alter in alterius fuderunt comminus ore. monte procelloso Murranum miserat Anxur, Tritonis ~niueo te sacra, Phalante, profundo. ut primum insigni fulsit uelamine consul, quamquam orbus partem uisus unoque Cupencus 535 lumine sufficiens bellis citat improbus hastam et summae figit tremebundam margine parmae. cui consul (namque ira coquit): 'Pone, improbe, quicquid restat in ore fero et truncata fronte relucet.' sic ait intorquens derecto turbine robur 540 et dirum tota tramittit cuspide lumen. nec leuior dextra generatus Hamilcare saeuit. huic cadit infelix niueis Varenus in armis, Meuanas Varenus, arat cui diuitis uber campi Fulginia et patulis Clitumnus in aruis 545 candentis gelido perfundit flumine tauros. sed tristes superi, atque ingrata maxima cura uictima Tarpeio frustra nutrita Tonanti. instat Hiber leuis et leuior discurrere Maurus. hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus 550 densa nube polum, quantumque interiacet aequi ad ripas campi, tantum uibrantia condunt tela, nec artatis locus est in morte cadendi. Allius, Argyripa Daunique profectus ab aruis uenator, rudibus iaculis et Iapyge campum 555 persultabat equo, mediosque inuectus in hostis, Apula non uana torquebat spicula dextra. huic horret thorax Samnitis pellibus ursae, et galea annosi uallatur dentibus apri. uerum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret 560 in nemore aut agitet Gargano terga ferarum, hinc Mago, hinc saeuus pariter uidere Maharbal, ut subigente fame diuersis rupibus ursi inuadunt trepidum gemina inter proelia taurum, nec partem praedae patitur furor, haud secus acer 565 hinc atque hinc iaculo deuoluitur Allius acto: it stridens per utrumque latus Maurusia taxus. obuia tum medio sonuerunt spicula corde, incertumque fuit, letum cui cederet hastae. et iam dispersis Romana per agmina signis 570 palantis agit ad ripas, miserabile, Poenus impellens trepidos fluuioque immergere certat. Tum Trebia infausto noua proelia gurgite fessis incohat ac precibus Iunonis suscitat undas. haurit subsidens fugientum corpora tellus 575 infidaque soli frustrata uoragine sorbet. nec niti lentoque datur conuellere limo mersa pedum penitus uestigia: labe tenaci haerent deuincti gressus, resolutaque ripa implicat aut caeca prosternit fraude paludis. 580 iamque alius super atque alius per lubrica surgens dum sibi quisque uiam per inextricabile litus praeripit et putri luctatur caespite, lapsi occumbunt seseque sua pressere ruina. ille celer nandi iamiamque adprendere tuta 585 dum parat et celso conisus corpore prensat gramina summa manu liquidisque emergit ab undis, contorta ripae pendens adfigitur hasta. hic hostem orbatus telo complectitur ulnis luctantemque uado permixta morte coercet. 590 mille simul leti facies. Ligus occidit aruis, sed proiecta uiri lymphis fluuialibus ora sanguineum hauserunt longis singultibus amnem. enabat tandem medio uix gurgite pulcher Irpinus sociumque manus clamore uocabat, 595 cum rapidis inlatus aquis et uulnere multo impulit asper equus fessumque sub aequora mersit. Accumula<t> clades subito conspecta per undas uis elephantorum turrito concita dorso. namque uadis rapitur praeceps, ceu proruta cautes 600 auulsi montis, Trebiamque insueta timentem prae se pectore agit spumantique incubat alueo. explorant aduersa uiros, perque aspera duro nititur ad laudem uirtus interrita cliuo. namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem 605 et famae nudam impatiens 'Spectabimur,' inquit 'nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum. experiar, sitne in terris, domitare quod ensis non queat Ausonius Tyrrhenaue permeet hasta.' tum iacit adsurgens dextroque in lumine sistit 610 spicula saeua ferae telumque in uulnere linquit. stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum belua prosequitur laceramque cruore profuso attollit frontem ac lapso dat terga magistro. tum uero inuadunt iaculis crebraque sagitta, 615 ausi iam sperare necem, immensosque per armos et laterum extentus uenit atra cuspide uulnus. stat multa in tergo et nigranti lancea dorso, ac siluam ingentem concusso corpore uibrat, donec consumptis longo certamine telis 620 concidit et clausit magna uada pressa ruina. Ecce per aduersum, quamquam tardata morantur uulnere membra uirum, subit implacabilis amnem Scipio et innumeris infestat caedibus hostem. corporibus clipeisque simul galeisque cadentum 625 contegitur Trebia, et uix cernere linquitur undas. Mazaeus iaculo, Gestar prosternitur ense, tum Pelopeus auis Cyrenes incola Thelgon. huic torquet rapido correptum e gurgite pilum et quantum longo ferri tenuata rigore 630 procedit cuspis per hiantia transigit ora. pulsati ligno sonuere in uulnere dentes. nec leto quaesita quies: turgentia membra Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis. tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato. 635 quid domus Hesperidum aut luci iuuere dearum, fuluos aurifera seruantes arbore ramos? Intumuit Trebia et stagnis se sustulit imis iamque ferox totum propellit gurgite fontem atque omnis torquet uires. furit unda sonoris 640 uerticibus, sequiturque nouus cum murmure torrens. sensit et accensa ductor uiolentius ira 'Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas exsolues:' inquit 'lacerum per Gallica riuis dispergam rura atque amnis tibi nomina demam, 645 quoque aperis te fonte, premam, nec tangere ripas inlabique Pado dabitur. quaenam ista repente Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?' Talia iactantem consurgens agger aquarum impulit atque umeros curuato gurgite pressit. 650 arduus aduersa mole incurrentibus undis stat ductor clipeoque ruentem sustulit amnem. necnon a tergo fluctus stridente procella spumeus inrorat summas aspergine cristas. ire uadis stabilemque uetat defigere gressum 655 subducta tellure deus, percussaque longe raucum saxa sonant, undaeque ad bella parentis excitae pugnant, et ripas perdidit amnis. tum madidos crinis et glauca fronde reuinctum attollit cum uoce caput: 'Poenasne superbas 660 insuper et nomen Trebiae delere minaris, o regnis inimice meis? quot corpora porto dextra fusa tua! clipeis galeisque uirorum, quos mactas, artatus iter cursumque reliqui. caede, uides, stagna alta rubent retroque feruntur. 665 adde modum dextrae aut campis incumbe propinquis.' Haec, Venere adiuncta, tumulo spectabat ab alto Mulciber obscurae tectus caligine nubis, ingrauat ad caelum sublatis Scipio palmis: 'Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma, 670 talin me leto tanta inter proelia nuper seruastis? fortine animam hanc excindere dextra indignum est uisum? redde o me, nate, periclis, redde hosti! liceat bellanti accersere mortem quam patriae fratrique probem.' tum percita dictis 675 ingemuit Venus et rapidas derexit in amnem coniugis inuicti uires. agit undique flammas dispersus ripis ignis multosque per annos nutritas fluuio populatur feruidus umbras. uritur omne nemus, lucosque effusus in altos 680 immissis crepitat uictor Vulcanus habenis. iamque ambusta comas abies, iam pinus et alni, iam solo restans trunco dimisit in altum populus adsuetas ramis habitare uolucres. flamma uorax imo penitus de gurgite tractos 685 absorbet latices, saeuoque urgente uapore siccus inarescit ripis cruor. horrida late scinditur in rimas et hiatu rupta dehiscit tellus, ac stagnis altae sedere fauillae. Miratur pater aeternos cessare repente 690 Eridanus cursus, Nympharumque intima maestus impleuit chorus attonitis ululatibus antra. ter caput ambustum conantem attollere iacta lampade Vulcanus mersit fumantibus undis, ter correpta dei crines nudauit harundo. 695 tum demum admissae uoces et uota precantis, orantique datum ripas seruare prioris, ac tandem a Trebia reuocauit Scipio fessas munitum in collem Graccho comitante cohortes. at Poenus multo fluuium ueneratus honore 700 gramineas undis statuit socialibus aras, nescius heu, quanto superi maiora mouerent, et quos Ausoniae luctus, Trasimenne, parares. Boiorum nuper populos turbauerat armis Flaminius, facilisque uiro tum gloria belli, 705 corde leuem atque astus inopem contundere gentem. sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno. hunc laeuis urbi genitum ad fatalia damna ominibus parat imperio Saturnia fesso ductorem dignumque uirum ueniente ruina. 710 inde ubi prima dies iuris, clauumque regendae inuasit patriae, ac sub nutu castra fuere, ut pelagi rudis et pontum tractare per artem nescius, accepit miserae si iura carinae, uentorum tenet ipse uicem cunctisque procellis 715 dat iactare ratem: fertur uaga gurgite puppis ipsius in scopulos dextra impellente magistri++ ergo agitur raptis praeceps exercitus armis Lydorum <in> populos sedemque ab origine prisci sacratam Corythi iunctosque a sanguine auorum 720 Maeonios Italis permixta stirpe colonos. Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur laude super tanta monitor deus. omnia somni condiderant aegrisque dabant obliuia curis, cum Iuno in stagni numen conuersa propinqui 725 et madidae frontis crinis circumdata fronde populea stimulat subitis praecordia curis ac rumpit ducis haud spernenda uoce quietem: 'O felix famae et Latio lacrimabile nomen Hannibal, Ausoniae si te Fortuna creasset 730 ad magnos uenture deos, cur fata tenemus? pelle moras. breuis est magni Fortuna fauoris. quantum uouisti, cum Dardana bella parenti iurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras. 735 nobis persolues meritos securus honores. namque ego sum celsis quem cinctum montibus ambit Tmolo missa manus, stagnis Trasimennus opacis.' His agitur monitis et laetam numine pubem protinus aerii praeceps rapit aggere montis. 740 horrebat glacie saxa inter lubrica summo piniferum caelo miscens caput Apenninus. condiderat nix alta trabes, et uertice celso canus apex stricta surgebat ad astra pruina. ire iubet. prior extingui labique uidetur 745 gloria, post Alpes si stetur montibus ullis. scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi. nec superasse iugum finit mulcetue laborem: plana natant, putrique gelu liquentibus undis inuia limosa restagnant arua palude. 750 iamque ducis nudus tanta inter inhospita uertex saeuitia quatitur caeli, manante per ora perque genas oculo. facilis spreuisse medentis optatum bene credit emi quocumque periclo bellandi tempus. non frontis parcit honori, 755 dum ne perdat iter, non cetera membra moratur in pretium belli dare, si uictoria poscat, satque putat lucis, Capitolia cernere uictor qua petat atque Italum feriat qua comminus hostem. talia perpessi tandem inter saeua locorum 760 optatos uenere lacus, ubi deinde per arma sumeret amissi numerosa piacula uisus. Ecce autem patres aderant Carthagine missi. causa uiae non parua uiris, nec laeta ferebant. mos fuit in populis, quos condidit aduena Dido, 765 poscere caede deos ueniam ac flagrantibus aris (infandum dictu) paruos imponere natos. urna reducebat miserandos annua casus sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae. cui fato sortique deum de more petebat 770 Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon. sed propior metus armati ductoris ab ira et magna ante oculos stabat redeuntis imago. asperat haec, foedata genas lacerataque crinis, atque urbem complet maesti clamoris Imilce, 775 Edonis ut Pangaea super trieteride mota it iuga et inclusum suspirat pectore Bacchum. ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres clamat: 'Io coniunx, quocumque in cardine mundi bella moues, huc signa refer. uiolentior hic est, 780 hic hostis propior. tu nunc fortasse sub ipsis urbis Dardaniae muris uibrantia tela excipis intrepidus clipeo saeuamque coruscans lampada Tarpeis infers incendia tectis. interea tibi prima domus atque unica proles 785 heu gremio in patriae Stygias raptatur ad aras. i nunc, Ausonios ferro populare penates et uetitas molire uias. i, pacta resigna per cunctos iurata deos. sic praemia reddit Carthago et talis iam nunc tibi soluit honores. 790 quae porro haec pietas delubra aspergere tabo? heu primae scelerum causae mortalibus aegris, naturam nescire deum! iusta ite precari ture pio caedumque feros auertite ritus. mite et cognatum est homini deus. hactenus, oro, 795 sit satis ante aras caesos uidisse iuuencos. aut si uelle nefas superos fixumque sedetque, me, me, quae genui, uestris absumite uotis. cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras? an flendae magis Aegates et mersa profundo 800 Punica regna forent, olim si sorte cruenta esset tanta mei uirtus praerepta mariti?' haec dubios uario diuumque hominisque timore ad cauta inlexere patres, ipsique relictum abnueret sortem an superum pareret honori. 805 tum uero trepidare metu uix compos Imilce, magnanimi metuens immitia corda mariti. His auide auditis ductor sic deinde profatur: 'Quid tibi pro tanto non impar munere soluat Hannibal aequatus superis? quae praemia digna 810 inueniam, Carthago parens? noctemque diemque arma feram, templisque tuis hinc plurima faxo hostia ab Ausonio ueniat generosa Quirino. at puer armorum et belli seruabitur heres. spes, o nate, meae Tyriarumque unica rerum, 815 Hesperia minitante, salus, terraque fretoque certare Aeneadis dum stabit uita memento. perge (patent Alpes) nostroque incumbe labori. uos quoque, di patrii, quorum delubra piantur caedibus atque coli gaudent formidine matrum, 820 huc laetos uultus totasque aduertite mentes. namque paro sacra et maioris molior aras. tu, Mago, aduersi conside in uertice montis, tu laeuos propior collis accede, Choaspe, ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus. 825 ast ego te, Trasimenne, uago cum milite praeceps lustrabo et superis quaeram libamina belli. namque haud parua deus promissis spondet apertis, quae spectata, uiri, patriam referatis in urbem.'
LIBER QUINTUS
Ceperat Etruscos occulto milite colles Sidonius ductor perque alta silentia noctis siluarum anfractus caecis insederat armis. at parte e laeua restagnans gurgite uasto effigiem in pelagi lacus umectabat inerti<s> 5 et late multo foedabat proxima limo. quae uada Faunigenae regnata antiquitus Arno nunc uoluente die Trasimenni nomina seruant. Lydius huic genitor, <T>moli decus, aequore longo Maeoniam quondam in Latias aduexerat oras 10 Tyrrhenus pubem dederatque uocabula terris. isque insueta tubae monstrauit murmura primus gentibus et bellis ignaua silentia rupit, nec modicus uoti natum ad maiora fouebat. uerum ardens puero castumque exuta pudorem 15 (nam forma certare deis, Trasimenne, ualeres) litore correptum stagnis demisit Agylle, flore capi iuuenem primaeuo lubrica mentem nympha nec Idalia lenta incaluisse sagitta. solatae uiridi penitus fouere sub antro 20 Naides amplexus undosaque regna trementem. hinc dotale lacus nomen, lateque Hymenaeo conscia lasciuo Trasimennus dicitur unda. Et iam curriculo nigram nox roscida metam stringebat, nec se thalamis Tithonia coniunx 25 protulerat stabatque nitens in limine primo, cum minus abnuerit noctem desisse uiator quam coepisse diem: consul carpebat iniquas, praegrediens signa ipsa, uias, omnisque ruebat mixtus eques nec discretis leuia arma maniplis 30 insertique globo pedites, et inutile Marti lixarum uulgus praesago cuncta tumultu implere, et pugnam fugientum more petebant. tum super ipse lacus densam caligine caeca exhalans nebulam late corruperat omnem 35 prospectum miseris, atque atrae noctis amictu squalebat pressum picea inter nubila caelum. nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto abditus et nullis properantem occursibus arcet. ire datur, longeque patet ceu pace quieta 40 incustoditum, mox inremeabile, litus. namque sub angustas artato limite fauces in fraudem ducebat iter, geminumque receptis exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant. at tur<m>a umbroso seruabat uertice montis 45 hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu: haud secus ac uitreas sollers piscator ad undas, ore leuem patulo texens de uimine nassam, cautius interiora ligat mediamque per aluum sensim fastigans compressa cacumina nectit 50 ac fraude artati remeare foraminis arcet introitu facilem quem traxit ab aequore piscem. Ocius interea propelli signa iubebat excussus consul fatorum turbine mentem, donec flammiferum tollentes aequore currum 55 solis equi sparsere diem. iamque orbe renato diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat caligo in terras nitido resoluta sereno. tunc ales, priscum populis de more Latinis auspicium cum bella parant mentesque deorum 60 explorant super euentu, ceu praescia luctus damnauit uesci planctuque alimenta refugit. nec rauco taurus cessauit flebile ad aras immugire sono pressamque ad colla bipennem incerta ceruice ferens altaria liquit. 65 signa etiam effusa certant dum uellere mole, taeter humo lacera nitentum erupit in ora exultans cruor, et caedis documenta futurae ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento. ac super haec diuum genitor terrasque fretumque 70 concutiens tonitru Cyclopum rapta caminis fulmina Tyrrhenas Trasimenni torsit in undas, ictusque aetheria per stagna patentia flamma fumauit lacus atque arserunt fluctibus ignes. heu uani monitus frustraque morantia Parcas 75 prodigia! heu fatis superi certare minores! atque hic, egregius linguae nomenque superbum, Coruinus, Phoebea sedet cui casside fulua ostentans ales proauitae insignia pugnae, plenus et ipse deum, et socium terrente pauore 80 immiscet precibus monita atque his uocibus infit: 'Iliacas per te flammas Tarpeiaque saxa, per patrios, consul, muros suspensaque nostrae euentu pugnae natorum pignora, cedas oramus superis tempusque ad proelia dextrum 85 opperiare. dabunt idem camposque diemque pugnandi: tantum ne dedignare secundos expectare deos. cum fulserit hora, cruentam quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur nulla uulsa manu, uescique interritus ales 90 gaudebit, nullosque uomet pia terra cruores. an te praestantem belli fugit, improba quantum hoc possit Fortuna loco? sedet obuius hostis aduersa fronte, at circa nemorosa minantur insidias iuga, nec laeua stagnantibus undis 95 effugium patet, et tenui stant tramite fauces. si certare dolis et bellum ducere cordi est, interea rapidis aderit Seruilius armis, cui par imperium et uires legionibus aequae. bellandum est astu. leuior laus in duce dextrae.' 100 Talia Coruinus, primoresque addere passim orantum uerba, et diuisus quisque timori<s> nunc superos, ne Flamin<i>o, nunc deinde precari Flaminium, ne caelicolis contendere perstet. acrius hoc accensa ducis surrexerat ira, 105 auditoque furens socias non defore uires 'Sicine nos' inquit 'Boiorum in bella ruentis spectastis, cum tanta lues uulgusque tremendum ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paueret? quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi, 110 irata tellure sata et uix uulnere uitam reddentis uno! iacuere ingentia membra per campos magnisque premunt nunc ossibus arua. scilicet has sera ad laudes Seruilius arma adiungat, nisi diuiso uicisse triumpho 115 ut nequeam et decoris contentus parte quiescam? quippe monent superi. similes ne fingite uobis, classica qui tremitis, diuos. sat magnus in hostem augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum auspicium Latio quod in armis dextera praestat. 120 an, Coruine, sedet, clausum se consul inerti ut teneat uallo, Poenus nunc occupet altos Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem, hinc Clusina petat, postremo ad moenia Romae inlaesus contendat iter? deforme sub armis 125 uana superstitio est: dea sola in pectore Virtus bellantum uiget. umbrarum me noctibus atris agmina circumstant, Trebiae qui gurgite quique Eridani uoluuntur aquis, inhumata iuuentus.' Nec mora. iam medio coetu signisque sub ipsis 130 postrema aptabat nulli exorabilis arma. aere atque aequorei tergo flauente iuuenci cassis erat munita uiro, cui uertice surgens triplex crista iubas effundit crine Suebo: Scylla super fracti contorquens pondera remi 135 instabat saeuosque canum pandebat hiatus, nobile Gargeni spolium, quod rege superbus Boiorum caeso capiti inlacerabile uictor aptarat pugnasque decus portabat in omnis. loricam induitur: tortos huic nexilis hamos 140 ferro squama rudi permixtoque asperat auro. tum clipeum capit, aspersum quem caedibus olim Celticus ornarat cruor, umentique sub antro ceu fetum lupa permulcens puerilia membra ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum. 145 hinc ensem lateri dextraeque accommodat hastam. stat sonipes uexatque ferox umentia frena, Caucas<e>am instratus uirgato corpore tigrim. inde exceptus equo, qua dant angusta uiarum, nunc hos, nunc illos adit atque hortatibus implet: 150 'Vestrum opus est uestrumque decus suffixa per urbem Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora. unum hoc pro cunctis sat erit caput. aspera quisque hortamenta sibi referat: "Meus, heu! meus atris Ticini frater ripis iacet," "At meus alta 155 metitur stagna Eridani sine funere natus." haec sibi quisque; sed, est uestrum cui nulla doloris priuati rabies, is uero ingentia sumat e medio, fodiant quae magnas pectus in iras, perfractas Alpes passamque infanda Saguntum, 160 quosque nefas uetiti transcendere nomen Hiberi, tangere iam Thybrim. nam dum nos augur et extis quaesitae fibrae uanusque moratur haruspex, solum iam superest Tarpeio imponere castra.' Turbidus haec, uisoque artis in milibus atras 165 bellatore iubas aptante 'Est, Orfite, munus, est' ait 'hoc certare tuum, quis opima uolenti dona Ioui portet feretro suspensa cruento. nam cur haec alia pariatur gloria dextra?' hinc praeuectus equo, postquam inter proelia notam 170 accepit uocem, 'Procul hinc te Martius,' inquit 'Murrane, ostendit clamor, uideoque furentem iam Tyria te caede. uenit laus quanta! sed, oro, haec angusta loci ferro patefacta relaxa.' tum Soracte satum, praestantem corpore et armis, 175 Aequanum noscens, patrio cui ritus in aruo, cum pius Arcitenens accensis gaudet aceruis, exta ter innocuos laetum portare per ignes, 'Sic in Apollinea semper uestigia pruna inuiolata teras uictorque uaporis ad aras 180 dona serenato referas sollemnia Phoebo: concipe' ait 'dignum factis, Aequane, furorem uulneribusque tuis. socio te caedis et irae non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae.' 185 Nec iam ultra monitus et uerba morantia Martem ferre ualet: longo Aeneadis quod flebitur aeuo increpuere simul feralia classica signum, ac tuba terrificis fregit stridoribus auras. heu dolor, heu lacrimae nec post tot saecula serae! 190 horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma exciret Tyrius. latebrosis collibus Astur et Libys et torta Baliaris saeuus habena erumpunt multusque Maces Garamasque Nomasque, tum, quo non alius uenalem in proelia dextram 195 ocior attulerit conductaque bella probarit, Cantaber et galeae contempto tegmine Vasco. hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma simulque consona uox urget, signum clamore uicissim per collis Tyria circumfundente corona. 200 Auertere dei uultus fatoque dederunt maiori non sponte locum; stupet ipse tyranni fortunam Libyci Mauors, disiectaque crinem inlacrimat Venus, et Delum peruectus Apollo tristem maerenti solatur pectine luctum. 205 sola Apennini residens in uertice diras expectat caedes immiti pectore Iuno. Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa agmina et Hannibalem ruere ut uidere, cohortes inuadunt ultro et poenas pro morte futura, 210 turbato uictore, petunt accensa iuuentus, et uelut erepto metuendi libera caelo manibus ipsa suis praesumpta piacula mittit. funditur unanimo nisu et concordibus ausis pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi 215 summittunt clipeos curuato pondere teli. acrius hoc rursum Libys (et praesentia saeui extimulat ducis) hortantes se quisque uicissim incumbunt pressoque impellunt pectore pectus. Ipsa, facem quatiens ac flauam sanguine multo 220 sparsa comam, medias acies Bellona pererrat. stridit Tartareae nigro sub pectore diuae letiferum murmur, feralique horrida cantu bucina lymphatas agit in certamina mentes. his iras aduersa fouent crudusque ruente 225 fortuna stimulus spem proiecisse salutis: hos dexter deus et laeto Victoria uultu adridens acuit, Martisque fauore fruuntur. Abreptus pulchro caedum Lateranus amore dum sequitur dextram, in medios penetrauerat hostis. 230 quem postquam florens aequali Lentulus aeuo conspexit nimium pugnae nimiumque cruoris infestas inter non aequo Marte cateruas fata inritantem, nisu se concitat acri immitemque Bagam, qui iam uicina ferebat 235 uulnera pugnantis tergo, uelocior hasta occupat et socium duris se casibus addit. tunc alacres arma adglomerant geminaque corusci fronte micant: paribus fulgent capita ardua cristis. actus in aduersos casu (namque obuia ferre 240 arma quis auderet, nisi quem deus ima colentum damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat Syrticus excelso decurrens robora monte et quatiens acer nodosi pondera rami flagrabat geminae nequiquam caedis amore: 245 'Non hic Aegates infidaque litora nautis, o iuuenes, motumque nouis sine Marte procellis fortunam bello pelagus dabit. aequoris olim uictores, media sit qualis, discite, terra bellator Libys, et meliori cedite regnis.' 250 ac simul infesto Lateranum pondere truncae arboris urgebat iungens conuicia pugnae. Lentulus huic frendens ira: 'Trasimennus in altos ascendet citius collis, quam sanguine roret iste pio ramus,' subsidensque ilia nisu 255 conantis suspensa fodit. tum feruidus atro pulmone exundat per hiantia uiscera sanguis. Nec minus accensis in mutua funera dextris parte alia campi saeuit furor. altus Iertes obtruncat Nerium. Rullo ditissimus arui 260 occumbis, generose Volunx, nec clausa repostis pondera thesauris patrio nec regia quondam praefulgens ebore et possessa mapalia soli profuerunt. quid rapta iuuant, quid gentibus auri numquam extincta sitis? modo quem Fortuna fouendo 265 congestis opibus donisque refersit opimis, nudum Tartarea portabit nauita cumba. Iuxta bellator iuuenilibus Appius ausis pandebat campum caede atque, ubi plurima uirtus nullique aspirare uigor, decus inde petebat. 270 obuius huic Atlans, Atlans a litore Hibero, nequiquam extremae longinquus cultor harenae, impetit os hasta, leuiterque e corpore summo degustat cuspis generosum extrema cruorem. intonuere minae, uiolentaque lumina flammis 275 exarsere nouis. furit et diffulminat omnem obstantum turbam; at clausum sub casside uulnus Martia commendat mananti sanguine membra. tum uero aspiceres pauitantem et condere semet nitentem sociis iuuenem, ceu tigride cerua 280 Hyrcana cum pressa tremit, uel territa pennas colligit accipitrem cernens in nube columba, aut dumis subit, albenti si sensit in aethra librantem nisus aquilam, lepus. ora citato ense ferit, tum colla uiri dextramque micantem 285 demetit ac mutat successu saeuior hostem. Stabat fulgentem portans in bella bipennem Cinyphius socerique miser Magonis inire optabat pugnam ante oculos spe laudis Isalcas, Sidonia tumidus sponsa uanoque superbus 290 foedere promissae post Dardana proelia taedae. huic immittit atrox uiolentas Appius iras conantique grauem fronti librare securim altior insurgens galeam super exigit ictum. at fragilis ualido conamine soluitur ensis 295 aere in Cinyphio, nec dispar sortis Isalcas umbonem incerto detersit futtilis ictu. tum quod humo haud umquam ualuisset uellere saxum, ni uires trux ira daret, contorquet anhelans Appius et lapsu resupino in terga cadentem 300 mole premit scopuli perfractisque ossibus urget. uidit coniuncto miscens certamina campo labentem socer, et lacrimae sub casside fusae cum gemitu, rapidusque ruit: data foedera nuper accendunt animos expectatique nepotes. 305 iamque aderat clipeumque uiri atque immania membra lustrabat uisu, propiorque a fronte coruscae lux galeae saeuas paulum tardauerat iras. haud secus, e specula praeceps delatus opaca, subsidens campo summissos contrahit artus, 310 cum uicina trucis conspexit cornua tauri, quamuis longa fames stimulet, leo: nunc ferus alta surgentis ceruice toros, nunc torua sub hirta lumina miratur fronte ac iam signa mouentem et sparsa pugnas meditantem spectat harena. 315 hic prior intorquens telum sic Appius infit: 'Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus et generum comitare socer.' per tegmina uelox tunc aerisque moras laeuo stetit hasta lacerto. at contra non dicta Libys, sed feruidus hastam 320 perlibrat, magni donum memorabile fratris, caeso quam uictor sub moenibus ille Sagunti abstulerat Durio ac spectatae nobile pugnae germano dederat portare in proelia pignus. telum ingens perque arma uiri perque ora, doloris 325 adiutum nisu, letalem pertulit ictum, exanguesque uiri conantis uellere ferrum in uulnus cecidere manus. iacet aequore nomen clarum Maeonio atque Italae pars magna ruinae Appius. intremuere lacus, corpusque refugit 330 contractis Trasimennus aquis: telum ore cruento expirans premit atque admorsae immurmurat hastae. Nec fati melior Mamercus corpore toto exsoluit poenas nulli non saucius hosti. namque per aduersos, qua Lusitana ciebat 335 pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi signiferi magna uexillum mole ferebat et trepida infelix reuocabat signa suorum. sed furiata cohors ausisque accensa superbis quodcumque ipsa manu gestabat missile, quicquid 340 praebebat tellus sparsis uix peruia telis iniecit pariter, pluresque in corpore nullum inuenere locum perfossis ossibus hastae. Aduolat interea fraterni uulneris ira turbatus Libyae ductor, uisoque cruore, 345 num lateri cuspis, num toto pondere telum sedisset, fratremque amens sociosque rogabat. utque metum leti procul et leuiora pauore cognouit, proprio tectum gestamine praeceps ex acie rapit et tutis a turbine pugnae 350 constituit castris. medicas hinc ocius artes et senioris opem Synhali uocat. unguere uulnus herbarum hic sucis ferrumque e corpore cantu exigere et somnum tacto misisse chelydro anteibat cunctos, nomenque erat inde per urbes 355 perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis. ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon scire pater dederat Synhalo morsusque ferarum telorumque grauis ictus sedare medendo. atque is deinde suo moriens caelestia dona 360 monstrauit nato, natusque heredis honori tramisit patrias artis. quem deinde secutus haud leuior fama Synhalus Garamantica sollers monstrata augebat studio multaque uetustum Hammonis comitem numerabat imagine patrem. 365 tum proauita ferens leni medicamina dextra ocius, intortos de more astrictus amictus, mulcebat lympha purgatum sanguine uulnus. at Mago, exuuias secum caesique uolutans hostis mente necem, fraternas pectore curas 370 pellebat dictis et casum laude leuabat: 'Parce metu, germane. meis medicamina nulla aduersis maiora feres: iacet Appius hasta ad manis pulsus nostra. si uita relinquat, sat nobis actum est: sequar hostem laetus ad umbras.' 375 Quae dum turbatos auertunt aequore campi ductores ualloque tenent, ex agmine Poenum cedentem consul tumulo speculatus ab alto atque atram belli castris se condere nubem, turbidus extemplo trepidantis milite maesto 380 inuadit cuneos subitoque pauore relaxat iam rarescentis acies. tum uoce feroci poscit ecum ac mediae ruit in certamina uallis. sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum inlidit terris molitus Iuppiter altas 385 fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo, intremuere simul tellus et pontus et aether, ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo. incidit attonitis inopino turbine Poenis haud secus improuisa lues, gelidusque sub ossa 390 peruasit miseris conspecti consulis horror. it medius ferroque ruens densissima latum pandit iter. clamor uario discrimine uocum fert belli rabiem ad superos et sidera pulsat, ceu pater Oceanus cum saeua Tethye Calpen 395 Herculeam ferit atque exesa in uiscera montis contortum pelagus latrantibus ingerit undis: dant gemitum scopuli, fractasque in rupibus undas audit Tartessos latis distermina terris, audit non paruo diuisus gurgite Lixus. 400 Ante omnis iaculo tacitas fallente per auras occumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam. ille sibi longam Clotho turbamque nepotum crediderat uanis deceptus in alite signis. 405 sed non augurio Parcarum impellere metas concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis suspiciens oculis caelum superosque reposcit tempora promissae media iam morte senectae. nec Bagaso exultare datum <a>ut impune relictum 410 consulis ante oculos uita spoliasse Libonem. laurigeris decus illud auis nauaque iuuenta florebat, sed Massylus succiderat ensis pubescente caput mala, properoque uirentis delerat leto bellator barbarus annos. 415 Flaminium implorasse tamen iam morte suprema haud frustra fuit. auulsa est nam protinus hosti ore simul ceruix: iuuit punire feroci uictorem exemplo <et> monstratum reddere letum. Quis deus, o Musae, paribus tot funera uerbis 420 euoluat, tantisque umbris in carmine digna quis lamenta ferat? certantis laude cadendi primaeuos iuuenes mortisque in limine cruda facta uirum et fixis rabiem sub pectore telis? sternitur alternus uastis concursibus hostis, 425 nec spoliare uacat praedaeque aduertere mentem. urget amor caedum, clausis dum detinet hostem fraternum castris uulnus, funditque ruitque nunc iaculis, nunc ense, modo inter milia consul bellantum conspectus equo, modo Marte feroci 430 ante aquilas et signa pedes. fluit impia riuis saguineis uallis, tumulique et concaua saxa armorum sonitus flatusque imitantur equorum. Miscebat campum, membrorum in proelia portans celsius humano robur, uisaque pauentis 435 mole gigantei uertebat corporis alas Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque ingens tollebant umeri caput, hirtaque toruae frontis caesaries et crinibus aemula barba umbrabat rictus; squalore hinc hispida diro 440 et uillosa feris horrebant pectora saetis. aspirare uiro propioremque addere Martem haud ausum cuiquam. laxo ceu belua campo incessebatur tutis ex agmine telis. tandem uesanos palantum in terga ferenti 445 cum fremitu uultus tacita per nubila penna intrauit toruum Gortynia lumen harundo auertitque uirum. fugientis ad agmina consul intorquet tergo iaculum, quod tegmine nudas inrupit costas hirtoque a pectore primum 450 mucronem ostendit. rapidus conuellere temptat qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit, donec abundanter defuso sanguine late procubuit moriens et telum uulnere pressit. spiritus exundans uicinum puluere moto 455 perflauit campum et nubem dispersit in auras. Nec minor interea tumulis siluisque fremebat diuersis Mauors, uariaque per ardua pugna et saxa et dumi rorantes caede nitebant. exitium trepidis letique et stragis acerbae 460 causa Sychaeus erat. Murranum ille eminus hasta perculerat, quo non alius, cum bella silerent, dulcius Oeagrios pulsabat pectine neruos. occubuit silua in magna patriosque sub ipso quaesiuit montis leto ac felicia Baccho 465 Aequana et Zephyro Surrentum molle salubri. addiderat misero comitem pugnaeque ferocis gaudebat tristi uictor nouitate Sychaeus. palantis nam dum sequitur, peruaserat altam in siluam et priscae reclinis ab ictibus ulmi 470 terga tuebatur trunco frustraque relictos Tauranus comites suprema uoce ciebat. transegit iuuenem ac perfossis incita membris haesit in opposito cuspis Sidonia ligno. Quid uobis, quaenam ira deum, uel mente sinistra 475 quae sedit formido, uiri? qui Marte relicto ramorum quaesistis opem. non aequus in artis nimirum rebus suasor metus. arguit asper exitus euentu praui consulta timoris. annosa excelsos tendebat in aethera ramos 480 aesculus, umbrosum magnas super ardua siluas nubibus insertans altis caput, instar (aperto si staret campo) nemoris, lateque tenebat frondosi nigra tellurem roboris umbra. par iuxta quercus longum molita per aeuum 485 uertice canenti proferre sub astra cacumen diffusas patulo laxabat stipite frondes umbrabatque coma summi fastigia montis. huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti 490 dedecus et mentem nimio mutata pauore certatim sese tulit ascendensque uicissim pressit nutantis incerto pondere ramos. mox alius super atque alius consistere tuto dum certant, pars excussi (nam fragmine putri 495 ramorum et senio male fida fefellerat arbor), pars trepidi celso inter tela cacumine pendent. turbatos una properans consumere peste corripit aeratam iam dudum in bella bipennem, deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus. 500 incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore pulsa gemit crebris succumbens ictibus arbos. fluctuat infelix concusso stipite turba, ceu, Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos, fronde super tremuli uix tota cacuminis haerens 505 iactatur nido pariter nutante uolucris. procubuit tandem multa deuicta securi suffugium infelix miseris et inhospita quercus elisitque uirum spatiosa membra ruina. Inde aliae cladum facies. contermina taedis 510 conlucet rapidoque inuoluitur aesculus igni. iamque inter frondes arenti robore gliscens uerticibus saeuis torquet Vulcanus anhelos cum feruore globos flammarum et <c>ulmina torret. nec tela interea cessant. semusta gementum 515 atque amplexa cadunt ardentis corpora ramos. Haec inter miseranda uirum certamina consul ecce aderat uoluens iram exitiumque Sychaeo. at iuuenis dubio tantae discrimine pugnae occupat euentum telo temptare priorem. 520 cui medio leuiter clipeo stetit aeris in ora cuspis et oppositas uetita est tramittere crates. sed non et consul misso concredere telo fortunam optatae caedis parat, at latus ense haurit: nec crudae tardarunt tegmina parmae. 525 labitur infelix atque adpetit ore cruento tellurem expirans. tum diffundente per artus frigore se Stygio manantem in uiscera mortem accipit et longo componit lumina somno. Atque ea dum uariis permixtus tristia Mauors 530 casibus alternat, iam castris Mago relictis, iam Libyae ductor properantia signa citato raptabant cursu et cessata reponere hauebant tempora caede uirum ac multo pensare cruore. it globus intorquens nigranti turbine nubem 535 pulueris, et surgit sublatis campus harenis, quaque ferens gressum flectit uestigia ductor, undanti circum tempestas acta procella uoluitur atque altos operit caligine montis. occubuere femur Fontanus, Buta canorum 540 transfixi guttur, pressoque e uulnere cuspis prospexit terga. hunc tristes luxere Fregellae multiplicem proauis, hunc mater Anagnia fleuit. haud dispar fortuna tibi, Laeuine, sed auso non eadem. neque enim Tyrio concurrere regi 545 temptas, sed lectus par ad certamen Ithemon Autololum moderator erat; quem poplite caeso dum spoliat, grauis immiti cum turbine costas fraxinus inrupit, conlapsaque membra sub ictu hoste super fuso subita cecidere ruina. 550 [Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat mille uiros, nulli uictus uel ponere castra uel iunxisse ratem duroque resoluere muros ariete et in turrim subitos immittere pontis.] * 554a Quem postquam Libyae ductor uirtute feroci exultare uidet (namque illi uulnere praeceps terga dabat leuibus diffisus Arauricus armis), acrius hoc, pulchro Mauorte accensus in iram et dignum sese ratus in certamina saeuo comminus ire uiro, referenti e corpore telum 560 aduolat et fodiens pectus: 'Laudande laborum, quisquis es, haud alia decuit te occumbere dextra. ad manis leti perfer decus. Itala gentis ni tibi origo foret, uita donatus abires.' hinc Fadum petit et ueterem bellare Labicum, 565 cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar clarum spectato dederat certamine nomen. immemor annorum seniumque oblitus in arma ille quidem cruda mente et uiridissimus irae ibat, sed uani frigentem in Marte senectam 570 prodebant ictus: stipula crepitabat inani ignis iners cassamque dabat sine robore flammam. quem postquam accepit patrio monstrante superbum armigero Poenum ductor, 'Certamina primae hic lue nunc' inquit 'pugnae: te notus Hamilcar 575 hac trahit ad manis dextra.' tum librat ab aure intorquens iaculum et uersantem in uulnere sese transigit. extracta foedauit cuspide sanguis canitiem et longos finiuit morte labores. nec minus Herminium primis obtruncat in armis, 580 adsuetum, Trasimenne, tuos praedantibus hamis exhaurire lacus patriaeque alimenta senectae ducere suspenso per stagna iacentia lino. interea exanimem maesti super arma Sychaeum portabant Poeni corpusque in castra ferebant. 585 quos ubi conspexit tristi clamore ruentis ductor, praesago percussus pectora luctu, 'Quinam' inquit 'dolor, o socii, quemue ira deorum eripuit nobis? num te, dulcedine laudis flagrantem et nimio primi Mauortis amore 590 atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?' utque dato gemitu lacrimae adsensere ferentum et dictus pariter caedis maerentibus auctor, 'Cerno' ait 'aduerso pulchrum sub pectore uulnus cuspidis Iliacae. dignus Carthagine, dignus 595 Hasdrubale ad manis ibis, nec te optima mater dissimilem lugebit auis, Stygiaue sub umbra degenerem cernens noster uitabit Hamilcar. at mihi Flaminius, tam maesti causa doloris, morte sua minuat luctus. haec pompa sequetur 600 exequias, seroque emptum uolet impia Roma non uiolasse mei corpus mucrone Sychaei.' Sic memorans torquet fumantem ex ore uaporem, iraque anhelatum proturbat pectore murmur, ut multo accensis feruore exuberat undis 605 clausus ubi exusto liquor indignatur aeno. tum praeceps ruit in medios solumque fatigat Flaminium incessens. nec dicto segnius ille bella capessebat, propiorque insurgere Mauors coeperat, et campo iunctus iam stabat uterque, 610 cum subitus per saxa fragor, motique repente, horrendum, colles et summa cacumina totis intremuere iugis. nutant in uertice siluae pinifero fractaeque ruunt super agmina rupes. immugit penitus conuulsis ima cauernis 615 dissiliens tellus nec paruos rumpit hiatus, atque umbras late Stygias immensa uorago faucibus ostendit patulis, manesque profundi antiquum expauere diem. lacus ater in altos sublatus montis et sede excussus auita 620 lauit Tyrrhenas ignota aspergine siluas. iamque eadem populos magnorumque oppida regum tempestas et dira lues strauitque tulitque. ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes, et retro fluctus torsit mare. monte relicto 625 Apenninicolae fugere ad litora Fauni. pugnabat tamen (heu belli uecordia!) miles, iactatus titubante solo, tremebundaque tela, subducta tellure ruens, torquebat in hostem, donec pulsa uagos cursus ad litora uertit 630 mentis inops stagnisque inlata est Daunia pubes. quis consul terga increpitans (nam turbine motae ablatus terrae inciderat): 'Quid deinde, quid, oro, restat, io, profugis? uos en ad moenia Romae ducitis Hannibalem, uos in Tarpeia Tonantis 635 tecta faces ferrumque datis. sta, miles, et acris disce ex me pugnas, uel si pugnare negatum, disce mori. dabit exemplum non uile futuris Flaminius. ne terga Libys, ne Cantaber umquam consulis aspiciat. solus, si tanta libido 640 est uobis rabiesque fugae, tela omnia solus pectore consumo et moriens fugiente per auras hac anima uestras reuocabo ad proelia dextras.' Dumque ea commemorat densosque obit obuius hostis, aduolat ora ferus mentemque Ducarius. acri 645 nomen erat gentile uiro, fusisque cateruis Boiorum quondam patriis antiqua gerebat uulnera barbaricae mentis, noscensque superbi uictoris uultus 'Tune' inquit 'maximus ille Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo, 650 corporis an tanti manet de uulnere sanguis. nec uos paeniteat, populares, fortibus umbris hoc mactare caput: nostros hic curribus egit insistens uictos alta ad Capitolia patres. ultrix hora uocat.' pariter tunc undique fusis 655 obruitur telis, nimboque ruente per auras contectus nulli dextra iactare reliquit Flaminium cecidisse sua. nec pugna perempto ulterior ductore fuit. namque agmine denso primores iuuenum, laeua ob discrimina Martis 660 infensi superis dextrisque et cernere Poenum uictorem plus morte rati, super ocius omnes membra ducis stratosque artus certamine magno telaque corporaque et non fausto Marte cruentas iniecere manus. sic densi caedis aceruo 665 ceu tumulo texere uirum. tum, strage per undas per siluas sparsa perque altam sanguine uallem, in medias fratre inuectus comitante cateruas caesorum iuuenum Poenus 'Quae uulnera cernis, quas mortes!' inquit 'premit omnis dextera ferrum, 670 armatusque iacet seruans certamina miles. hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes! fronte minae durant, et stant in uultibus irae. et uereor, ne, quae tanta creat indole tellus magnanimos fecunda uiros, huic fata dicarint 675 imperium, atque ipsis deuincat cladibus orbem.' Sic fatus cessit nocti; finemque dedere caedibus infusae subducto sole tenebrae.
LIBER SEXTUS
Iam, Tartessiaco quos soluerat aequore Titan in noctem diffusus, equos iungebat Eois litoribus, primique nouo Phaethonte retecti Seres lanigeris repetebant uellera lucis, et foeda ante oculos strages, propiusque patebat 5 insani Mauortis opus: simul arma uirique ac mixtus sonipes dextraeque in uulnere caesi haerentes hostis, passim clipeique iubaeque atque artus trunci capitum fractusque iacebat ossibus in duris ensis. nec cernere deerat 10 frustra seminecum quaerentia lumina caelum. tum spumans sanie lacus et fluitantia summo aeternum tumulis orbata cadauera ponto. Nec tamen aduersis ruerat tota Itala uirtus. Bruttius ingenti miserandae caedis aceruo, 15 non aequum ostentans confosso corpore Martem, extulerat uix triste caput truncosque trahebat per stragem neruis interlabentibus artus, tenuis opum, non patre nitens linguaue, sed asper ense, nec e Volsca quisquam uir gente redemit 20 plus aeui nec<e> magnanima. puer addere sese pubescente gena castris optarat et acri Flaminio spectatus erat, cum Celtica uictor obrueret bello diuis melioribus arma. inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni 25 alitis: hinc causam nutriuit gloria leti. namque necis certus, captae prohibere nequiret cum Poenos aquilae, postquam subsidere fata uiderat et magna pugnam inclinare ruina, occulere interdum et terrae mandare parabat. 30 sed subitis uictus telis labentia membra prostrauit super ac mentita morte tegebat. uerum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore reddita, uicini de strage cadaueris hasta erigitur soloque uigens conamine late 35 stagnantem caede et facilem discedere terram ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans effigiem, palmis languentibus aequat harenas. supremus fessi tenuis tum cessit in auras halitus et magnam misit sub Tartara mentem. 40 Iuxta cernere erat meritae sibi poscere carmen uirtutis sacram rabiem. Laeuinus, ab alto Priuerno, uitis Latiae praesignis honore, exanimum Nasamona Tyren super ipse iacebat exanimis: non hasta uiro, non ensis: in artis 45 abstulerat Fors arma. tamen certamine nudo inuenit Marti telum dolor. ore cruento pugnatum, ferrique uicem dens praebuit irae. iam lacerae nares foedataque lumina morsu, iam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris 50 frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus; nec satias, donec mandentia linqueret ora spiritus et plenos rictus mors atra teneret. Talia dum praebet tristis miracula uirtus, diuerso interea fugientes saucia turba 55 iactantur casu siluisque per auia caecis ablati furtim multo cum uulnere solos per noctem metantur agros. sonus omnis et aura exterrent pennaque leui commota uolucris. non sopor aut menti requies. agit asper acerba 60 nunc Mago attonitos, nunc arduus Hannibal hasta. Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles, qui longum semper fama gliscente per aeuum infidis seruasse fidem memorabere Poenis, flore nitens primo, patriis heu Punica bella 65 auspiciis ingressus erat, miseramque parentem et dulcis tristi repetebat sorte penates saucius. haud illi comitum super ullus, et atris uulneribus qui ferret opem: per deuia, fractae innitens hastae furtoque ereptus opacae 70 noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arua. hic fessus parui, quaecumque ibi fata darentur, limina pulsabat tecti, cum membra cubili euoluens non tarda Marus (uetus ille parentis miles et haud surda tractarat proelia fama) 75 procedit renouata focis et paupere Vesta lumina praetendens. utque ora agnouit et aegrum uulneribus diris ac, lamentabile uisu, lapsantis fultum truncata cuspide gressus, funesti rumore mali iam saucius aures: 80 'Quod scelus, o nimius uitae nimiumque ferendis aduersis genitus, cerno? te, maxime, uidi, ductorum, cum captiuo Carthaginis arcem terreres uultu, crimen culpamque Tonantis, occidere atque hausi, quem non Sidonia tecta 85 expulerint euersa meo de corde, dolorem. estis ubi en iterum, superi? dat pectora ferro Regulus, ac stirpem tantae periura recidit surgentem Carthago domus.' inde aegra reponit membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe 90 callebat bellis) nunc purgat uulnera lympha, nunc mulcet sucis. ligat inde ac uellera molli circumdat tactu et torpentis mitigat artus. exin cura seni tristem depellere fesso ore sitim et parca uires accersere mensa. 95 quae postquam properata, sopor sua munera tandem applicat et mitem fundit per membra quietem. necdum exorta dies, Marus instat uulneris aestus: expertis medicare modis gratumque teporem exutus senium trepida pietate ministrat. 100 Hic iuuenis maestos tollens ad sidera uultus cum gemitu lacrimisque simul: 'Si culmina nondum Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini, extremas Italum res Ausoniamque ruentem aspice,' ait 'genitor, tandemque aduerte procellis 105 aequos Iliacis oculos. amisimus Alpes, nec deinde aduersis modus est: Ticinus et ater stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis Sidoniis Trebia et tellus lacrimabilis Arni. sed quid ego haec? grauior quanto uis ecce malorum! 110 uidi crescentis Trasimenni caedibus undas, prostrataque uirum mole inter tela cadentem uidi Flaminium. testor, mea numina, manes dignam me poenae tum nobilitate paternae strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum, 115 ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.' Cetera ~aceruantem questu lenire laborans effatur senior: 'Patrio, fortissime, ritu quicquid adest duri et rerum inclinata feramus. talis lege deum cliuoso tramite uitae 120 per uarios praeceps casus rota uoluitur aeui. sat tibi, sat magna et totum uulgata per orbem stant documenta domus: sacer ille et numine nullo inferior, tuus ille parens decora alta parauit restando aduersis nec uirtutem exuit ullam 125 ante reluctantis liquit quam spiritus artus. uix puerile mihi tempus confecerat aetas, cum primo malas signabat Regulus aeuo. accessi comes, atque omnis sociauimus annos, donec dis Italae uisum est extinguere lumen 130 gentis, in egregio cuius sibi pectore sedem ceperat alma Fides mentemque amplexa tenebat. ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum uirtutisque ergo dedit et, sordentia fumo quae cernis nunc, frena (sed est argenteus ollis 135 fulgor). nec cuiquam Marus est post talia dona non praelatus eques. uerum superauit honores omnis hasta meos. cui me libare Lyaei quod cernis latices, dignum cognoscere causam. Turbidus arentis lento pede sulcat harenas 140 Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne uictus limosas extendere latius undas et stagnante uado patulos inuoluere campos. hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus, per ripas laeti saeuis consedimus aruis. 145 lucus iners iuxta Stygium pallentibus umbris seruabat sine sole nemus, crassusque per auras halitus erumpens taetrum expirabat odorem. intus dira domus curuoque immanis in antro sub terra specus et tristes sine luce tenebrae. 150 horror mente redit. monstrum exitiabile et ira telluris genitum, cui par uix uiderit aetas ulla uirum, serpens centum porrectus in ulnas letalem ripam et lucos habitabat Auernos. ingluuiem immensi uentris grauidamque uenenis 155 aluum deprensi satiabant fonte leones aut acta ad fluuium torrenti lampade solis armenta et tractae foeda grauitate per auras ac tabe adflatus uolucres. semesa iacebant ossa solo informi dape quae repletus et asper 160 uastatis gregibus nigro ructarat in antro. isque ubi feruenti concepta incendia pastu gurgite mulcebat rapido et spumantibus undis, nondum etiam toto demersus corpore in amnem iam caput aduersae ponebat margine ripae. 165 imprudens tantae pestis gradiebar, Aquino Apenninicola atque Vmbro comitatus Auente: scire nemus faciemque loci explorare libebat. iamque propinquantum tacitus penetrauit in artus horror et occulto riguerunt frigore membra. 170 intramus tamen et Nymphas numenque precamur gurgitis ignoti trepidosque et multa pauentis arcano gressus audemus credere luco. ecce e uestibulo primisque e faucibus antri Tartareus turbo atque insano saeuior Euro 175 spiritus erumpit, uastoque e gurgite fusa tempestas oritur, mixtam stridore procellam Cerbereo torquens. pauefacti clade uicissim aspicimus. resonare solum, tellusque moueri, atque antrum ruere, et uisi procedere manes. 180 quantis armati caelum petiere Gigantes anguibus, aut quantus Lernae lassauit in undis Amphitryoniaden serpens, qualisque comantis auro seruauit ramos Iunonius anguis: tantus disiecta tellure sub astra coruscum 185 extulit adsurgens caput atque in nubila primam dispersit saniem et caelum foedauit hiatu. diffugimus tenuemque metu conamur anheli tollere clamorem frustra: nam sibila totum implebant nemus. at subita formidine caecus 190 et facti damnandus Auens (sed fata trahebant) antiquae quercus ingenti robore sese occulit, infandum si posset fallere monstrum. uix egomet credo: spiris <c>ingentibus arte arboris abstraxit molem penitusque reuulsam 195 euertit fundo et radicibus eruit imis. tum trepidum ac socios extrema uoce cientem corripit atque haustu sorbens et faucibus atris (uidi respiciens) obscaena condidit aluo. infelix fluuio sese et torrentibus undis 200 crediderat celerique fuga iam nabat Aquinus. hunc medio inuasit fluctu ripaeque relatos (heu genus infandum leti!) depascitur artus. Sic dirum nobis et lamentabile monstrum effugisse datur. quantum mens aegra sinebat, 205 adpropero gressum et ductori singula pando. ingemuit casus iuuenum miseratus acerbos. utque erat in pugnas et Martem et proelia et hostem igneus et magna audendi flagrabat amore, ocius arma rapi et spectatum Marte sub omni 210 ire iubet campis equitem. ruit ipse citatum quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim consequitur iusso manus et muralia portat ballistas tormenta grauis suetamque mouere excelsas turris immensae cuspidis hastam. 215 iamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam cornea gramineum persultans ungula campum, percitus hinnitu serpens euoluitur antro et Stygios aestus fumanti exsibilat ore: terribilis gemino de lumine fulgurat ignis. 220 at nemus arrectae et procera cacumina saltus exuperant cristae: trifido uibrata per auras lingua micat motu atque adsultans aethera lambit. ut uero strepuere tubae, conterritus alte immensum attollit corpus tergoque residens 225 cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris. dira dehinc in bella ruit rapideque resoluens contortos orbes derecto corpore totam extendit molem subitoque propincus in ora lato distantum spatio uenit. omnis anhelat 230 attonitus serpentis ecus frenoque teneri impatiens crebros expirat naribus ignes. arduus ille super tumidis ceruicibus altum nutat utroque caput. trepidos inde incitus ira nunc sublime rapit, nunc uasto pondere gaudet 235 elisisse premens. tunc fractis ossibus atram absorbet saniem et, tabo manante per ora, mutat hians hostem semesaque membra relinquit. cedebant iam signa retro, uictorque cateruas longius auectas adflatus peste premebat, 240 cum ductor, propere reuocatam in proelia turmam uocibus impellens: "Serpentine Itala pubes terga damus Libycisque parem non esse fatemur anguibus Ausoniam? si debellauit inertis halitus, ac uiso mens aegra effluxit hiatu, 245 ibo alacer solusque manus componere monstro sufficiam." clamans haec atque interritus hastam fulmineo uolucrem torquet per inane lacerto. uenit in aduersam non uano turbine frontem cuspis et haud paulum uires adiuta ruentis 250 contra ardore ferae capiti tremebunda resedit. clamor ad astra datur, uocesque repente profusae aetherias adiere domos. furit ilicet ira terrigena, impatiens dare terga nouusque dolori et chalybem longo tum primum passus in aeuo. 255 nec frustra rapidi stimulante dolore fuisset impetus, ablato ni Regulus arte regendi instantem elusisset equo rursusque secutum cornipedis gyros flexi curuamine tergi detortis laeua celer effugisset habenis. 260 At non spectator Marus inter talia segni torpebat dextra. mea tanto in corpore monstri hasta secunda fuit. iam iamque extrema trisulca lambebat lingua fessi certamine terga quadrupedis: torsi telum atque urgentia uelox 265 in memet saeui serpentis proelia uerto. hinc imitata cohors certatim spicula dextris congerit alternasque ferum diducit in iras, donec murali ballista coercuit ictu. tum fractus demum uires; nec iam amplius aegra 270 consuetum ad nisus spina praestante rigorem et solitum in nubes tolli caput, acrius insta<n>t. iamque aluo penitus demersa phalarica sedit et geminum uolucres lumen rapuere sagittae. iam patulis uasto sub uulnere faucibus a<t>er 275 tabificam expirat saniem specus. ultima iamque ingesti<s> cauda et iaculis et pondere conti haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu, donec tormentis stridens magnoque fragore discussit trabs acta caput, longoque resoluens 280 aggere se ripae tandem exhalauit in auras liuentem nebulam fugientis ab ore ueneni. erupit tristi fluuio mugitus et imis murmura fusa uadis, subitoque et lucus et antrum et resonae siluis ulularunt flebile ripae. 285 heu quantis luimus mox tristia proelia damnis, quantaque supplicia et qualis exhausimus iras! nec tacuere pii uates famulumque sororum Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda, nos uiolasse manu seris monuere periclis. 290 haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi uulneris a uestro, Serrane, tributa parente, princeps quae sacro bibit e serpente cruorem.' Iamdudum uultus lacrimis atque ora rigabat Serranus medioque uiri sermone profatur: 295 'Huic si uita duci nostrum durasset in aeuum, non Trebia infaustas superasset sanguine ripas, nec, Trasimenne, tuus premeret tot nomina gurges.' Tum senior 'Magnas' inquit 'de sanguine poenas percepit Tyrio et praesumpta piacula mortis. 300 nam defecta uiris et opes attrita supinas Africa tendebat palmas, cum sidere diro misit Agenoreis ductorem animosa Therapne. nulla uiro species decorisque et frontis egenum corpus; in exiguis uigor, admirabile, membris 305 uiuidus et nisu magnos qui uinceret artus. iam Martem regere atque astus adiungere ferro et duris facilem per inhospita ducere uitam haud isti, quem nunc penes est sollertia belli, cederet Hannibali. uellem hunc, o tristia nobis 310 Taygeta, hunc unum non durassetis opacis Eurotae ripis. uidissem moenia flammis Phoenissae ruere, aut certe non horrida fata fleuissem ducis et, nulla quos morte nec igni exutos seruans portabo in Tartara, luctus. 315 consertae campis acies, multusque per arua feruebat Mauors, nec mens erat ulla sine ira. hic inter medios memorandis Regulus ausis laxabat ferro campum <in>que pericla ruebat nec repetenda dabat letali uulnera dextra. 320 sic, ubi nigrantem torquens stridentibus Austris portat turbo globum piceaque e nube ruinam pendentem terris pariter pontoque minatur, omnis et agricola et nemoroso uertice pastor et pelago trepidat subductis nauita uelis. 325 at fraudem nectens, socios ubi concaua saxa claudebant, uertit subito certamina Graius et dat terga celer ficta formidine ductor, haud secus ac stabulis procurans otia pastor in foueam parco tectam uelamine frondis 330 ducit nocte lupos positae balatibus agnae. abripuit traxitque uirum fax mentis honestae gloria et incerti fallax fiducia Martis. non socios comitumue manus, non arma sequentum respicere: insano pugnae tendebat amore 335 iam solus, nubes subito cum densa Laconum saxosis latebris intento ad proelia circum funditur, et pone insurgit uis saeua uirorum. o diram Latio lucem, fastisque notandum dedecus o, Gradiue, tuum! tibi dextera et urbi 340 nata tuae tristi damnatur sorte catenae. haud umquam absistam gemitu. te, Regule, uidit Sidonius carcer, tuque huic sat magna triumpho uisa es, Carthago, superis. quae poena sequetur digna satis tali pollutos Marte Laconas? 345 At noua Elissaei iurato foedera patres consultant mandare duci pacisque sequestrem mittere poscentis uinctam inter proelia pubem captiuamque manum ductore rependere nostro. nec mora, iam stabat primis in litoris undis 350 nauali propulsa ratis, iam nautica pubes aut siluis stringunt remos, aut abiete secta transtra nouant. his intortos aptare rudentis, his studium erecto componere carbasa malo. unca locant prora curuati pondera ferri. 355 ante omnis doctus pelagi rectorque carinae puppim aptat clauumque Cothon. micat aereus alta fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri. tela simul uariamque ferunt contra aspera ponti rerum ad tempus opem. mediae stat margine puppis 360 qui uoce alternos nautarum temperet ictus et remis dictet sonitum pariterque relatis ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis. Postquam confectum nautis opus horaque cursus atque armata ratis uentique dedere profundum, 365 omnis turba ruit, matres puerique senesque. per medios coetus trahit atque inimica per ora spectandum Fortuna ducem. fert lumina contra pacatus frontem, qualis cum litora primum attigit adpulsa rector Sidonia classe. 370 accessi comes, haud ipso renuente, ratique impositus maestis socium me casibus addo. inluuiem atque inopes mensas durumque cubile et certare malis urgentibus hoste putabat deuicto maius, nec tam fugisse cauendo 375 aduersa egregium, quam perdomuisse ferendo. spes tamen una mihi, quamquam bene cognita et olim atrox illa fides, urbem murosque domumque tangere si miseris licuisset, corda moueri posse uiri et uestro certe mitescere fletu. 380 claudebam sub corde metus lacrimasque putabam esse uiro et nostrae similem inter tristia mentem. cum tandem patriae Tiberino adlabimur amni, seruabam uultus ducis ac prodentia sensum lumina et obtutu perstabam intentus eodem. 385 si qua fides, unum, puer, inter mille labores, unum etiam in patria saeuaque in Agenoris urbe atque unum uidi poenae quoque tempore uultum. obuia captiuo cunctis simul urbibus ibat Ausonia, et campum turba uincente propinqui 390 implentur colles; strepit altis Albula ripis. ipsi Poenorum proceres immitia corda ad patrios certant cultus reuocare, togaeque addebatur honos. stetit, inlacrimante senatu et matrum turba iuuenumque dolore profuso, 395 inter tot gemitus immobilis. aggere consul tendebat dextram et patria uestigia primus ponentem terra occursu celebrabat amico. collegit gressum, monitusque recedere consul nec summum uiolare decus. cingente superba 400 Poenorum turba captiuoque agmine saeptus ibat et inuidiam caelo diuisque ferebat. Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus, infelix nimia magni uirtute mariti, squalentem crinem et tristis lacerabat amictus. 405 agnoscisne diem? an teneris non haesit in annis? atque ea, postquam habitu iuxta et uelamine Poeno deformem aspexit, fusis ululatibus aegra labitur, et gelidos mortis color occupat artus. si qua deis pietas, tales, Carthago, uidere 410 dent tibi Sidonias matres. me uoce quieta adfatus iubet et uestros et coniugis una arcere amplexus pater, impenetrabilis ille luctibus et numquam summissus colla dolori.' Hic alto iuuenis gemitu lacrimisque coortis 415 'Magne parens,' inquit 'quo maius numine nobis Tarpeia nec in arce sedet, si iura querelis sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique solamen, uel cur decus hoc, o dure, negasti, tangere sacratos uultus atque oscula ab ore 420 libauisse tuo? dextram mihi prendere dextra non licitum? leuiora forent haec uulnera quantum, si ferre ad manis infixos mente daretur amplexus, uenerande, tuos. sed uana recordor ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aeuo) 425 humana maior species erat. horrida cano uertice descendens ingentia colla tegebat caesaries, frontique coma squalente sedebat terribilis decor atque animi uenerabile pondus. nil posthac oculis simile incidit.' excipit inde 430 iam Marus atque, inhibens conuellere uulnera questu, 'Quid, cum praeteritis inuisa penatibus' inquit 'hospitia et sedes Poenorum intrauit acerbas? adfixi clipei currusque et spicula nota aedibus in paruis, magni monumenta triumphi, 435 pulsabant oculos, coniunxque in limine primo clamabat: "Quo fers gressus? non Punicus hic est, Regule, quem fugias, carcer. uestigia nostri casta tori domus et patrium sine crimine seruat inuiolata larem. semel hic iterumque (quid, oro, 440 pollutum est nobis?) prolem, gratante senatu et patria, sum enixa tibi. tua, respice, sedes haec est, unde ingens umeris fulgentibus ostro uidisti Latios consul procedere fasces, unde ire in Martem, quo capta referre solebas 445 et uictor mecum suspendere postibus arma. non ego complexus et sanctae foedera taedae coniugiumue peto: patrios damnare penatis absiste ac natis fas duc concedere noctem." Hos inter fletus iunctus uestigia Poenis 450 limine se clusit Tyrio questusque reliquit. uixdum clara dies summa lustrabat in Oeta Herculei monumenta rogi, cum consul adire accirique iubet Libyas. tum limina templi uidimus intrantem. quae consultata senatus, 455 quasue uiri uoces extremum curia maerens audierit, placido nobis ipse edidit ore. intulit ut gressus, certatim uoce manuque ad solitam sedem et uestigia nota uocabant. abnuit antiquumque loci aspernatus honorem. 460 at circumfusi non setius undique dextram prensare ac, patriae ductorem nomine tanto redderet, orabant: captiua posse redemptum pensari turba, ac Tyrias tum iustius arces arsuras dextra, fuerit quae uincta catenis. 465 Tum palmas simul attollens ac lumina caelo "Iustitiae rectique dator, qui cuncta gubernas, nec leuior mihi diua Fides Sarranaque Iuno, quos reditus testes iurata mente uocaui, sit mihi fas me digna loqui Latiosque tueri 470 uoce focos: ibo ad Tyrios non segnior," inquit "stante fide reditus et saluo foedere poenae. sic nobis rerum exitio desistite honorem tendere. tot bellis totque annis fregimus aeuum. nunc etiam uinclis et longo carcere torpent 475 captiuo in senio uires. fuit ille nec umquam, dum fuit, a duro cessauit munere Martis Regulus. exangui spectatis corpore nomen. at non Carthago, fraudum domus, inscia quantum e nobis restet, iuuenes parat, aspera ferro 480 pectora, captiuos nostra pensare senecta. ite dolos contra, gensque astu fallere laeta discat, me capto quantum tibi, Roma, supersit. nec uero placeat, nisi quae de more parentum pax erit. exposcunt Libyes nobisque dedere 485 haec referenda, pari libeat si pendere bellum foedere et ex aequo geminas conscribere leges. sed mihi sit Stygios ante intrauisse penatis, talia quam uideam ferientis pacta Latinos." Haec fatus Tyriae sese iam reddidit irae, 490 nec monitus spernente grauis fido<s>que senatu Poenorum dimissa cohors. quae maesta repulsa ac minitans capto patrias properabat ad oras. prosequitur uulgus, patres, ac planctibus ingens personat et luctu campus. reuocare libebat 495 interdum et iusto raptum retinere dolore. At trepida et subito ceu stans in funere coniunx, ut uidit puppi properantem intrare, tremendum uociferans celerem gressum referebat ad undas: "Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque. 500 hoc unum, coniunx, uteri per pignora nostri unum oro: liceat tecum quoscumque ferentem terrarum pelagique pati caelique labores. non ego Amyclaeum ductorem in proelia misi, nec nostris tua sunt circumdata colla catenis. 505 cur usque ad Poenos miseram fugis? accipe mecum hanc prolem. forsan duras Carthaginis iras flectemus lacrimis, aut, si praecluserit aures urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit teque tuosque simul, uel, si stat rumpere uitam, 510 in patria moriamur. adest comes ultima fati." Has inter uoces uinclis resoluta moueri paulatim et ripa coepit decedere puppis. tum uero infelix, mente<m> furiata dolore, exclamat fessas tendens ad litora palmas: 515 "En, qui se iactat Libyae populisque nefandis atque hosti seruare fidem. data foedera nobis ac promissa fides thalamis ubi, perfide, nunc est?" ultima uox duras haec tunc penetrauit ad auris, cetera percussi uetuerunt noscere remi. 520 Tum fluuio raptim ad pelagi deuoluimur oras ac legimus pontum pinuque immane cauata aequor et immensas curua trabe findimus undas. ludibrium necis horrescens, uis aspera ponti obrueret scopulisque ratem furor improbus Euri 525 frangeret, optabam: letum id commune fuisset. sed nos ad poenam moderato flamine lenes uexerunt Zephyri Tyrioque dedere furori. Infelix uidi patriamque remissus in urbem narrator poenae dura mercede reuerti. 530 nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum Pygmalioneam temptarem expromere gentem, si maius quicquam toto uidisset in orbe gens hominum, quam quod uestri ueneranda parentis edidit exemplum uirtus. pudet addere questus 535 suppliciis, quae spectaui placido ore ferentem. tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto fingere ne cessa atque orientis comprime fletus. praefixo paribus ligno mucronibus omnes armantur laterum crates, densumque per artem 540 texitur erecti stantisque ex ordine ferri infelix stimulus, somnisque hac fraude negatis quocumque inflexum producto tempore torpor inclinauit iners, fodiunt ad uiscera corpus. absiste, o iuuenis, lacrimis. patientia cunctos 545 haec superat currus. longo reuirescet in aeuo gloria; dum caeli sedem terrasque tenebit casta Fides, dum uirtutis uenerabile nomen, uiuet; eritque dies, tua quo, dux inclite, fata audire horrebunt a te calcata minores.' 550 Haec Marus et maesta refouebat uulnera cura. interea, rapidas perfusa cruoribus alas, sicut sanguinea Trasimenni tinxerat unda, uera ac ficta simul spargebat Fama per Vrbem. Allia et infandi Senones captaeque recursat 555 attonitis arcis facies. excussit habenas luctificus Pauor, et tempestas aucta timendo. hic raptim ruit in muros: uox horrida fertur 'Hostis adest', iaciuntque sudes et inania tela. ast aliae laceris canentes crinibus alta 560 uerrunt tecta deum et seris post fata suorum sollicitant precibus. requiem tenebraeque diesque amisere: iacent portis ululante dolore dispersum uulgus, remeantumque ordine longo seruat turba gradus. pendent ex ore loquentum, 565 nec laetis sat certa fides, iterumque morantur orando et, uultu interdum sine uoce precati, quod rogitant, audire pauent. hi<n>c fletus, ubi aures percussae grauiore malo, metus inde, negatum si scire, et dubius responsi nuntius haesit. 570 iamque ubi conspectu redeuntum uisa propinquo corpora, sollicite laeti funduntur et ipsis oscula uulneribus figunt superosque fatigant. Hic inter trepidos, curae uenerandus, agebat Serranum Marus, atque olim post fata mariti 575 non egressa domum uitato Marcia coetu et lucem causa natorum passa ruebat in luctum similem antiquo. turbata repente agnoscensque Marum 'Fidei comes inclite magnae, hunc certe mihi reddis.' ait 'leue uulnus? an alte 580 usque ad nostra ferus penetrauit uiscera mucro? quicquid id est, dum non uinctum Carthago catenis abripiat poenaeque instauret monstra paternae, gratum est, o superi. quotiens heu, nate, petebam, ne patrias iras animosque in proelia ferres 585 neu te belligeri stimularet in arma parentis triste decus. nimium uiuacis dura senectae supplicia expendi. quaeso, iam parcite, si qua numina pugnastis nobis.' At cladis acerbae discussa ceu nube, patres conquirere fessis 590 iam rebus meditantur opem, atque ad munera belli certatur, pulsusque timor grauiore periclo. maxima curarum rectorem ponere castris cui Latium et moles rerum quassata recumbat, spectante occasum patria. Iouis illa ruenti 595 Ausoniae atque Italis tempus protendere regnis cura fuit; nam Tyrrhenos Poenumque secundis Albana surgens respexerat arce tumentem, qui ferre in muros uictricia signa parabat. tum quassans caput 'Haud umquam tibi Iuppiter,' inquit 600 'o iuuenis, dederit portas transcendere Romae atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere ualles caedibus, et ripas fluuiorum exire Latino sanguine fas fuerit: Tarpeium accedere collem murisque aspirare ueto.' quater inde coruscum 605 contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit Maeonidum tellus, atramque per aethera uoluens abrupto fregit caelo super agmina nubem. nec Poenum auertisse satis: dat numine magno Aeneadis mentem gremio deponere tuto 610 Romuleam laudem Fabioque salutis habenas credere ductori. cui postquam tradita belli iura uidet, 'Non hunc' inquit 'superauerit unquam inuidia aut blando popularis gloria fuco, non astus fallax, non praeda aliusue cupido. 615 bellandi uetus ac laudum cladumque quieta mente capax. par ingenium castrisque togaeque.' sic genitor diuum recipitque ad sidera gressum. Hic circumspectis nulli deprensus in armis laudatusque Ioui Fabius mirabile quantum 620 gaudebat reducem patriae adnumerare reuersus, duxerat egrediens quam secum in proelia, pubem. nec membris quisquam natoue pepercit amato acrius aut uidit socium per bella cruorem tristior. atque idem, perfusus sanguine uictor 625 hostili, plenis repetebat moenia castris. stirpe genus clarum caeloque adfinis origo. nam remeans longis olim Tirynthius oris et triplicis monstri famam et spectacula captas mira boues hac, qua fulgent nunc moenia Romae, 630 egit ouans. tunc Arcadius, sic fama, locabat inter desertos fundata Palatia dumos paupere sub populo ductor, cum regia uirgo hospite uicta sacro Fabium de crimine laeto procreat et magni commiscet seminis ortus 635 Arcas in Herculeos mater uentura nepotes. ter centum domus haec Fabios armauit in hostem limine progressos uno; pulcherrima quorum cunctando Fabius superauit facta ducemque Hannibalem aequando. tantus tunc, Poene, fuisti. 640 Dum se perculsi renouant in bella Latini, turbatus Ioue et exuta spe moenia Romae pulsandi, collis Vmbros atque arua petebat Hannibal, excelso summi qua uertice montis deuexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis 645 proiecta in campis nebulas exhalat inertis et sedet ingentem pascens Meuania taurum, dona Ioui. tum Palladios se fundit in agros Picenum diues praedae atque errantibus armis, quo spolia inuitant, transfert populantia signa, 650 donec pestiferos mitis Campania cursus tardauit bellumque sinu indefensa recepit. Hic dum stagnosi spectat templumque domosque Literni ductor, uaria splendentia cernit pictura belli patribus monumenta prioris 655 exhausti: nam porticibus signata manebant, quis inerat longus rerum et spectabilis ordo. primus bella truci suadebat Regulus ore, bella neganda uiro, si noscere fata daretur. at princeps Poenis indicta more parentum 660 Appius astabat pugna lauroque reuinctus iustum Sarrana ducebat caede triumphum. aequoreum iuxta decus et nauale tropaeum, rostra gerens niuea surgebat mole columna. exuuias Marti ~donumque Du<i>lius, alto 665 ante omnis mersa Poenorum classe, dicabat. cui, nocturnus honos, funalia clara sacerque post epulas tibicen adest, castosque penatis insignis laeti repetebat murmure cantus. cernit et extremos defuncti ciuis honores: 670 Scipio ductoris celebrabat funera Poeni, Sardoa uictor terra. uidet inde ruentem litoribus Libycis dispersa per agmina pubem; instabat crista fulgens et terga premebat Regulus: Autololes Nomadesque et Maurus et Hammon 675 et Garamas positis dedebant oppida telis. lentus harenoso spumabat Bagrada campo uiperea sanie, turmisque minantibus ultro pugnabat serpens et cum duce bella gerebat. necnon proiectum puppi frustraque uocantem 680 numina Amyclaeum mergebat perfida ponto rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas Xanthippus digni pendebat in aequore leti. addiderant geminas medio consurgere fluctu Aegatis: lacerae circum fragmenta uideres 685 classis et effusos fluitare in gurgite Poenos. possessor pelagi pronaque Lutatius aura captiuas puppis ad litora uictor agebat. haec inter iuncto religatus in ordine Hamilcar, ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum 690 totius in sese uulgi conuerterat ora. sed Pacis faciem et pollutas foederis aras deceptumque Iouem ac dictantis iura Latinos cernere erat. strictas trepida ceruice securis horrebat Libys, ac summissis ordine palmis 695 orantes ueniam iurabant inrita pacta. haec Eryce e summo spectabat laeta Dione. Quae postquam infesto percensuit omnia uultu adridens Poenus, lenta proclamat ab ira: 'Non leuiora dabis nostris inscribere tectis 700 acta meae dextrae: captam, Carthago, Saguntum da spectare, simul flamma ferroque ruentem; perfodiant patres natorum membra. nec Alpes exiguus domitas capiet locus: ardua celsis persultet iuga uictor equis Garamasque Nomasque. 705 addes Ticini spumantis sanguine ripas et nostrum Trebiam et Trasimenni litora Tusci clausa cadaueribus. ruat ingens corpore et armis Flaminius, fugiat consul manante cruore Scipio et ad socios nati ceruice uehatur. 710 haec mitte in populos, et adhuc maiora dabuntur. flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis Romam et deiectum Tarpeia rupe Tonantem. interea uos, ut dignum est, ista (ocius ite) o iuuenes, quorum dextris mihi tanta geruntur, 715 in cineres monumenta date atque inuoluite flammis.'
LIBER SEPTIMUS
Interea trepidis Fabius spes unica rebus. ille quidem socios atque aegram uulnere praeceps Ausoniam armabat uiridique ad dura laborum bellator senio iam castra mouebat in hostem, sed mens humana maior non tela nec enses 5 nec fortis spectabat equos. tot milia contra Poenorum inuictumque ducem, tot in agmina solus ibat et in sese cuncta arma uirosque gerebat. ac ni sacra seni uis impressumque fuisset sistere Fortunam cunctando aduersa fouentem, 10 ultima Dardanii transisset nominis aetas. ille modum superis in Punica castra fauoris addidit et Libyae finem inter prospera bella uincendi statuit. tumefactum cladibus ille Hesperiis lento Poenum moderamine lusit. 15 summe ducum, qui regna iterum labentia Troiae et fluxas Latii res maiorumque labores, qui Carmentis opes et regna Euandria seruas, surge, age et emerito sacrum caput insere caelo. At Libyae ductor, postquam noua nomina lecto 20 dictatore uigent, raptim mutata Latinis imperia haud frustra reputans, cognoscere hauebat, quae fortuna uiro, quodnam decus, ultima fessis ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas Hannibali putet esse parem. feruore carentes 25 angebant anni fraudique inaperta senectus. ocius accitum captiuo ex agmine poscit progeniem ritusque ducis dextraeque labores. Cilnius, Arreti Tyrrhenis ortus in oris, clarum nomen erat. sed laeua adduxerat hora 30 Ticini iuuenem ripis, fususque ruentis uulnere equi Libycis praebebat colla catenis. hic ardens exire malis et rumpere uitam, 'Non cum Flaminio tibi res, nec feruida Gracchi in manibus consulta:' inquit 'Tirynthia gens est; 35 quam si fata tuis genuissent, Hannibal, oris, terrarum imperium Carthaginis arce uideres. non ego te longa serie per singula ducam. hoc sat erit: nosces Fabios certamine ab uno. Veientum populi uiolata pace negabant 40 acceptare iugum, ac uicino Marte furebat ad portas bellum, consulque ciebat ad arma. dilectus uetiti, priuataque castra penates Herculei impleuere. domo, mirabile, ab una patricius iunctis exercitus ibat in armis. 45 ter centum exiluere duces. quocumque liberet uno non pauidus rexisses bella magistro. sed dirum egressis omen: Scelerata minaci stridentis sonitu tremuerunt limina portae, maximaque Herculei mugiuit numinis ara. 50 inuasere hostem, numerarique aspera uirtus haud est passa uiros, et plures milite caedes. saepe globo densi, saepe et per deuia passim dispersi subiere uices, meritique labore aequato, nulli quisquam uirtute secundus, 55 ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos. spes heu fallaces oblitaque corda, caducum mortali quodcumque datur! grex ille uirorum, qui Fabia gente incolumi deforme putabat publica bella geri, pariter cecidere deorum 60 inuidia, subitis circumuenientibus armis. nec tamen occisos est cur laetere. supersunt quot tibi si<n>t Libyaeque satis: certauerit unus ter centum dextris. tam uiuida membra laborque prouidus et cauta sollertia tecta quiete. 65 nec uero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas, foderis in pugna uelocius ilia planta bellatoris equi frenisque momorderis ora.' quem cernens auidum leti post talia Poenus, 'Nequiquam nostras, demens,' ait 'elicis iras 70 et captiua paras moriendo euadere uincla. uiuendum est. arta seruentur colla catena.' haec iuuenis, diuisque tumens ausisque secundis. At patres Latiasque nurus raptabat ad aras cura deum. maesto suffusae lumina uultu 75 femineus matres graditur chorus: ordine longo Iunoni pallam conceptaque uota dicabant: 'Huc ades, o regina deum, gens casta precamur et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba Ausonidum pulchrumque et, acu et subtemine fuluo 80 quod nostrae neuere manus, uenerabile donum. ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, diua, interea uelamen erit. si pellere nostris Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro pressa tibi uaria fulgebit gemma corona.' 85 necnon et proprio uenerantur Pallada dono Phoebumque armigerumque deum primamque Dionen. tanta adeo, cum res trepidae, reuerentia diuum nascitur: at rarae fumant felicibus arae. Dum Roma antiquos templis indicit honores, 90 iam Fabius, tacito procedens agmine et arte bellandi lento similis, praecluserat omnis fortunaeque hostique uias. discedere signis haud licitum, summumque decus, quo tollis ad astra imperii, Romane, caput, parere docebat. 95 uerum ubi prima satis conspecta in montibus altis signa procul fulsitque nouis exercitus armis, arrectae spes Sidonii, feruetque secundis fortunae iuuenis. uincendi sola uidetur, quod nondum steterint acies, mora: 'Pergite,' clamat 100 'ite citi, ruite ad portas, propellite uallum pectoribus. quantum campi distamus, ad umbras tantum hosti superest. resides ad bella uocantur, quis pudeat certare, senes. quodcumque uidetis, hoc reliquum est, primo damnatum ut inutile bello. 105 en, ubi nunc Gracchi atque ubi nunc sunt fulmina gentis Scipiadae? pulsi Ausonia non ante pauentem dimisere fugam quam terror ad ultima mundi Oceanumque tulit. profugus nunc errat uterque nomina nostra tremens et ripas seruat Hiberi. 110 est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso creuerit, et titulis libeat cur figere nostris crudum Marte uiri nomen. quot demere noster huic annos Fabio gladius ualet! et tamen audet. audeat. haud ultra faxo spectetur in armis.' 115 Talia uociferans uolucri rapit agmina cursu ac praeuectus equo nunc dextra prouocat hostem nunc uoce increpitat, missa nunc eminus hasta fertur ouans pugnaeque agitat simulacra futurae: ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis 120 arma tulit, clipeo amplexus terramque polumque maternumque fretum totumque in imagine mundum. Cassarum sedet irarum spectator et alti celsus colle iugi domat exultantia corda infractasque minas dilato Marte fatigat 125 sollers cunctandi Fabius, ceu nocte sub atra munitis pastor stabulis per ouilia clausum impauidus somni seruat pecus: effera saeuit atque impasta trucis ululatus turba luporum exercet morsuque quatit restantia claustra. 130 Inritus incepti mouet inde atque Apula tardo arua Libys passu legit ac nunc ualle residit conditus occulta, si praecipitare sequentem atque inopinata detur circumdare fraude, nunc nocturna parat caecae celantibus umbris 135 furta uiae retroque abitum fictosque timores adsimulat, tum castra citus deserta relicta ostentat praeda atque inuitat prodigus hostem: qualis Maeonia passim Maeandrus in ora, cum sibi gurgitibus flexis reuolutus oberrat. 140 nulla uacant incepta dolis: simul omnia uersat miscetque exacuens uaria ad conamina mentem, sicut aquae splendor radiatus lampade solis dissultat per tecta uaga sub imagine uibrans luminis et tremula laquearia uerberat umbra. 145 iamque dolore furens ita secum immurmurat ira: 'Obuia si primus nobis hic tela tulisset, nullane nunc Trebiae et Trasimenni nomina? nulli lugerent Itali? numquam Phaethontius amnis sanguinea pontum turbasset decolor unda? 150 inuentum, dum se cohibet terimurque sedendo, uincendi genus. en quotiens, uelut obuius iret, discinxit ratione dolos fraudesque resoluit.' haec secum, medio somni cum bucina noctem diuideret, iamque excubias sortitus iniquas 155 tertius abrupta uigil iret ad arma quiete. uertit iter Daunique retro tellure relicta Campanas remeat notus populator in oras. hic uero, intrauit postquam uberis arua Falerni (diues ea et numquam tellus mentita colono), 160 addunt frugiferis inimica incendia ramis. Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores, quamquam magna incepta uocent. memorabere, sacri largitor laticis, grauidae cui nectare uites nulli dant prelis nomen praeferre Falernis. 165 Massica sulcabat meliore Falernus in aeuo ensibus ignotis senior iuga. pampinus umbras nondum uua uiridis nudo texebat in aruo, pocula nec norant sucis mulcere Lyaei, fonte sitim et pura soliti defendere lympha. 170 attulit hospitio pergentem ad litora Calpes extremumque diem pes dexter et hora Lyaeum, nec pigitum paruosque lares humilisque subire limina caelicolam tecti. cepere uolentem fumosi postes et ritu pauperis aeui 175 ante focos mensae, laetus nec senserat hospes aduenisse deum. sed enim de more parentum grato cursabat studio instabatque senectae, donec, opes festas, puris nunc poma canistris composuit, nunc inriguis citus extulit hortis 180 rorantis umore dapes, tum lacte fauisque distinxit dulcis epulas nulloque cruore polluta castus mensa Cerealia dona attulit ac primum Vestae detersit honorem undique et in mediam iecit libamina flammam. 185 deesse tuos latices, hac sedulitate senili captus, Iacche, uetas. subito, mirabile dictu, fagina pampineo spumarunt pocula suco, pauperis hospitii pretium, uilisque rubenti fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cauata 190 dulcis odoratis umor sudauit ab uuis. 'En cape' Bacchus ait 'nondum tibi nota, sed olim uiticolae nomen peruulgatura Falerni munera,' et haud ultra latuit deus. inde nitentem lumine purpureo frontem cinxere corymbi, 195 et fusae per colla comae, dextraque pependit cantharus, ac uitis thyrso delapsa uirenti festas Nysaeo redimiuit palmite mensas. nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori, postquam iterata tibi sunt pocula, iam pede risum, 200 iam lingua titubante moues, patrioque Lyaeo tempora quassatus, grates et praemia digna uix intellectis conaris reddere uerbis, donec composuit luctantia lumina Somnus, Somnus, Bacche, tibi comes additus. hinc ubi primo 205 ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo, uuiferis late florebat Massicus aruis miratus nemora et lucentis sole racemos. it monti decus, atque ex illo tempore diues Tmolus <et> ambrosiis Ariusia pocula sucis 210 ac Methymna ferox lacibus cessere Falernis. Haec tum uasta dabat terrisque infestus agebat Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses, ludificante ducem Fabio. iamque improba castris Ausoniis uota et pugnandi praua libido 215 gliscebat: proni decurrere monte parabant. Da famae, da, Musa, uirum, cui uincere bina concessum castra et geminos domitare furores. 'Feruida si nobis corda abruptumque putassent ingenium patres et si clamoribus' inquit 220 'turbari facilem mentem, non ultima rerum et deplorati mandassent Martis habenas. stat pensata diu belli sententia: uincam seruare inuitos urgentisque ultima fata. nulli per Fabium e uobis cecidisse licebit. 225 si lucis piget et supremis esse cupido est nominis Ausonii taedetque in tempore tali nullum clade noua claraeque fragore ruinae insignem fecisse locum, reuocandus ab atris Flaminius uobis est sedibus. ille ruendi 230 iam dudum properans signum auspiciumque dedisset. an nondum praeceps uicinaque fata uidetis? una, ut debellet, satis est uictoria Poeno. state, uiri, et sentite ducem. cum optabile tempus deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta 235 aequentur factis. non est, mihi credite, non est arduus in pugnas ferri labor: una reclusis omnes iam portis in campum effuderit hora. magnum illud solisque datum, quos mitis euntis Iuppiter aspexit, magnum est ex hoste reuerti. 240 fortunae Libys incumbit flatuque secundo fidit agens puppim. dum desinat aura sinusque destituat tumidos subducto flamine uentus, in rem cunctari fuerit. non ulla perenni amplexu Fortuna fouet. iam copia quanto 245 artior et nullo Tyriis certamine quantum detritum est famae! quin inter cetera nostra haud laude afuerit, modo qui++sed parcere dictis sit melius. iam uos acies et proelia et hostem poscitis? o maneat, superi, fiducia talis! 250 interea exclusa maioris sorte pericli me solum, quaeso, toti me opponite bello.' his dictis fractus furor et rabida arma quierunt: ut, cum turbatis placidum caput extulit undis Neptunus totumque uidet totique uidetur 255 regnator ponto, saeui fera murmura uenti dimittunt nullasque mouent in frontibus alas, tum sensim infusa tranquilla per aequora pace languentes tacito lucent in litore fluctus. Sensit cura sagax Poeni fraudisque ueneno 260 adgreditur mentes. pauca atque haec ruris auiti iugera nec multis Fabius uertebat aratris: Massicus uuiferis addebat nomina glaebis. hinc pestem placitum moliri et spargere causas in castra ambiguas. ferro flammisque pepercit 265 suspectamque loco pacem dedit arte maligna ceu clandestino traheretur foedere bellum. Intellectus erat Fabio, Tyriosque uidebat dictator saeuire dolos. sed non uacat ~aegre inuidiam gladios inter lituosque timere 270 et dubia morsus famae depellere pugna, donec reptantem et nequiquam saepe trahendo huc illuc castra scrutantem proelia Poenum, qua nemorosa iuga et scopulosi uertice colles exurgunt, clausit sparsa ad diuortia turma. 275 hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant a tergo rupes, undosis squalida terris hinc Literna palus, nec ferri aut militis usum poscebat regio, saeptos sed fraude locorum arta fames poenas miserae exactura Sagunti 280 urgebat, finisque aderat Carthaginis armis. Cuncta per et terras et lati stagna profundi condiderat somnus, positoque labore dierum pacem nocte datam mortalibus orbis agebat. at non Sidonium curis flagrantia corda 285 ductorem uigilesque metus haurire sinebant dona soporiferae noctis. nam membra cubili erigit et fului circumdat pelle leonis, qua super instratos proiectus gramine campi presserat ante toros. tunc ad tentoria fratris 290 fert gressus uicina citos. nec degener ille belligeri ritus taurino membra iacebat effultus tergo et mulcebat tristia somno. haud procul hasta uiri terrae defixa propinquae, et dir<a> e summa pendebat cuspide cassis; 295 at clipeus circa loricaque et ensis et arcus et telum Baliare simul tellure quiescunt. iuxta lecta manus, iuuenes in Marte probati, et sonipes strato carpebat gramina dorso. ut pepulere leuem intrantis uestigia somnum, 300 'Heus!' inquit (pariterque manus ad tela ferebat) 'quae te cura uigil fessum, germane, fatigat?' ac iam constiterat sociosque in caespite fusos incussa reuocat castrorum ad munera planta, cum Libyae ductor: 'Fabius me noctibus aegris, 305 in curas Fabius nos excitat, illa senectus heu fatis quae sola meis currentibus obstat! cernis ut armata circumfundare corona, et uallet clausos collectus miles in orbe<m>. uerum, age, nunc quando res artae, percipe porro 310 quae meditata mihi. latos correpta per agros armenta adsueto belli de more secuntur. cornibus arentis edicam innectere ramos sarmentique leuis fronti religare maniplos, admotus cum feruorem disperserit ignis 315 ut passim exultent stimulante dolore iuuenci et uaga per collis ceruice incendia iactent. tum terrore nouo trepidus laxabit iniquas custos excubias maioraque nocte timebit. si cordi consulta (moras extrema recusant) 320 accingamur' ait. gemino tentoria gressu inde petunt. ingens clipeo ceruice reposta inter equos interque uiros interque iacebat capta manu spolia et rorantia caede Maraxes ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens 325 clamorem tum forte dabat dextraque tremente arma toro et notum quaerebat feruidus ensem. huic Mago, inuersa quatiens ut dispulit hasta bellantem somnum, 'Tenebris, fortissime ductor, iras compesce atque in lucem proelia differ. 330 ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus nunc nocte utendum est. arentis nectere frondes cornibus et latis accensa immittere siluis armenta, oppositi reserent quo claustra manipli, germanus parat atque obsessa euellere castra. 335 emergamus, et hic Fabio persuadeat astus non certare dolis.' nihil hinc cunctante, sed acris incepti laeto iuuene, ad tentoria Acherrae festinant, cui parca quies minimumque soporis, nec notum somno noctes aequare: feroci 340 peruigil inseruibat equo fessumque leuabat tractando et frenis ora exagitata fouebat. at socii renouant tela arentemque cruorem ferro detergent et dant mucronibus iras. quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi 345 quaenam agitent, pandunt et coeptis ire ministrum haud segnem hortantur. discurrit tessera castris, intentiquo docent, quae sint properanda, mone<n>tque quisque suos: instat trepidis stimulatque ruentis nauus abire timor, dum caeca silentia dumque 350 maiores umbrae. rapida iam subdita peste uirgulta atque altis surgunt e cornibus ignes. hic uero ut, gliscente malo et quassantibus aegra armentis capita, adiutae pinguescere flammae coepere et uincens fumos erumpere uertex, 355 per collis dumosque (lues agit atra) per altos saxosi scopulos montis lymphata feruntur corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni luctantur frustra rabidi mugire iuuenci. per iuga, per uallis errat Vulcania pestis 360 nusquam stante malo, uicinaque litora fulgent: quam multa adfixus caelo sub nocte serena fluctibus e mediis sulcator nauita ponti astra uidet, quam multa uidet, feruoribus atris cum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus, 365 uertice Gargani residens incendia pastor. At facie subita uolitantum montibus altis flammarum, quis tunc ce<ci>dit custodia sorti, horrere atque ipsos nullo spargente uagari credere et indomitos pasci sub collibus ignes. 370 caelone exciderint, et magna fulmina dextra torserit Omnipotens, an caecis rupta cauernis fuderit egestas accenso sulphure flammas infelix tellus, media in formidine quaerunt. iamque abeunt, faucesque uiae citus occupat armis 375 Poenus et in patulos exultans emicat agros. huc tamen usque uigil processerat arte regendi dictator Trebiam et Tusci post stagna profundi, esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela euasisse satis. quin et uestigia pulsi 380 et gressus premeret castris, ni sacra uocarent ad patrios ueneranda deos. tum uersus ad urbem adloquitur iuuenem, cui mos tramittere signa et belli summam primasque iubebat habenas, atque his praeformat dictis fingitque monendo: 385 'Si factis nondum, Minuci, te cauta probare erudiit Fortuna meis, nec ducere uerba ad uerum decus ac prauis arcere ualebunt. uidisti clausum Hannibalem. nil miles et alae iuuere aut densis legio conferta maniplis. 390 testor te, solus clausi nec deinde morabor. dis sine me libare dapem et sollemnia ferre: hunc iterum atque iterum uinctum uel montibus altis amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam. interea (crede experto, non fallimus) aegris 395 nil mouisse salus rebus. sit gloria multis et placeat, quippe egregium, prosternere ferro hostem, sed Fabio sit uos seruasse triumphus. plena tibi castra atque intactus uulnere miles creditur: hos nobis (erit haec ti<bi> gloria) redde. 400 iam cernes Libycum hu<i>c uallo adsultare leonem, iam praedas offerre tibi, iam uertere terga, respectantem adeo atque iras cum fraude coquentem. claude, oro, castra et cunctas spes eripe pugnae. haec monuisse satis. sed si compescere corda 405 non datur oranti, magno te iure pioque dictator capere arma ueto.' sic castra relinquens uallarat monitis ac se referebat ad urbem. Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo litora Caietae Laestrygoniosque recessus 410 sulcabat rostris portusque intrarat apertos ac totus multo spumabat remige pontus, cum trepidae fremitu uitreis e sedibus antri aequoreae pelago simul emersere sorores ac possessa uident infestis litora proris. 415 tum magno perculsa metu Nereia turba attonitae propere refluunt ad limina nota, Telebou<m> medio surgunt qua regna profundo pumiceaeque procul sedes. immanis in antro conditur abrupto Proteus ac spumea late 420 cautibus obiectis reiectat caerula uates. is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque) per uarias lusit formas et terruit atri serpentis squamis horrendaque sibila torsit aut fremuit toruo mutatus membra leone, 425 'Dicite,' ait 'quae causa uiae? quisue ora repente peruasit pallor? cur scire futura libido?' Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu Italidum: 'Nosti nostros, praesage, timores. quid Tyriae classes ereptaque litora nobis 430 portendunt? num migrantur Rhoeteia regna in Libyam superis? aut hos Sarranus habebit nauita iam portus? patria num sede fugatae Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?' Tunc sic euoluens repetita exordia retro 435 incipit ambiguus uates reseratque futura: 'Laomedonteus Phrygia cum sedit in Ida pastor et errantis dumosa per auia tauros arguta reuocans ad roscida pascua canna audiuit sacrae lentus certamina formae, 440 tum matris currus niueos agitabat olores tempora sollicitus litis seruasse Cupido. paruulus ex umero corytos et aureus arcus fulgebat, nutuque uetans trepidare parentem monstrabat grauidam telis se ferre pharetram. 445 ast alius niuea comebat fronte capillos, purpureos alius uestis religabat amictus. cum sic suspirans roseo Venus ore decoros adloquitur natos: "Testis certissima uestrae ecce dies pietatis adest. quis credere saluis 450 hoc ausit uobis? de forma atque ore (quid ultra iam superest rerum?) certat Venus. omnia paruis si mea tela dedi blando medicata ueneno, si uester, caelo ac terris qui foedera sancit, stat supplex, cum uultis, auus: uictoria nostra 455 Cypron Idymaeas referat de Pallade palmas, de Iunone Paphos centum mihi fumet in aris." dumque haec aligeris instat Cytherea, sonabat omne nemus gradiente dea. iam bellica uirgo, aegide deposita et qua adsuetum casside crinem 460 inuoluit, nec compta tamen pacemque serenis condiscens oculis, ibat lucoque ferebat praedicto sacrae uestigia concita plantae. parte alia intrabat iussis Saturnia siluis, iudicium Phrygis et fastus pastoris et Iden 465 post fratris latura toros. postrema nitenti adfulsit uultu ridens Venus: omnia circa et nemora et penitus frondosis rupibus antra spirantem sacro traxerunt uertice odorem. nec iudex sedisse ualet, fessique nitoris 470 luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse uideri. sed uictae fera bella deae uexere per aequor, atque excisa suo pariter cum iudice Troia. tum pius Aeneas terris iactatus et undis Dardanios Itala posuit tellure penatis. 475 dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo lucebunt, dum sol Indo se litore tollet, hic regna et nullae regnis per saecula metae. at uos, o natae, currit dum immobile filum, Hadriaci fugite infaustas Sasonis harenas. 480 sanguineis tumidus ponto miscebitur undis Aufidus et rubros impellet in aequora fluctus, damnatoque deum quondam per carmina campo Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae. Punica Romuleos quatient mox spicula muros, 485 multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus. hinc ille in furto genitus patruique piabit idem ultor patrisque necem; tum litus Elissae implebit flammis auelletque Itala Poenum uiscera torrentem et propriis superabit in oris. 490 huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet, hic dabit ex sese qui tertia bella fatiget et cinerem Libyae ferat in Capitolia uictor.' Quae dum arcana deum uates euoluit in antro, iam monita et Fabium bellique equitumque magister 495 exuerat mente ac praeceps tendebat in hostem. pascere nec Poenus prauum ac nutrire furorem deerat et, ut paruo maiora ad proelia damno eliceret, dabat interdum simulantia terga: non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi 500 euocat e liquidis piscem penetralibus esca, cumque leuem summa uidit iam nare sub unda, ducit sinuato captiuum ad litora lino. Fama furit uersos hostis, Poenumque salutem inuenisse fuga: liceat si uincere, finem 505 promitti cladum, sed enim dicione carere uirtutem, et poenas uincentibus esse repostas. clausurum iam castra ducem rursusque referri uaginae iussurum enses, reddatur in armis ut ratio, et purget miles cur uicerit hostem. 510 haec uulgus. necnon patrum Saturnia mentes inuidiae stimulo fodit et popularibus auris. tunc indigna fide censent optandaque Poeno, quae mox haud paruo luerent damnata periclo. Diuiditur miles, Fabioque equitumque magistro 515 imperia aequantur penitus. cernebat et expers irarum senior, magnas ne penderet alti erroris poenas patria inconsulta, timebat. ac tum, multa putans secum, ut remeauit ab urbe, partitus socias uires, uicina propinquis 520 signa iugis locat et specula sublimis ab alta non Romana minus seruat quam Punica castra. nec mora. disiecto Minuci uecordia uallo perdendi simul et pereundi ardebat amore. Quem postquam rapidum uidit procedere castris 525 hinc Libys, hinc Fabius, simul accendere sagacis in subitum curas: propere capere arma maniplis edicit uallique tenet munimine turmas Ausonius, torquet totas in proelia uires Poenorum ductor propellitque agmina uoce: 530 'Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae. non sperata diu plano certamina campo offert ecce deus. quando data copia, longum detergete situm ferro multoque cruore exsatiate, uiri, plenos rubiginis enses.' 535 Atque ea Cunctator pensabat ab aggere ualli perlustrans campos oculis, tantoque periclo discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat. cui natus iuncta arma ferens 'Dabit improbus,' inquit 'quas dignum est, poenas, qui per suffragia caeca 540 inuasit nostros haec ad discrimina fasces. insanae spectate tribus. pro lubrica rostra et uanis fora laeta uiris! nunc munera Martis aequent imperio et solem concedere nocti sciscant imbelles. magna mercede piabunt 545 erroris rabiem et nostrum uiolasse parentem.' tum senior, quatiens hastam lacrimisque coortis. 'Sanguine Poenorum, iuuenis, tam tristia dicta sunt abolenda tibi. patiarne ante ora manusque ciuem deleri nostras, aut uincere Poenum, 550 me spectante, sinam? non aequauisse minorem soluetur culpa si sunt mihi talia corda? iamque hoc, ne dubites, longaeui, nate, parentis accipe et aeterno fixum sub pectore serua: succensere nefas patriae, nec foedior ulla 555 culpa sub extremas fertur mortalibus umbras. sic docuere senes. quantus qualisque fuisti, cum pulsus lare et extorris Capitolia curru intrares exul, tibi corpora caesa, Camille, damnata quot sunt dextra! pacata fuissent 560 ni consulta uiro mensque impenetrabilis irae, mutassentque solum sceptris Aeneia regna nullaque nunc stares terrarum uertice, Roma. pone iras, o nate, meas. socia arma feramus et celeremus opem.' iamque intermixta sonabant 565 classica, procursusque uiros conliserat acer. Primus claustra manu portae dictator et altos disiecit postis rupitque in proelia cursum. non grauiore mouent uenti certamina mole Odrysius Boreas et Syrtim tollere pollens 570 Africus, obnixi cum bella furentia torquent: distraxere fretum ac diuersa ad litora uoluunt aequor quisque suum; sequitur stridente procella nunc huc, nunc illuc, raptum mare et intonat undis. haud prorsus daret ullus honos tellusque subacta 575 Phoenicum et Carthago ruens, iniuria quantum orta ex inuidia decoris tulit. omnia namque dura simul deuicta uiro, metus, Hannibal, irae, inuidia, atque una fama et fortuna subactae. Poenus ab excelso rapidos decurrere uallo 580 ut uidit, tremuere irae, ceciditque repente cum gemitu spes haud dubiae praesumpta ruinae. quippe aciem denso circumuallauerat orbe hausurus clausos coniectis undique telis. atque hic Dardanius prauo certamine ductor 585 iam Styga et aeternas intrarat mente tenebras (nam Fabium auxiliumque uiri sperare pudebat), cum senior gemino complexus proelia cornu ulteriore ligat Poenorum terga corona et modo claudentis aciem nunc, extima cingens, 590 clausos ipse tenet. maiorem surgere in arma maioremque dedit cerni Tirynthius. altae scintillant cristae et, mirum, uelocibus ingens per subitum membris uenit uigor: ingerit hastas auersumque premit telorum nubibus hostem: 595 qualis post iuuenem, nondum subeunte senecta, rector erat Pylius bellis aetate secunda. Inde ruens Thurin et Buten et Narin et Arsen dat leto fisumque manus conferre Mahalcen, cui decus insigne et quaesitum cuspide nomen. 600 tum Garadum largumque comae prosternit Adherben et geminas acies superantem uertice Thulin, qui summas alto prensabat in aggere pinnas, eminus hos, gladio Sapharum gladioque Monaesum et Morinum pugnas aeris stridore cientem, 605 dexteriore gena cum sedit letifer ictus, perque tubam fixae decurrens uulnere malae extremo fluxit propulsus murmure sanguis. proximus huic iaculo Nasamonius occidit Idmon. namque super tepido lapsantem sanguine et aegra 610 lubrica nitentem nequiquam euadere planta impacto prosternit equo trepideque leuantem membra adflicta solo pressa uiolentius hasta implicuit terrae telumque in caede reliquit. haeret humi cornus motu tremefacta iacentis 615 et campo seruat mandatum adfixa cadauer. Necnon exemplo laudis furiata iuuentus, Sullaeque Crassique simul iunctusque Metello Furnius ac melior dextrae Torquatus, inibant proelia et unanimi uel morte emisse uolebant 620 spectari Fabio. miser hic uestigia retro dum rapit et molem subducto corpore uitat intorti Bibulus saxi atque in terga refertur, strage super lapsus socium, qua fibula morsus loricae crebro laxata resoluerat ictu, 625 accepit lateri penitusque in uiscera adegit extabat fixo quod forte cadauere ferrum. heu sortem necis! euasit Garamantica tela Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus occideret, telo non in sua uulnera misso. 630 uoluitur exanimis, turpatque decora iuuenta ora nouus pallor. membris dimissa solutis arma fluunt, erratque niger per lumina somnus. Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum excitus prece, et auxilio socia arma ferebat, 635 Eoa tumidus pharetrati militis ala, gens Cadmi, Cleadas; fulua cui plurima passim casside et aurato fulgebat gemma monili, qualis ubi Oceani renouatus Lucifer unda laudatur Veneri et certat maioribus astris. 640 ostro ipse ac sonipes ostro totumque per agmen purpura Agenoreis saturata micabat aenis. hic auidum pugnae <et> tam clarum excidere nomen Brutum exoptantem, uarie nunc laeuus in orbem, nunc dexter leuibus flexo per deuia gyris 645 ludificatus equo, uolucrem post terga sagittam fundit Achaemenio detractans proelia ritu. nec damnata manus, medio sed, flebile, mento armigeri Cascae penetrabilis haesit harundo oblicumque secans subrecta cuspide uulnus 650 umenti ferrum admouit tepefacta palato. at Brutus diro casu turbatus amici ausum multa uirum et spargentem in uulnera saeuos fraude fugae calamos, iam nullis cursibus instat prendere cornipedis, sed totam pectoris iram 655 mandat atrox hastae telumque uolatile nodo excutit et summum, qua laxa monilia crebro nudabant uersu, tramittit cuspide pectus. labitur intento cornu transfossus, et una arcum laeua cadens, dimisit dextra sagittam. 660 At non tam tristi sortitus proelia Marte Phoebei Soractis honor Carmelus agebat. sanguine quippe suo iam Bagrada tinxerat ensem, dux rectorque Nubae populi, iam fusus eidem Zeusis Amyclaei stirps impacata Phalanti, 665 quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi. talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste tam rapido nec deinde fugae, suadente pauore, per dumos miser in uicina cacumina quercus repserat atque alta sese occultabat in umbra 670 Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis. hunc longa multa orantem Carmelus et altos mutantem saltu ramos transuerberat hasta, ut, qui uiscatos populatur harundine lucos, dum nemoris celsi procera cacumina sensim 675 substructa certat tacitus contingere meta, sublimem calamo sequitur crescente uolucrem. effudit uitam, atque alte manante cruore membra pependerunt curuato exanguia ramo. Iamque in palantis ac uersos terga feroces 680 pugnabant Itali, subitus cum mole pauenda terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis. nigra uiro membra, et furui iuga celsa trahebant cornipedes, totusque nouae formidinis arte concolor aequabat liuentia currus equorum 685 terga: nec erectis similes imponere cristis cessarat pennas, aterque tegebat amictus: ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos cum fugeret thalamos Hennaea uirgine rapta, egit nigrantem Stygia caligine currum. 690 at Cato, tum prima sparsus lanugine malas, quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso moenia, Laertae quondam regnata nepoti, quamquam tardatos turbata fronte Latinos collegisse gradum uidet, imperterritus ipse 695 ferrata calce atque effusa largus habena cunctantem impellebat equum. negat obuius ire et trepidat cassa sonipes exterritus umbra. tum celer in pugnam dorso delatus ab alto alipedem planta currum premit atque uolanti 700 adsilit a tergo. cecidere et lora repente et stimuli, ferrumque super ceruice tremiscens palluit infelix subducto sanguine Maurus. ora rapit gladio praefixaque cuspide portat. At saeuo Mauorte ferox perrumpit anhelum 705 dictator cum caede globum. miserabile uisu, uulneribus fessum ac multo labente cruore ductorem cernit suprema ac foeda precantem. manauere genis lacrimae, clipeoque pauentem protegit et natum stimulans 'Fortissime, labem 710 hanc pellamus' ait 'Poenoque ob mitia facta, quod nullos nostris ignis disperserit aruis, dignum expendamus pretium.' tunc arte paterna ac stimulis gaudens iuuenis circumdata Poenum agmina deturbat gladio campumque relaxat, 715 donec Sidonius decederet aequore ductor: ceu, stimulante fame, rapuit cum Martius agnum auerso pastore lupus fetumque trementem ore tenet presso, tum, si uestigia cursu auditis celeret balatibus obuia pastor, 720 iam sibimet metuens, spirantem dentibus imis reiectat praedam et uacuo fugit aeger hiatu. ~tum demum, Tyriis quas circumfuderat atra tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae. torpebant dextra<e>, et sese meruisse negabant 725 seruari, subitisque bonis mens aegra natabat: ut, qui conlapsa pressi iacuere ruina, eruta cum subito membra et nox atra recessit, coniuent solemque pauent agnoscere uisu. Quis actis senior numerato milite laetus 730 collis et tuto repetebat in aggere castra. ecce autem e media iam morte renata iuuentus clamorem tollens ad sidera et ordine longo ibat ouans Fabiumque decus Fabiumque salutem certatim et magna memorabant uoce parentem. 735 tum qui partitis dissederat ante maniplis 'Sancte' ait 'o genitor, reuocato ad lucis honorem si fas uera queri, cur nobis castra uirosque diuidere est licitum? patiens cur arma dedisti, quae solus rexisse uales? hoc munere lapsi 740 aeternas multo cum sanguine uidimus umbras. ocius huc aquilas seruataque signa referte. hic patria est, murique urbis stant pectore in uno. tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos: cum solo tibi iam Fabio sunt bella gerenda.' 745 Haec ubi dicta dedit, mille hinc, uenerabile uisu, caespite de uiridi surgunt properantibus arae. nec prius aut epulas aut munera grata Lyaei fas cuiquam tetigisse fuit quam multa precatus in mensam Fabio sacrum libauit honorem.
LIBER OCTAVUS
Primus Agenoridum cedentia terga uidere Aeneadis dederat Fabius. Romana parentem solum castra uocant, solum uocat Hannibal hostem impatiensque morae fremit: ut sit copia Martis, expectanda uiri fata optandumque sub armis 5 Parcarum auxilium. namque hac spirante senecta nequiquam sese Latium sperare cruorem. iam uero concors miles signisque relatis indiuisus honos, iterumque et rursus eidem soli obluctandum Fabio maioribus aegrum 10 angebant curis. lentando feruida bella dictator cum multa adeo, tum miles egenus cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi egerat et, quamquam finis pugnaque manuque haud dum partus erat, iam bello uicerat hostem. 15 quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces, uaniloquum Celtae genus ac mutabile mentis, respectare domos: maerebant caede sine ulla (insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore inter tela siti Mauortis hebescere dextras. 20 his super internae labes et ciuica uulnus inuidia augebant. laeuus conatibus Hannon ductoris non ulla domo summittere patres auxilia aut ullis opibus iuuisse sinebat. Quis lacerum curis et rerum extrema pauentem 25 ad spes armorum et furialia uota reducit praescia Cannarum Iuno atque elata futuris. namque hac accitam stagnis Laurentibus Annam adfatur uoce et blandis hortatibus implet: 'Sanguine cognato iuuenis tibi, diua, laborat 30 Hannibal a uestro nomen memorabile Belo. perge age, et insanos curarum comprime fluctus. excute sollicito Fabium. sola ille Latinos sub iuga mittendi mora iam discingitur armis. cum Varrone manus et cum Varrone serenda 35 proelia, nec desit fatis ad signa mouenda. ipsa adero. tendat iamdudum in Iapyga campum. huc Trebiae rursum et Trasimenni fata sequentur.' Tum diua Indigetis castis contermina lucis 'Haud' inquit 'tua ius nobis praecepta morari. 40 sit fas, sit tantum, quaeso, retinere fauorem antiquae patriae mandataque magna sororis, quamquam inter Latios Annae stet numen honores.' Multa retro rerum iacet atque ambagibus aeui obtegitur densa caligine mersa uetustas, 45 cur Sarrana dicent Oenotri numina templo, regnisque Aeneadum germana colatur Elissae. sed pressis stringam reuocatam ab origine famam narrandi metis breuiterque antiqua reuoluam. Iliaco postquam deserta est hospite Dido 50 et spes abruptae, media<m> in penetralibus atram festinat furibunda pyram. tum corripit ensem certa necis, profugi donum exitiale mariti. despectus taedae regnis se imponit Iarbas, et tepido fugit Anna rogo. quis rebus egenis 55 ferret opem, Nomadum late terrente tyranno? Battus Cyrenen molli tum forte fouebat imperio, mitis Battus lacrimasque dedisse casibus humanis facilis. qui supplice uisa intremuit regum euentus dextramque tetendit. 60 atque ea, dum flauas bis tondet messor aristas, seruata interea sedes: nec longius uti his opibus Battoque fuit. nam ferre per aequor exitium miserae iam Pygmaliona docebat. ergo agitur pelago, diuis inimica sibique, 65 quod se non dederit comitem in suprema sorori, donec iactatam laceris, miserabile, uelis fatalis turbo in Laurentis expulit oras. non caeli, non illa soli, non gnara colentum Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra. 70 ecce autem Aeneas sacro comitatus Iulo, iam regni compos, noto sese ore ferebat. qui terrae defixam oculos et multa timentem ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli attollit mitique manu intra limina ducit. 75 atque ubi iam casus aduersorumque pauorem hospitii leniuit honos, tum discere maesta exposcit cura letum infelicis Elissae. cui sic uerba trahens largis cum fletibus Anna incipit et blandas addit pro tempore uoces: 80 'Nate dea, solus regni lucisque fuisti germanae tu causa meae: mors testis et ille (heu cur non idem mihi tum!) rogus. ora uidere postquam est ereptum miserae tua, litore sedit interdum, stetit interdum, uentosque secuta 85 infelix oculis magno clamore uocabat Aenean comitemque tuae se imponere solam orabat paterere rati. mox turbida anhelum rettulit in thalamos cursum subitoque tremore substitit et sacrum timuit tetigisse cubile. 90 inde amens nunc sideream fulgentis Iuli effigiem fouet amplexu, nunc tota repente ad uultus conuersa tuos, ab imagine pendet conqueriturque tibi et sperat responsa remitti. non umquam spem ponit amor: iam tecta domumque 95 deserit et rursus portus furibunda reuisit, si qui te referant conuerso flamine uenti. ad magicas etiam fallax atque improba gentis Massylae leuitas descendere compulit artes. heu sacri uatum errores! dum numina noctis 100 eliciunt spondentque nouis medicamina curis, quod uidi decepta nefas! congessit in atram cuncta tui monumenta pyram et non prospera dona.' Tunc sic Aeneas dulci repetitus amore: 'Tellurem hanc iuro, uota inter nostra frequente<r> 105 auditam uobis, iuro caput, Anna, tibique germanaeque tuae dilectum mitis Iuli, respiciens aegerque animi tum regna reliqui uestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus meque sua ratibus dextra imposuisset et alto 110 egisset rapidis classem Cyllenius Euris. sed cur (heu seri monitus!), cur tempore tali incustodito saeuire dedistis amori?' Contra sic infit uoluens uix murmur anhelum inter singultus labrisque trementibus Anna: 115 'Nigro forte Ioui, cui tertia regna laborant, atque atri sociae thalami noua sacra parabam, quis aegram mentem et trepidantia corda leuaret infelix germana tori, furuasque trahebam ipsa manu properans ad uisa pianda bidentis; 120 ~namque asper somno dirus me impleuerat horror, terque suam Dido, ter cum clamore uocarat et laeta exultans ostenderat ora Sychaeus. quae dum abigo menti et sub lucem ut uisa secundent oro caelicolas ac uiuo purgor in amni, 125 illa cito passu peruecta ad litora mutae oscula, qua steteras, bis terque infixit harenae: deinde amplexa sinu late uestigia fouit, ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres. tum rapido praeceps cursu resolutaque crinem 130 euasit propere in celsam, quam struxerat ante magna mole, pyram, cuius de sede dabatur cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem. hic Phrygiam uestem et bacatum induta monile, postquam illum infelix hausit, quo munera primum 135 sunt conspecta, diem et conuiuia mente reduxit festasque aduentu mensas teque ordine Troiae narrantem longos se peruigilante labores, in portus amens rorantia lumina flexit: "Di longae noctis, quorum iam numina nobis 140 mors instans maiora facit, precor," inquit "adeste et placidi uictos ardore admittite manis. Aeneae coniunx, Veneris nurus, ulta maritum, <uidi constructas nostrae Carthaginis arces. nunc ad uos magni descendet corporis umbra. 145 me quoque fors dulci quondam uir notus amore expectat, curas cupiens aequare priores." haec dicens ensem media in praecordia adegit, ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris. uiderunt comites tristique per atria planctu 150 concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes. accepi infelix dirisque exterrita fatis, ora manu lacerans, lymphato regia cursu tecta peto celsosque gradus euadere nitor. ter diro fueram conata incumbere ferro, 155 ter cecidi exanimae membris reuoluta sororis. iamque ferebatur uicina per oppida rumor: arma parant Nomadum proceres et saeuus Iarbas. 157a tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem deuenio. hinc uestris pelagi uis adpulit oris.' Motus erat placidumque animum mentemque quietam 160 Troius in miseram rector susceperat Annam. iamque omnis luctus omnisque e pectore curas dispulerat, Phrygiis nec iam amplius aduena tectis illa uidebatur. tacito nox atra sopore cuncta per et terras et lati stagna profundi 165 condiderat, tristi cum Dido aegerrima uultu has uisa in somnis germanae effundere uoces: 'His, soror, in tectis longae indulgere quieti, heu nimium secura, potes, nec, quae tibi fraudes tendantur, quae circumstent discrimina, cernis? 170 at nondum nostro infaustos generique soloque Laomedonteae noscis telluris alumnos? dum caelum rapida stellas uertigine uoluet, lunaque fraterno lustrabit lumine terras, pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit. 175 surge, age: iam tacitas suspecta Lauinia fraudes molitur dirumque nefas sub corde uolutat praeterea, ne falsa putes haec fingere somnum, haud procul hinc paruo descendens fonte Numicus labitur et leni per ualles uoluitur amne. 180 huc rapies, germana, uiam tutosque receptus. te sacra excipient hilares in flumina Nymphae, aeternumque Italis numen celebrabere in oris.' sic fata in tenuem Phoenissa euanuit auram. Anna nouis somno excutitur perterrita uisis, 185 itque timor totos gelido sudore per artus. tunc, ut erat tenui corpus uelamine tecta, prosiluit stratis humilique egressa fenestra per patulos currit plantis pernicibus agros, donec harenoso, sic fama, Numicius illam 190 suscepit gremio uitreisque abscondidit antris. orta dies totum radiis impleuerat orbem, cum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti et Rutulum magno errantes clamore per agrum uicini ad ripas fluuii manifesta secuntur 195 signa pedum, dumque inter se mirantur, ab alto amnis aquas cursumque rapit. tum sedibus imis inter caeruleas uisa est residere sorores Sidonis et placido Teucros adfarier ore. ex illo primis anni celebrata diebus 200 per totam Ausoniam uenerando numine culta est. Hanc postquam in tristis Italum Saturnia pugnas hortata est, celeri superum petit aethera curru, optatum Latii tandem potura cruorem. diua deae parere parat magnumque Libyssae 205 ductorem gentis nulli conspecta petebat. ille uirum coetu tum forte remotus ab omni incertos rerum euentus bellique uolutans anxia ducebat uigili suspiria uoce. cui dea sic dictis curas solatur amicis: 210 'Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem? omnis iam placata tibi manet ira deorum, omnis Agenoridis rediit fauor. eia, age, segnis rumpe moras, rape Marmaricas in proelia uires. 215 mutati fasces. iam bellum atque arma senatus ex inconsulto posuit Tirynthius heros, cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda. me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis misit. ego Oenotris aeternum numen in oris 220 concelebror uestri generata e sanguine Beli. haud mora sit: rapido belli rape fulmina cursu. celsus Iapygios ubi se Garganus in agros> explicat (haud longe tellus), huc derige signa. [haec, ut Roma cadat, sat erit uictoria Poenis.'] 224a dixit et in nubes umentia sustulit ora. Cui dux, promissae reuirescens pignore laudis, 'Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum numen' ait 'nobis, felix oblata secundes. ast ego te compos pugnae Carthaginis arce marmoreis sistam templis iuxtaque dicabo 230 aequatam gemino simulacri munere Dido.' haec fatus socios stimulat tum<e>factus ouantis: 'Pone grauis curas tormentaque lenta sedendi, fatalis Latio miles. placauimus iras caelicolum, redeunt diui: finita maligno 235 hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces nuntio. nunc dextras mihi quisque atque illa referto quae Marte exclusus promittere magna solebas. en, numen patrium spondet maiora peractis. uellantur signa, ac diua ducente petamus 240 infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.' Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni, subnixus rapto plebei muneris ostro saeuit iam rostris Varro ingentique ruinae festinans aperire locum fata admouet urbi. 245 atque illi sine luce genus surdumque parentum nomen, et immodice uibrabat in ore canoro lingua procax. hinc auctus opes largusque rapinae, infima dum uulgi fouet oblatratque senatum, tantum in quassata bellis caput extulit urbe 250 momentum ut rerum et fati foret arbiter unus, quo conseruari Latium uictore puderet. hunc Fabios inter sacrataque nomina Marti Scipiadas interque Ioui spolia alta ferentem Marcellum fastis labem suffragia caeca 255 addiderant, Cannasque malum exitiale fouebat ambitus et Graio funestior aequore Campus. idem, ut turbarum sator atque accendere sollers inuidiam prauusque togae, sic debilis arte belligera Martemque rudis uersare nec ullo 260 spectatus ferro, lingua sperabat adire ad dextrae decus atque e rostris bella ciebat. ergo alacer Fabiumque morae increpitare professus ad uulgum in patres petulantia uerba ferebat: 'Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque 265 bellandi posco. sedeone au<t> montibus erro, dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus diuidit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor? exaudi, bone dictator, quid Martia plebes imperitet: pelli Libyas Romamque leuari 270 hoste iubent. num festinant, quos plurima passos tertius exurit lacrimosis casibus annus? ite igitur, capite arma, uiri. mora sola triumpho paruum iter est. quae prima dies ostenderit hostem, et patrum regna et Poenorum bella resoluet. 275 ite alacres: Latia deuinctum colla catena Hannibalem Fabio ducam spectante per urbem.' Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert impellitque moras: ueluti cum carcere rupto auriga indocilis totas effudit habenas 280 et praeceps trepida pendens in uerbera planta impar fertur equis: fumat male concitus axis, ac frena incerto fluitant discordia curru. cernebat Paulus (namque huic communia Campus iura atque arma tulit) labi mergente sinistro 285 consule res pessumque dari, sed mobilis ira est turbati uulgi, signataque mente cicatrix undantis aegro frenabat corde dolores. nam cum perdomita est armis iuuenilibus olim Illyris ora uiri, nigro adlatrauerat ore 290 uictorem inuidia et uentis iactarat iniquis. hinc inerat metus et durae reuerentia plebis. sed genus admotum superis summumque per altos attingebat auos caelum: numerare parentem Assaracum retro praestabat Amulius auctor 295 Assaracusque Iouem, ne<c>, qui spectasset in armis, abnueret genus. huic Fabius iam castra petenti: 'Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella ductore (inuitus uocem hanc e pectore rumpam) frustraris, Paule. Ausoni<d>um te proelia dira 300 teque hostis castris grauior manet, aut ego multo nequiquam didici casus praenoscere Marte. spondentem audiui (piget heu taedetque senectae, si quas prospicio restat passura ruinas!) cum duce tam fausti Martis, qua uiderit <h>ora, 305 sumpturum pugnam. quantum nunc, Paule, supremo absumus exitio, uocem hanc si consulis ardens audiuit Poenus! iam latis obuia credo stat campis acies, expectaturque sub ictu alter Flaminius. quantos, insane, ciebis 310 Varro uiros! tu (pro superi!) tu protinus arma, tu campum? noscas ante exploresque trahendo, ~quam ritus hostis! tu non, quae copia rerum, quae natura locis, quod sit, rimabere sollers, armorum genus, et stantem super omnia tela 315 fortunam aspicies? fer, Paule, indeuia recti pectora. cur, uni patriam si adfligere fas est, uni sit seruare nefas? eget improbus arto iam uictu Libys, et belli feruore retuso laxa fides socium est. non hic domus hospita tecto 320 inuitat patrio, non fidae moenibus urbes excipiunt renouatque pari se pube iuuentus. tertia uix superest, crudo quae uenit Hibero, turba uirum. persta et cauti medicamina belli lentus ama. si qua interea inuitauerit aura 325 annueritque deus, uelox accede secundis.' Cui breuiter maesto consul sic ore uicissim: 'Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus in Poenos, inuicte, tuam. nec me unica fallit cunctandi ratio, qua te grassante senescens 330 Hannibal oppressum uidit considere bellum. sed quaenam ira deum? consul datus alter, opinor, Ausoniae est, alter Poenis. trahit omnia secum et metuit demens alio ne consule Roma concidat. e Tyrio consortem accite senatu: 335 non tam saeua uolet. nullus qui portet in hostem sufficit insano sonipes. incedere noctis, quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus tantum non strictis mucronibus, ulla retardet ne pugnas mora, dum uagina ducitur ensis. 340 Tarpeiae rupes cognataque sanguine nobis tecta Iouis, quaeque arce sua nunc stantia linquo, moenia felicis patriae, quocumque uocabit summa salus, testor, spreto discrimine iturum. sed si surda mihi pugnabunt castra monenti, 345 haud ego uos ultra, nati, dulcemque morabor Assaraci de gente domum, similemue uidebit Varroni Paulum redeuntem saucia Roma.' Sic tum diuersa turbati mente petebant castra duces. at praedictis iam sederat aruis 350 Aetolos Poenus seruans ad proelia campos. non alias maiore uirum, maiore sub armis agmine cornipedum concussa est Itala tellus. quippe extrema simul gentique urbique timebant, nec spes certandi plus uno Marte dabatur. 355 Faunigenae socio bella inuasere Sicano sacra manus Rutuli, seruant qui Daunia regna Laurentique domo gaudent et fonte Numici, quos Castrum Phrygibusque grauis quondam Ardea misit, quos, celso deuexa iugo Iunonia sedes, 360 Lanuuium atque altrix casti Collatia Bruti, quique immite nemus Triuiae, quique ostia Tusci amnis amant tepidoque fouent Almone Cybeben. hinc Tibur, Catille, tuum sacrisque dicatum Fortunae Praeneste iugis Antemnaque, prisco 365 Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici. necnon sceptriferi qui potant Thybridis undam, quique Anienis habent ripas gelidoque rigantur Simbruuio rastrisque domant Aequicula rura. his Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aeuo, 370 sed iam signa dabat nascens in saecula uirtus. non illis solitum crispare hastilia campo, nec mos pennigeris pharetram impleuisse sagittis: pila uolunt breuibusque habiles mucronibus enses; aere caput tecti surgunt super agmina cristis. 375 At, quos ipsius mensis seposta Lyaei Setia et incelebri miserunt ualle Velitrae, quos Cora, quos spumans immiti Signia musto, et quos pestifera Pomptini uligine campi, qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro 380 liuentis caeno per squalida turbidus arua cogit aquas Vfens atque inficit aequora limo, ducit auis pollens nec dextra indignus auorum Scaeuola, cui dirae caelatur laudis honora effigie clipeus: flagrant altaribus ignes, 385 Tyrrhenum ualli medio stat Mucius ira in semet uersa, saeuitque <in> imagine uirtus. ~tunc icta species iniere ac bella magistro cernitur effugiens ardentem Porsena dextram. Quis Circaea iuga et scopulosi uerticis Anxur 390 Hernicaque impresso raduntur uomere saxa, quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba, Sulla Ferentinis Priuernatumque maniplis ducebat simul excitis, Soraeque iuuentus addita fulgebat telis. hic Scaptia pubes, 395 hic Fabrateriae uulgus, nec monte niuoso descendens Atina aberat detritaque bellis S<u>essa atque a duro Frusino haud imbellis aratro. at, qui Fibreno miscentem flumina Lirim sulphureum tacitisque uadis ad litora lapsum 400 accolit, Arpinas, accita pube Venafro ac Larinatum dextris, socia hispidus arma commouet atque uiris ingens exhaurit Aquinum. Tullius aeratas raptabat in agmina turmas, regia progenies et Tullo sanguis ab alto. 405 indole pro quanta iuuenis quantumque daturus Ausoniae populis uentura in saecula ciuem! ille, super Gangen, super exauditus et Indos, implebit terras uoce et furialia bella fulmine compescet linguae nec deinde relinquet 410 par decus eloquio cuiquam sperare nepotum. Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi exultat rapidis Nero non imitabilis ausis. hunc Amiterna cohors et Bactris nomina ducens Casperia, hunc Foruli magnaeque Reate dicatum 415 Caelicolum Matri necnon habitata pruinis Nursia et a Tetrica comitantur rupe cohortes. cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem, conique implumes et laeuo tegmina crure. ibant et laeti pars Sancum uoce canebant 420 auctorem gentis, pars laudes ore ferebat, Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus dixisti populos magna dicione Sabinos. Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos, horridus et squamis et equina Curio crista, 425 pars belli quam magna uenit! non aequore uerso tam creber fractis albescit fluctus in undis, nec coetu leuiore, ubi mille per agmina uirgo lunatis acies imitatur Martia peltis, perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon. 430 hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae, et quis litoreae fumant altaria Cuprae, quique Truentinas seruant cum flumine turris, cernere erat: clipeata procul sub sole corusco agmina sanguinea uibrant in nubila luce. 435 stat fucare colus nec Sidone uilior Ancon murice nec Libyco, statque umectata Vomano Hadria et inclemens hirsuti signifer Ascli. ho<c> Picus quondam nomen memorabile ab alto Saturno statuit genitor, quem carmine Circe 440 exutum formae uolitare per aethera iussit et sparsit croceum plumis fugientis honorem. ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis, quis Aesis regnator erat fluuioque reliquit nomen et a sese populos tum dixit Asilos. 445 Sed non ruricolae firmarunt robore castra deteriore cauis uenientes montibus Vmbri. hos Aesis Sapisque lauant rapidasque sonanti uertice contorquens undas per saxa Metaurus, et lauat ingentem perfundens flumine sacro 450 Clitumnus taurum Narque albescentibus undis in Thybrim properans Tiniaeque inglorius umor et Clanis et Rubico et Senonum de nomine Sena. sed pater ingenti medios inlabitur amne Albula et admota perstringit moenia ripa. 455 his urbes Arna et laetis Meuania pratis, Hispellum et duro monti per saxa recumbens <N>arnia et infestum nebulis umentibus olim Iguuium patuloque iacens sine moenibus aruo Fulgin<i>a, his populi fortes: Amerinus et armis 460 uel rastris laudande Camers, his Sassina, diues lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes. ductor Piso uiros spernaces mortis agebat, ora puer pulcherque habitum, sed corde sagaci aequabat senium atque astu superauerat annos. 465 is primam ante aciem pictis radiabat in armis, Arsacidum ut fuluo micat ignea gemma monili. Iamque per Etruscos legio completa maniplos rectorem magno spectabat nomine Galbam. huic genus orditur Minos inclusaque tauro 470 Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres. lectos Caere uiros, lectos Cor<t>ona, superbi Tarchonis domus, et ueteres misere Grauiscae. necnon Argolico dilectum litus Haleso A<l>sium et obsessae campo squalente Fregenae. 475 adfuit et sacris interpres fulminis alis Faesula et antiquus Romanis moenibus horror Clusinum uulgus, cum, Porsena magne, iubebas nequiquam pulsos Romae imperitare Superbos. tunc, quos a niueis exegit Luna metallis, 480 insignis portu, quo non spatiosior alter innumeras cepisse rates et claudere pontum, Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis. bissenos haec prima dedit praecedere fasces et iunxit totidem tacito terrore securis. 485 haec altas eboris decorauit honore curulis et princeps Tyrio uestem praetexuit ostro. haec eadem pugnas accendere protulit aere. his mixti Nepesina cohors Aequique Falisci, quique tuos, Flauina, focos, Sabatia quique 490 stagna tenent Ciminique lacum, qui Sutria tecta haud procul et sacrum Phoebo Soracte frequentant. spicula bina gerunt: capiti cudone ferino sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus. Hae bellare acies norant. at Marsica pubes 495 et bellare manu et chelydris cantare soporem uipereumque herbis hebetare et carmine dentem. Ae<e>tae prolem Angitiam mala gramina primam monstrauisse ferunt tactuque domare uenena et lunam excussisse polo, stridoribus amnes 500 frenantem, ac siluis montes nudasse uocatis. sed populis nomen posuit metuentior hospes, cum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton. Marruuium ueteris celebratum nomine Marri 505 urbibus est illis caput, interiorque per udos Alba sedet campos pomisque rependit aristas. cetera in obscuro famae et sine nomine uulgi, sed numero castella ualent. coniungitur acer Paelignus gelidoque rapit Sulmone cohortes. 510 haud illo leuior bellis Vestina iuuentus 515 agmina densauit uenatu dura ferarum: quae, Fiscelle, tuas arces Pinnamque uirentem pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aueiae. Marrucina simul, Frentanis aemula pubes, Corfini populos magnumque Teate trahebat. 520 omnibus in pugnam fertur sparus, omnibus alto adsuetae uolucrem caelo demittere fundae. pectora pellis obit caesi uenatibus ursi. <Nec Sidicina cohors defit. Viriasius armat 523a mille uiros, nulli uictus uel ponere castra 523b uel iunxisse ratem duroque resoluere muros 523c ariete et in turrim subitos immittere pontis.> 523d Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles, 511 quem genuere Cales. non paruus conditor urbi, ut fama est, Calais, Boreae quem rapta per auras Orithyia uago Geticis nutriuit in antris. Iam uero, quos diues opum, quos diues auorum 524 e toto dabat ad bellum Campania tractu, ductorum aduentu<m> uicinis sedibus Osci seruabant: Sinuessa tepens fluctuque sonorum Vulturnum, quasque euertere silentia Amyclae Fundique et regnata Lamo Caieta domusque Antiphatae, compressa freto, stagnisque palustre 530 Liternum et quondam fatorum conscia Cyme. illic Nuceria et Gaurus naualibus acta prole Dicarchea, multo cum milite Graia illic Parthenope ac Poeno non peruia Nola, Allifae et Clanio contemptae semper Acerrae. 535 Sarrastis etiam populos totasque uideres Sarni mitis opes; illic, quos sulphure pingues Phlegraei legere sinus, Misenus et ardens ore Giganteo sedes Ithacesia Bai. non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea 540 Inarime, non antiqui saxosa Telonis insula, nec paruis aberat Calatia muris, Surrentum et pauper sulci Cerealis Abella, in primis Capua, heu rebus seruare serenis inconsulta modum et prauo peritura tumore! 545 laetos rectoris formabat Scipio bello. ille uiris pila et ferro circumdare pectus addiderat. leuiora domo de more parentum gestarant tela, ambustas sine cuspide cornos; aclydis usus erat factaeque ad rura bipennis. 550 ipse inter medios uenturae ingentia laudis signa dabat: uibrare sudem, tramittere saltu muralis fossas, undosum frangere nando indutus thoraca uadum: spectacula tanta ante acies uirtutis erant. saepe alite planta 555 ilia perfossum et campi per aperta uolantem ipse pedes praeuertit ecum, saepe arduus idem castrorum spatium et saxo tramisit et hasta. Martia frons facilesque comae nec pone retroque caesaries breuior. flagrabant lumina miti 560 aspectu, gratusque inerat uisentibus horror. Adfuit et Samnis, nondum uergente fauore ad Poenos, sed nec ueteri purgatus ab ira: qui Batulum Nucrasque metunt, Bouiania quique exagitant lustra aut Caudinis faucibus haerent, 565 et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosue obscura incultis Herdonia misit ab agris. Bruttius, haud dispar animorum, unaque iuuentus Lucanis excita iugis Hirpinaque pubes horrebat telis et tergo hirsuta ferarum. 570 hos uenatus alit: lustra incoluere sitimque auertunt fluuio, somnique labore parantur. Additur his Calaber Sallentinaeque cohortes necnon Brundisium, quo desinit Itala tellus. parebat legio audaci permissa Cethego, 575 cui socias uires atque indiscreta maniplis arma recensebant: nunc sese ostendere miles Leucosiae e <s>copulis, nunc, quem Picentia Paesto misit et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae, nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt 580 duritiem lapidum mersis inolescere ramis. ille et pugnacis laudauit tela Salerni falcatos ensis, et, quae Buxentia pubes aptabat dextris, inrasae robora clauae. ipse, umero exertus gentili more parentum, 585 difficili gaudebat equo roburque iuuentae flexi cornipedis duro exercebat in ore. Vos etiam accisae desolataeque uirorum, Eridani gentes, nullo attendente deorum uotis tunc uestris casura ruistis in arma. 590 certauit Mutinae quassata Placentia bello, Mantua mittenda certauit pube Cremonae, Mantua, Musarum domus atque ad sidera cantu euecta Aonio et Smyrnaeis aemula plectris. tum Verona Athesi circumflua et undique sollers 595 arua coronantem nutrire Fauentia pinum, Vercellae, fuscique ferax Pollentia uilli, et quondam Teucris comes in Laurentia bella Ocni prisca domus, paruique Bononia Rheni, quique graui remo limosis segniter undis 600 lenta paludosae proscindunt stagna Rauennae. tum Troiana manus, tellure antiquitus orti Euganea profugique sacris Antenoris oris. necnon cum Venetis Aquileia ~superfluit armis. tum pernix Ligus et sparsi per saxa Vagenni 605 in decus Hannibalis duros misere nepotes. maxima tot populis rector fiducia Brutus ibat et hortando notum accendebat in hostem. laeta uiro grauitas ac mentis amabile pondus et sine tristitia uirtus. non ille rigoris 610 ingratas laudes nec nubem frontis amabat nec famam laeuo quaerebat limite uitae. Addiderat ter mille uiros, in Marte sagittae expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna. non totidem Ilua uiros, sed laetos cingere ferrum 615 armarat patrio, quo nutrit bella, metallo. Ignosset quamuis auido committere pugnam Varroni, quicumque simul tot tela uideret. tantis agminibus Rhoeteo litore quondam feruere, cum magnae Troiam inuasere Mycenae, 620 mille rates uidit Leandrius Hellespontus. Vt uentum ad Cannas, urbis uestigia priscae, defigunt diro signa infelicia uallo. nec tanta miseris iamiam impendente ruina cessarunt superi uicinas prodere clades. 625 per sudum attonitis pila exarsere maniplis, et celsae toto ceciderunt aggere pinnae, nutantique ruens prostrauit uertice siluas Garganus, fundoque imo mugiuit anhelans Aufidus, et magno late distantia ponto 630 terruerunt pauidos accensa Ceraunia nautas. quaesiuit Calaber, subducta luce repente immensis tenebris, et terram et litora Sipus, obseditque frequens castrorum limina bubo. nec densae trepidis apium se inuoluere nubes 635 cessarunt aquilis. non unus crine corusco regnorum euersor rubuit letale cometes. castra quoque et uallum rabidae sub nocte silenti inrupere ferae raptique ante ora pauentum adiunctos uigilis sparserunt membra per agros. 640 ludificante etiam terroris imagine somnos Gallorum uisi bustis erumpere manes, terque quaterque solo penitus tremuere reuulsae Tarpeiae rupes, atque atro sanguine flumen manauit Iouis in templis, lacrimaeque uetusta 645 effigie patris large fluxere Quirini. maior et horrificis sese extulit Allia ripis. non Alpes sedere loco, non nocte dieue ingentis inter stetit Apenninus hiatus. axe super medio, Libyes a parte, coruscae 650 in Latium uenere faces, ruptusque fragore horrisono polus, et uultus patuere Tonantis. Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignis Vesbius intonuit, scopulisque in nubila iactis Phlegraeus tetigit trepidantia sidera uertex. 655 Ecce inter medios belli praesagus, et ore attonito sensuque simul, clamoribus implet miles castra feris et anhelat clade futura: 'Parcite, crudeles superi. iam stragis aceruis deficiunt campi. uideo per densa uolantem 660 agmina ductorem Libyae currusque citatos arma uirum super atque artus et signa trahentem. turbinibus furit insanis et proelia uentus inque oculos inque ora rotat. cadit immemor aeui nequiquam, Trasimenne, tuis Seruilius oris 665 subductus. quo, Varro, fugis? pro Iuppiter! ictu procumbit saxi fessis spes ultima Paulus. cesserit huic Trebia exitio. pons ecce cadentum corporibus struitur, reicitque cadauera fumans Aufidus, ac uictrix insultat belua campis. 670 gestat Agenoreus nostro de more secures consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces. in Libyam Ausonii portatur pompa triumphi. o dolor! hoc etiam, superi, uidisse iubetis? congesto, laeuae quodcumque auellitur, auro 675 metitur Latias uictrix Carthago ruinas.'
LIBER NONUS
Turbato monstris Latio cladisque futurae signa per Ausoniam prodentibus inrita diuis, haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae omina uenturae, consul traducere noctem exsomnis telumque manu uibrare per umbras 5 ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acris exercere tubas nocturnaque classica uelle. nec minor in Poeno properi certaminis ardor. erumpunt uallo fortuna urgente sinistra consertaeque manus. nam sparsi ad pabula campis 10 uicinis raptanda Macae fudere uolucrem telorum nubem. ante omnis inuadere bella Mancinus gaudens hostilique unguere primus tela cruore cadit, cadit et numerosa iuuentus. nec pecudum fibras Varro et contraria Paulo 15 auspicia incusante deum compesceret arma, ni sors alterni iuris, quo castra reguntur, arbitrium pugnae properanti in fata negasset. quae tamen haud ualuit perituris milibus una plus donasse die. rediere in castra, gemente 20 haud dubie Paulo, qui crastina iura uideret amenti cessura uiro, frustraque suorum seruatas a caede animas. nam turbidus ira infensusque morae dilata ob proelia ductor 'Sicine, sic' inquit 'grates pretiumque rependis, 25 Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te legibus atque urnae dira eripuere minanti? tradant immo hosti reuocatos ilicet enses, tradant arma iube, aut pugnantum deripe dextris. sed uos, quorum oculos atque ora umentia uidi, 30 uertere cum consul terga et remeare iuberet, ne morem et pugnae signum expectate petendae. dux sibi quisque uiam rapito, cum spargere primis incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus. pandam egomet propere portas. ruite ocius atque hunc 35 ereptum reuocata diem.' sic turbidus aegra pestifero pugnae castra incendebat amore. At Paulus, iam non idem nec mente nec ore, sed qualis stratis deleto milite campis post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro 40 obuersante malo, ceu iam spe lucis adempta cum stupet exanimata parens natique tepentis nequiquam fouet extremis amplexibus artus, 'Per totiens' inquit 'concussae moenia Romae, perque has, nox Stygia quas iam circumuolat umbra, 45 insontis animas, cladi parce obuius ire. dum transit diuum furor et consumitur ira Fortunae, nouus Hannibalis, sat, nomina ferre si discit miles nec frigidus aspicit hostem. nonne uides, cum uicinis auditur in aruis, 50 quam subitus linquat pallentia corpora sanguis, quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger, ut rere, in pugnas Fabius quotcumque sub illis culpatis duxit signis, nunc arma capessunt. at quos Flaminius++sed dira auertite diui. 55 sin nostris animus monitis precibusque repugnat, aures pande deo. cecinit Cymaea per orbem haec olim uates et te praesaga tuosque uulgauit terris proauorum aetate furores. iamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram 60 fata cano uates: sistis ni crastina signa, firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae sanguine. nec Graio posthac Diomede ferentur, sed te, si perstas, insignes consule campi.' haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae. 65 Necnon et noctem sceleratus polluit error. Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris seruitium Satricus, mox inter praemia regi Autololum dono datus ob uirtutis honorem. huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti 70 matris in uberibus nati, Mancinus et una nomine Rhoeteo Solimus. nam Dardana origo et Phrygio genus a proauo, qui sceptra secutus Aeneae claram muris fundauerat urbem ex sese dictam Solimon. celebrata colonis 75 mox Italis paulatim attrito nomine Sulmo. at tum barbaricis Satricus cum rege cateruis aduectus, quo non spretum, si posceret usus, noscere Gaetulis Latias interprete uoces, postquam posse datum Paeligna reuisere tecta 80 et patrium sperare Larem, ad conamina noctem aduocat ac furtim castris euadit iniquis. sed fuga nuda uiri. sumpto nam prodere coepta uitabat clipeo et dextra remeabat inermi. exuuias igitur prostrataque corpora campo 85 lustrat et exutis Mancini cingitur armis. iamque metus leuior. uerum, cui dempta ferebat exangui spolia et cuius nudauerat artus, natus erat, paulo ante Maca prostratus ab hoste. Ecce sub aduentum noctis primumque soporem 90 alter natorum, Solimus, uestigia uallo Ausonio uigil extulerat, dum sorte uicissim alternat portae excubias, fratrisque petebat Mancini stratum sparsa inter funera corpus, furtiua cupiens miserum componere terra. 95 nec longum celerarat iter, cum tendere in armis aggere Sidonio uenientem conspicit hostem, quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro Aetoli condit membra occultata Thoantis. inde, ubi nulla sequi propius pone arma uirumque 100 incomitata uidet uestigia ferre per umbras, prosiliens tumulo contorquet nuda parentis in terga haud frustra iaculum, Tyriamque sequentum Satricus esse manum et Sidonia uulnera credens, auctorem caeci trepidus circumspicit ictus. 105 Verum ubi uictorem iuuenili robore cursus attulit et notis fulsit lux tristis ab armis fraternusque procul luna prodente retexit ante oculos sese et radiauit comminus umbo, exclamat iuuenis subita flammatus ab ira: 110 'Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles nec frater, Mancine, tuus fatearque nepotem Pergameo indignum Solimo, si euadere detur huic nostras impune manus. tu nobile gestes germani spolium ante oculos referasque superba 115 me spirante domus Paelignae perfidus arma? haec tibi, cara parens Acca, ad solacia luctus dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro.' Talia uociferans stricto mucrone ruebat. ast illi iam tela manu iamque arma fluebant 120 audita patria natisque et coniuge et armis, ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror. tum uox semanimi miseranda effunditur ore: 'Parce, precor, dextrae, non ut mihi uita supersit (quippe nefas hac uelle frui), sed sanguine nostro 125 ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille captiuus, patrias nunc primum aduectus in oras, ille ego sum Satricus, Solimi genus. haud tua, nate, fraus ulla est. iaceres in me cum feruidus hastam, Poenus eram. uerum castris elapsus acerbis 130 ad uos et carae properabam coniugis ora: hunc rapui exanimi clipeum. sed iam unice nobis haec fratris tumulis arma excusata reporta. curarum tibi prima tamen sit, nate, referre ductori monitus Paulo, producere bellum 135 nitatur Poenoque neget certamina Martis. augurio exultat diuum immensamque propinqua stragem acie sperat. quaeso, cohibete furentem Varronem: namque hunc fama est impellere signa. sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine uitae 140 solamen cauisse meis. nunc ultima, nate, inuento simul atque amisso redde parenti oscula.' sic fatus galeam exuit atque rigentis inuadit nati tremebundis colla lacertis: attonito mentis uerbis sanare pudorem 145 uulneris impressi <et> telum excusare laborat: 'Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis? non nox errorem nigranti condidit umbra? cur trepidas? da, nate, magis, da iungere pectus. absoluo pater ipse manum, atque in fine laborum 150 hac condas oculos dextra, precor.' at miser imo pectore suspirans iuuenis non uerba uicesque adloquio uocemue refert, sed sanguinis atri sistere festinat cursum laceroque ligare ocius inlacrimans altum uelamine uulnus. 155 tandem inter gemitus miserae erupere querelae: 'Sicine te nobis, genitor, Fortuna reducit in patriam? sic te nato natumque parenti impia restituit? felix o terque quaterque frater, cui fatis genitorem agnoscere ademptum. 160 ast ego, Sidoniis imperditus, ecce, parentem uulnere cognosco. saltem hoc, Fortuna, fuisset solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses infausti generis. uerum linquetur iniquis non ultra superis nostros <s>celerare labores.' 165 Haec dum amens queritur, iam deficiente cruore in uacuas senior uitam disperserat auras. tum iuuenis maestum attollens ad sidera uultum 'Pollutae dextrae et facti Titania testis infandi, quae nocturno mea lumine tela 170 derigis in patrium corpus, non amplius' inquit 'his oculis et damnato uiolabere uisu.' haec memorat, simul ense fodit praecordia et atrum sustentans uulnus mananti sanguine signat in clipeo mandata patris: fvge proelia varro, 175 ac summi tegimen suspendit cuspide teli defletumque super prosternit membra parentem. Talia uenturae mittebant omina pugnae Ausoniis superi, sensimque abeuntibus umbris conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo. 180 ductor in arma suos Libys et Romanus in arma excibant de more suos, Poenisque redibat qualis nulla dies omni surrexerit aeuo. 'Non uerborum' inquit 'stimulantum' Poenus 'egetis, Herculeis iter a metis ad Iapygis agros 185 uincendo emensi. nusquam est animosa Saguntos, concessere Alpes, pater ipse superbus aquarum Ausoni<d>um Eridanus captiuo defluit alueo. strage uirum mersus Trebia est, atque ora sepulcro Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent 190 ossibus ac nullo sulcantur uomere campi. clarior his titulus plusque adlatura cruoris lux oritur. mihi magna satis, sat uero superque bellandi merces sit gloria: cetera uobis uincantur. quicquid diti deuexit Hibero, 195 quicquid in Aetnaeis iactauit Roma triumphis, quin etiam Libyco si quid de litore raptum condidit, in uestros ueniet sine sortibus enses. ferte domos quod dextra dabit. nil ductor honoris ex opibus posco. raptor per saecula longa 200 Dardanus edomitum uobis spoliauerit orbem. qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen, seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono, adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi rura magis centum Cereri fruticantia culmis, 205 electos optare dabo inter praemia campos. addam etiam, flaua Thybris quas inrigat unda, captiuis late gregibus depascere ripas. qui uero externo socius mihi sanguine Byrsae signa moues, dextram Ausonia si caede cruentam 210 attolles, hinc iam ciuis Carthaginis esto. neu uos Garganus Daunique fefellerit ora, ad muros statis Romae. licet auia longe urbs agat et nostro procul a certamine distet, hic hodie ruet, atque ultra te ad proelia miles 215 nulla uoco: ex acie tende in Capitolia cursum.' Haec memorat. tum propulso munimine ualli fossarum rapuere moras, aciemque locorum consilio curuis accommodat ordine ripis. barbaricus laeuo stetit ad certamina cornu 220 bellator Nasamon unaque immanior artus Marmarides, tum Maurus atrox Garamasque Macesque et Massylae acies et ferro uiuere laetum uulgus Adyrmachidae pariter, gens accola Nili, corpora ab immodico seruans nigrantia Phoebo. 225 quis positum agminibus caput imperiumque Nealces. at parte in dextra, sinuat qua flexibus undam Aufidus et curuo circum errat gurgite ripas, Mago regit. subiere leues, quos horrida misit Pyrene, populi et uario cinxere tumultu 230 flumineum latus: effulget caetrata iuuentus, Cantaber ante alios nec tectus tempora Vasco ac torto miscens Baliaris proelia plumbo Baetigenaeque uiri. celsus media ipse coercet agmina, quae patrio firmauit milite quaeque 235 Celtarum Eridano perfusis saepe cateruis. sed qua se fluuius retro labentibus undis eripit et nullo cuneos munimine uallat, turritas moles ac propugnacula dorso belua nigranti gestans, ceu mobilis agger, 240 nutat et erectos attollit ad aethera muros. cetera iam Numidis circumuolitare uagosque ferre datur cursus et toto feruere campo. Dum Libys incenso dispensat milite uires hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget 245 factis quemque suis et se cognoscere iactat qua dextra ueniant stridentis sibila teli, promittitque uiris nulli se defore testem, iam Varro exacta uallo legione mouebat cladum principia, ac pallenti laetus in unda 250 laxabat sedem uenturis portitor umbris. stant primi, quos sanguineae pendente uetabant ire notae clipeo, defixique omine torpent. iuxta terribilis facies: miseranda iacebant corpora in amplexu, natusque in pectore patris 255 imposita uulnus dextra letale tegebat. effusae lacrimae, Mancinique inde reuersus fraterna sub morte dolor, tum triste mouebat augurium et similes defuncto in corpore uultus. ocius erroris culpam deflendaque facta 260 ductori pandunt atque arma uetantia pugnam. ille ardens animi 'Ferte haec' ait 'omnia Paulo. namque illum, cui femineo stant corde timores, mouerit ista manus, quae caede imbuta nefanda, cum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno 265 signauit moriens sceleratum sanguine carmen.' Tum minitans propere discribit munera pugnae, quaque feras saeuus gentes aciemque Nealces temperat, hac sese Marso cum milite cumque Samnitum opponit signis et Iapyge alumno. 270 at campi medio (namque hac in parte uidebat stare ducem Libyae) Seruilius obuia adire arma et Picentis Vmbrosque inferre iubetur. cetera Paulus habet dextro certamina cornu. his super insidias contra Nomadumque uolucrem 275 Scipiadae datur ire manum, quaeque arte dolisque scindent se turmae, praedicit spargere bellum. Iamque propinquabant acies, agilique uirorum discursu mixtoque simul calefacta per ora cornipedum hinnitu et multum strepitantibus armis 280 errabat caecum turbata per agmina murmur. sic, ubi prima mouent pelago certamina uenti, inclusam rabiem ac sparsuras astra procellas parturit unda freti fundoque emota minacis expirat per saxa sonos atque acta cauernis 285 torquet anhelantem spumanti uertice pontum. Nec uero fati tam saeuo in turbine solum terrarum fuit ille labor. discordia demens intrauit caelo superosque ad bella coegit. hinc Mauors, hinc Gradiuum comitatus Apollo 290 et domitor tumidi pugnat maris, hinc Venus amens, hinc Vesta et captae stimulatus caede Sagunti Amphitryoniades, pariter ueneranda Cybebe Indigetesque dei Faunusque satorque Quirinus alternusque animae mutato Castore Pollux. 295 contra cincta latus ferro Saturnia Iuno et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis, ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon, multaque praeterea diuorum turba minorum. quorum ubi mole simul uenientum et gressibus alma 300 intremuit tellus, pars impleuere propinquos diuisi montes, pars sedem nube sub alta ceperunt: uacuo descensum ad proelia caelo. Tollitur immensus deserta ad sidera clamor, Phlegraeis quantas effudit ad aethera uoces 305 terrigena in campis exercitus, aut sator aeui quanta Cyclopas noua fulmina uoce poposcit Iuppiter, extructis uidit cum montibus ire magnanimos raptum caelestia regna Gigantas. nec uero prima in tantis concursibus hasta 310 ulla fuit: stridens nimbus certante furore telorum simul effusus, cupidaeque cruoris hinc atque hinc animae gemina cecidere procella. ac <p>rius insanus dextra qua<m> ducitur ensis bellantum pars magna iacet. super ipsa suorum 315 corpora consistunt auidi calcantque gementis. nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu auertiue potest pubes, aut ordine pelli fixa suo Sarrana manus, quam uellere sede si coeptet Calpen impacto gurgite pontus. 320 amisere ictus spatium, nec morte peracta artatis cecidisse licet. galea horrida flictu aduersae ardescit galeae, clipeusque fatiscit impulsu clipei, atque ensis contunditur ense. pes pede, uirque uiro teritur, tellusque uideri 325 sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens abstulit ingestis nox densa sub aethere telis. quis astare loco dederat Fortuna secundo, contorum longo et procerae cuspidis ictu, ceu primas agitent acies, certamina miscent. 330 at, quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo, missilibus certant pugnas aequare priorum. ultra clamor agit bellum, milesque cupiti Martis inops saeuis impellit uocibus hostem. non ullum defit teli genus. <h>i sude pugnas, 335 hi pinu flagrante cient, hi pondere pili, at saxis fundaque alius iaculoque uolucri. interdum stridens per nubila fertur harundo, interdumque ipsis metuenda phalarica muris. Speramusne, deae, quarum mihi sacra coluntur, 340 mortali totum hunc aperire in saecula uoce posse diem? tantumne datis confidere linguae, ut Cannas uno ore sonem? si gloria uobis nostra placet neque uos magnis auertitis ausis, huc omnis cantus Phoebumque uocate parentem. 345 uerum utinam posthac animo, Romane, secunda, quanto nunc aduersa, feras, si<n>tque hactenus, oro, nec libeat temptare deis an Troia proles par bellum tolerare queat. tuque anxia fati pone, precor, lacrimas et adora uulnera laudes 350 perpetuas paritura tibi. nam tempore, Roma, nullo maior eris. mox sic labere secundis ut sola cladum tuearis nomina fama. Iamque inter uarias Fortuna utrimque uirorum alternata uices incerto eluserat iras 355 euentu, mediaque diu pendente per ambas spe gentis, paribus Mauors flagrabat in armis: mitia ceu uiridis agitant cum flamina culmos, necdum maturas impellit uentus aristas, huc atque huc it summa seges nutansque uicissim 360 alterno lente motu incuruata nitescit. tandem barbaricis perfractam uiribus acri dissipat incurrens aciem clamore Nealces. laxati cunei, perque interualla citatus inrupit trepidis hostis. tum turbine nigro 365 sanguinis exundat torrens, nullumque sub una cuspide procumbit corpus. dum uulnera tergo bellator timet Ausonius, per pectora saeuas exceptat mortes et leto dedecus arcet. Stabat cum primis mediae certamine pugnae 370 aspera semper amans et par cuicumque periclo Scaeuola, nec tanta uitam iam strage uolebat, sed dignum proauo letum et sub nomine mortem. is postquam frangi res atque augescere uidit exitium, 'Breuis hoc uitae, quodcumque relictum, 375 extendamus;' ait 'nam uirtus futtile nomen, ni decori sat sint pariendo tempora leti.' dixit et in medios, qua dext<e>ra concita Poeni limitem agit, uasto conixus turbine fertur. hic exultantem Caralim atque erepta uolentem 380 induere excelso caesi gestamina trunco ense subit, capuloque tenus ferrum impulit ira. uoluitur ille ruens atque arua hostilia morsu adpetit et mortis premit in tellure dolores. nec Gabari<s> Sicchaeque uirum tenuere furentes 385 concordi uirtute manus; sed perdidit acer, dum stat, decisam Gabar inter proelia dextram; at Siccha auxilium, magno turbante dolore, dum temere accelerat, calcato improuidus ense succidit ac nudae sero uestigia plantae 390 damnauit dextraque iacet morientis amici. tandem conuertit fatalia tela Nealcae fulminei gliscens iuuenis furor. exilit ardens nomine tam claro stimulante ad praemia caedis. tum silicem scopulo auulsum, quem montibus altis 395 detulerat torrens, raptum contorquet in ora turbidus. incusso crepuerunt pondere malae, ablatusque uiro uultus: concreta cruento per nares cerebro sanies fluit, atraque manant orbibus elisis et trunca lumina fronte. 400 sternitur unanimo Marius succurrere Capro conatus metuensque uiro superesse cadenti. lucis idem auspicium ac patrium et commune duobus paupertas: sacro iuuenes Praeneste creati miscuerant studia et iuncta tellure serebant. 405 uelle ac nolle ambobus idem sociataque toto mens aeuo ac paruis diues concordia rebus. occubuere simul, uotisque ex omnibus unum id Fortuna dedit, iunctam inter proelia mortem. arma fuere decus uictori bina Symaetho. 410 Sed longum tanto laetari munere casus haud licitum Poenis. aderat terrore minaci Scipio conuersae miseratus terga cohortis et cuncti fons Varro mali flauusque comarum Curio et a primo descendens consule Brutus. 415 atque his fulta uiris acies repararet ademptum mole noua campum, subito ni turbine Poenus agmina frenasset iam procurrentia ductor. isque ut Varronem procul inter proelia uidit et iuxta sagulo circumuolitare rubenti 420 lictorem, 'Nosco pompam atque insignia nosco. Flaminius modo talis' ait. tum feruidus acrem ingentis clipei tonitru praenuntiat iram. heu miser! aequari potuisti funere Paulo, si tibi non ira superum tunc esset ademptum 425 Hannibalis cecidisse manu. quam saepe querere, Varro, deis, quod Sidonium defugeris ensem! nam, rapido subitam portans in morte salutem procursu ~incepta in sese discrimina uertit Scipio. nec Poenum, quamquam est ereptus opimae 430 caedis honor, mutasse piget maiore sub hoste proelia et erepti Ticina ad flumina patris exigere oblato tandem certamine poenas. stabant educti diuersis orbis in oris, quantos non alias uidit concurrere tellus, 435 Marte uiri dextraque pares, sed cetera ductor anteibat Latius, melior pietate fideque. Desiluere caua turbati ad proelia nube, Mauors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno, aduentuque deum intrepidis ductoribus ambae 440 contremuere acies. ater, qua pectora flectit Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis. fulgent sanguinei, geminum uibrare cometem ut credas, oculi, summaque in casside largus 445 undantis uoluit flammas ad sidera uertex. at Mauors, moto proturbans aera telo et clipeo campum inuoluens, Aetnaea Cyclopum munere fundentem loricam incendia gestat ac pulsat fulua consurgens aethera crista. 450 Ductores pugnae intenti, quantumque uicissim audere<nt>, propius mensi, tamen arma ferentis sensere aduenisse deos et laetus uterque spectari superis addebant mentibus iras. iamque ictu ualido libratam a pectore Poeni 455 Pallas in oblicum dextra detorserat hastam, et Gradiuus, opem diuae portare ferocis exemplo doctus, porgebat protinus ensem Aetnaeum in pugnas iuueni ac maiora iubebat. tum Virgo ignescens penitus uiolenta repente 460 suffudit flammis ora atque obliqua retorquens lumina turbato superauit Gorgona uultu. erexere omnes immania membra chelydri aegide commota, primique furoris ad ictus rettulit ipse pedem sensim a certamine Mauors. 465 hic dea conuulsam rapido conamine partem uicini montis scopulisque horrentia saxa in Martem furibunda iacit, longeque relatos expauit sonitus tremefacto litore Sason. At non haec superum fallebant proelia regem. 470 demittit propere succinctam nubibus Irim quae nimios frenet motus, ac talia fatur: 'I, dea, et Oenotris uelox adlabere terris germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras nec speret fixas Parcarum uertere leges. 475 dic etiam: "Ni desistis (nam uirus et aestus flammiferae noui mentis) nec colligis iram, aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces."' Quae postquam accepit dubitans Tritonia uirgo nec sat certa diu, patriis an cederet armis, 480 'Absistemus' ait 'campo. sed Pallade pulsa num fata auertet? caeloque arcebit ab alto cernere Gargani feruentia caedibus arua?' haec effata caua Poenum in certamina nube sublatum diuersa tulit terrasque reliquit. 485 At Gradiuus atrox remeantis in aethera diuae abscessu reuocat mentes fusosque per aequor ipse manu magna nebulam circumdatus acri restituit pugnae. conuertunt signa nouamque instaurant Itali uersa formidine caedem. 490 cum uentis positus custos, cui flamina carcer imperio compressa tenet caelumque ruentes Eurique et Boreae parent Corique Notique, Iunonis precibus promissa haud parua ferentis regnantem Ae<t>olis Vulturnum in proelia campis 495 effrenat. placet hic irae exitiabilis ultor. qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro concepitque ignes et flammea protulit ora, euolat horrendo stridore ac Daunia regna perflat agens caecam glomerato puluere nubem. 500 eripuere oculos aurae uocemque manusque. uertice harenoso candentis, flebile dictu, torquet in ora globos Italum et bellare maniplis iussa laetatur rabie. tum mole ruinae sternuntur tellure <et> miles et arma tubaeque, 505 atque omnis retro flatu occursante refertur lancea et in tergum Rutulis cadit inritus ictus. atque idem flatus Poenorum tela secundant, et uelut ammento contorta hastilia turbo adiuuat ac Tyrias impellit stridulus hastas. 510 tum denso fauces praeclusus puluere miles ignauam mortem compresso maeret hiatu. ipse caput flauum caligine conditus atra Vulturnus multaque comam perfusus harena nunc uersos agit a tergo stridentibus alis, 515 nunc mediam in frontem ueniens clamante procella obuius arma quatit patuloque insibilat ore. interdum intentos pugnae et iam iamque ferentis hostili iugulo ferrum conamine et ictu auertit dextramque ipso de uulnere uellit. 520 nec satis Ausonias passim foedare cohortes: in Martem uomit immixtas mugitibus auras bisque dei summas uibrauit turbine cristas. Quae dum Romuleis exercet proelia turmis Aeolius furor et Martem succendit in iras, 525 adfatur Virgo, socia Iunone, parentem: 'Quantos Gradiuus fluctus in Punica castra, respice, agit quantisque furens se caedibus implet! nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim? quamquam ego non Teucros (nostro cum pignore regnet 530 Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim) non Teucros delere aderam, sed lumen alumnae Hannibalem Libyae pelli florentibus annis uita atque extingui primordia tanta negabam.' Excipit hic Iuno longique laboris ab ira 535 'Immo,' ait 'ut noscant gentes, immania quantum regna Iouis ualeant cunctisque potentia quantum antistet, coniunx, superis tua, disice telo flagranti (nil oramus) Carthaginis arces Sidoniamque aciem uasto telluris hiatu 540 Tartareis immerge uadis aut obrue ponto.' Contra quae miti respondet Iuppiter ore: 'Certatis fatis et spes extenditis aegras. ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas, contundet Tyrios iuuenis ac nomina gentis 545 induet et Libycam feret in Capitolia laurum. at, cui tu, coniunx, cui das animosque decusque, (fata cano) auertet populis Laurentibus arma. nec longe cladis metae. uenit hora diesque, qua nullas umquam transisse optauerit Alpes.' 550 sic ait atque Irim propere demittit Olympo quae reuocet Martem iubeatque abscedere pugna. nec uetitis luctatus abit Gradiuus in altas cum fremitu nubes, quamquam lituique tubaeque uulneraque et sanguis et clamor et arma iuuarent. 555 Vt patuit liber superum certamine tandem laxatusque deo campus, ruit aequore ab imo Poenus quo sensim caelestia fugerat arma, magna uoce trahens equitemque uirosque feraeque turrigerae molem tormentorumque labores. 560 atque ubi turbantem leuioris ense cateruas agnouit iuuenem, scintillauitque cruentis ira genis, 'Quaenam Furiae quisue egit in hostem, en, Minuci, deus, ut rursus te credere nobis auderes?' inquit 'genitor tibi natus ab armis 565 ille meis ubi nunc Fabius? semel, improbe, nostras sit satis euasisse manus.' atque inde superbis hasta comes dictis murali turbine pectus transforat et uoces uenturas occupat ictu. Nec ferro saeuire sat est. appellitur atra 570 mole fera, et monstris componitur Itala pubes. nam praeuectus equo moderantem cuspide Lucas Maurum in bella boues stimulis maioribus ire ac raptare iubet Libycarum armenta ferarum. immane stridens agitur crebroque coacta 575 uulnere bellatrix properos fert belua gressus. liuenti dorso turris flammaque uirisque et iaculis armata sedet. procul aspera grando saxorum super arma ruit, passimque uolanti celsus telorum fundit Libys aggere nimbum. 580 stat niueis longum stipata per agmina uallum dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta fulget ab incuruo derecta cacumine cuspis. hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma exigit Vfentis sceleratum belua dentem 585 clamantemque ferens calcata per agmina portat. nec leuius Tadio letum: qua tegmine thorax multiplicis lini claudit latus, improba sensim corpore non laeso penetrarunt spicula dentis et sublime uirum clipeo resonante tulerunt. 590 haud excussa noui uirtus terrore pericli: utitur ad laudem casu geminumque citato uicinus fronti lumen transuerberat ense. extimulata graui sese fera tollit ad auras uulnere et erectis excussam cruribus alte 595 pone iacit uoluens reflexo pondere turrim. arma uirique simul spoliataque belua uisu sternuntur subita, miserandum, mixta ruina. Spargi flagrantis contra bellantia monstra Dardanius taedas ductor iubet et facis atrae, 600 quos fera circumfert, compleri sulphure muros. nec iusso mora. collectis fumantia lucent terga elephantorum flammis, raptusque sonoro ignis edax uento per propugnacula fertur. non aliter, Pindo Rhodopeue incendia pastor 605 cum iacit, et siluis spatiatur feruida pestis, frondosi ignescunt scopuli, subitoque per alta conlucet iuga dissultans Vulcanius ardor. it fera candenti torrente bitumine corpus amens et laxo diducit limite turmas. 610 nec cuiquam uirtus propiora capessere bella: longinquis audent iaculis et harundinis ictu. uritur impatiens et magni corporis aestu huc atque huc iactas accendit belua flammas, donec uicini tandem se fluminis undis 615 praecipitem dedit et tenui decepta liquore stagnantis per plana uadi tulit incita longis extantem ripis flammam. tum denique sese gurgitis immersit molem capiente profundo. At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis 620 igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes nunc iaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo eminus incessunt, ut qui castella per altos oppugnat munita locos atque adsidet arces. ausus digna uiro, fortuna digna secunda, 625 extulerat dextram <at>que aduersum comminus ensem Mincius infelix ausi, sed stridula anhelum feruorem effundens monstri manus abstulit acri implicitum nexu diroque ligamine torsit et superas alte miserum iaculata per auras 630 telluri elisis adflixit, flebile, membris. Has inter clades uiso Varrone sub armis increpitans Paulus 'Quin imus comminus' inquit 'ductori Tyrio, quem uinctum colla catenis staturum ante tuos currus promisimus urbi? 635 heu patria, heu plebes scelerata et praua fauoris! haud umquam expedies tam dura sorte malorum, quem tibi non nasci fuerit per uota petendum, Varronem Hannibalemne, magis.' dum talia Paulus, urget praecipitis Libys atque in terga ruentum 640 ante oculos cunctas ductoris concitat hastas. pulsatur galea et quatiuntur consulis arma. acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostis. Tum uero excussus mentem, in certamina Paulo auia diducto, conuertit Varro manuque 645 cornipedem inflectens 'Das,' inquit 'patria, poenas, quae Fabio incolumi Varronem ad bella uocasti. quaenam autem mentis uel quae discordia fati Parcarumque latens fraus est? abrumpere cuncta iamdudum cum luce libet. sed comprimit ensem 650 nescio qui deus. at <q>uae me ad grauiora reseruat! uiuamne? et fractos sparsosque cruore meorum hos referam populo fasces atque ora per urbes iratas spectanda dabo et, quo saeuius ipse Hannibal haud poscat, fugiam et te, Roma, uidebo?' 655 plura indignantem telis propioribus hostes egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.
LIBER DECIMUS
Paulus, ut aduersam uidet increbrescere pugnam, ceu fera, quae telis circumcingentibus ultro adsilit in ferrum et per uulnera colligit hostem, in medios fert arma globos seseque periclis ingerit atque omni letum molitur ab ense. 5 increpat horrendum: 'Perstate et fortiter, oro, pectoribus ferrum accipite ac sine uulnere terga ad manis deferte, uiri. nisi gloria mortis, nil superest. idem sedes adeuntibus imas hic uobis dux Paulus erit.' uelocius inde 10 Haemonio Borea pennaque citatior ibat quae redit in pugnas fugientis harundine Parthi, atque ubi certamen primi ciet immemor aeui plenus Gradiuo mentem Cato, fertur in hostis ac iuuenem, quem Vasco leuis, quem spicula densus 15 Cantaber urgebat, letalibus eripit armis. abscessere retro pauidique in terga relatos abduxere gradus: ut, laetus ualle remota cum capream uenator agit fessamque propinquo insequitur cursu et sperat iam tangere dextra, 20 si ferus aduerso subitum se protulit antro et stetit ante oculos frendens leo: deserit una et color et sanguis et tela minora periclo, nec iam speratae cura est in pectore praedae. nunc in restantis mucronem comminus urget, 25 nunc trepidos ac terga mala formidine uersos adsequitur telis. furere ac decorare labores et saeuire iuuat. cadit ingens nominis expers uni turba uiro, atque, alter si detur in armis Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae. 30 Tandem inclinato cornu sine more ruebat prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocres sternuntur leto atque Opiter quos Setia colle uitifero, celsis Labienum Cingula saxa miserunt muris. iunxit fera tempora leti 35 Sidonius non consimili discrimine miles: nam Labienus obit penetrante per ilia corno, fratres, hic umero, cecidere, hic poplite, caesis. oppetis et Tyrio super inguina fixe ueruto Maecenas, cui Maeonia uenerabile terra 40 et sceptris olim celebratum nomen Etruscis. per medios agitur, proiecto lucis amore Hannibalem lustrans, Paulus. sors una uidetur aspera, si occumbat ductore superstite Poeno. Quam metuens molem (neque enim certamine sumpto 45 tempestas tanta et rabies impune fuisset) in faciem pauidi Iuno conuersa Metelli 'Quid uanos,' inquit 'Latio spes unica consul, incassumque moues fato renuente furores? si superest Paulus, restant Aeneia regna; 50 sin secus, Ausoniam tecum trahis. ire tumentem tu contra iuuenem et caput hoc abscidere rebus turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi (tam laetus bello est) ausit certare Tonanti. et iam conuersis (uidi nam flectere) habenis 55 euasit Varro ac sese ad meliora reseruat. sit spatium fatis, et, dum datur, eripe leto hanc nostris maiorem animam: mox bella capesses.' Ad quae suspirans ductor: 'Mortemne sub armis cur poscam, causa ista parum est, quod talia nostrae 60 pertulerunt aures suadentem monstra Metellum? i, demens, i, carpe fugam. non hostica tela excipias tergo, superos precor. integer, oro, intactusque abeas atque intres moenia Romae cum Varrone simul. talin', pauidissime, dignum 65 me uita pulchraque indignum morte putasti? quippe sinit Poenus, qui nunc contraria bella ipsi ferre Ioui ualeat. pro degener altae uirtutis patrum! quando certamen inire, cuiue uirum mallem memet componere, quam qui 70 et uictus dabit et uictor per saecula nomen?' Talibus increpitat mediosque aufertur in hostis ac retro cursum tendentem ad crebra suorum agmina et in densis furantem membra maniplis per conferta uirum et stipata umbonibus arma 75 consequitur melior planta atque obtruncat Acherram, ut canis occultos agitat cum Belgicus apros erroresque ferae sollers per deuia mersa nare legit tacitoque premens uestigia rostro lustrat inaccessos uenantum indagine saltus 80 nec sistit, nisi conceptum sectatus odorem deprendit spissis arcana cubilia dumis. At coniunx Iouis, ut Paulum depellere dictis nequiquam fuit et consul non desinit irae, in faciem Mauri rursus mutata Gelestae 85 auocat ignarum saeuo a certamine Poenum: 'Huc tela, huc' inquit 'dextram implorantibus adfer, o decus aeternum Carthaginis. horrida iuxta stagnantis consul molitur proelia ripas, et laus haud alio maior datur hoste perempto.' 90 haec ait et iuuenem diuersa ad proelia raptat. Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem-- Cristae nomen erat. bis terni iuncta ferebant arma senem circa nati; pauperque penatum (sed domus haud obscura Tuder, notusque per Vmbros 95 bellator populos) factis et caede docebat natorum armigeram pugnas tractare cohortem. unanima inde phalanx, crudo ducente magistro, postquam hominum satiata nec<e> est, prostrauerat ictu innumero cum turre feram facibusque secutis 100 ardentem monstri spectabat laeta ruinam, cum subitus galeae fulgor conoque coruscae maiore intremuere iubae. nec tarda senectus (agnouit nam luce uirum): rapit agmine natos saeua parens ultro in certamina et addere passim 105 tela iubet nec manantis ex ore feroci aut quae flagrarent galea exhorrescere flammas. armiger haud aliter magni Iouis, anxia nido cum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus, obuersam spectans ora ad Phaet<h>ontia prolem, 110 explorat dubios Phoebea lampade natos. iamque suis daret ut pugnae documenta uocantis . . . . . . . . . . . 112a et medias hasta uelox praeteruolat auras. haesit multiplici non alte cuspis in auro ac senium inualido dependens prodidit ictu. 115 cui Poenus: 'Quinam ad cassos furor impulit ictus exanguem senio dextram? uix prima momordit tegmina Callaici cornus tremebunda metalli. en, reddo tua tela tibi: memorabilis ista a nobis melius discet bellare iuuentus.' 120 sic propria miseri transfigit pectora corno. At contra, horrendum, bis terna spicula dextra torta uolant, paribusque ruunt conatibus hastae: haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam uenator premit obsesso cum Maurus in antro, 125 inuadunt rabidi iam dudum et inania temptant nondum sat firmo catuli certamina dente. consumit clipeo tela et collectus in arma sustinet urgentis crepitantibus ictibus hastas Sidonius ductor, nec iam per uulnera credit 130 aut per tot caedes actum satis, iraque anhelat, ni leto det cuncta uirum iungatque parenti corpora et excidat miseros cum stirpe penatis. Tunc Abarim adfatur (namque una hic armiger ira flammabat Martem atque omnis comes ibat in actus): 135 'Suppedita mihi tela. uadis liuentis Auerni demitti globus ille cupit, qui nostra lacessit tegmina: iam stultae fructus pietatis habebit.' haec fatus iaculo Lucam, qui maximus aeui, transadigit: pressa iuuenis cum cuspide labens 140 arma super fratrum resupino concidit ore. mortiferum inde manu properantem uellere ferrum pilo Volsonem (namque hoc de strage iacentum fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare. tum Vesulum calido lapsantem in sanguine fratrum 145 ense metit rapido plenamque (heu barbara uirtus!) abscisi galeam capitis, ceu missile telum, conuersis in terga iacit. Telesinus, ad ossa inliso saxo, qua spina interstruit artus, occumbit, fratrisque uidet labentia membra 150 Quercentis, quem funda procul per inane uoluta sopierat, dum supremam Telesinus in auras exhalat lucem et dubitantia lumina condit. at fessus maerore simul cursuque metuque et tamen haud irae uacuus non certa per aequor 155 interdum insistens Perusinus membra ferebat. hunc sude, quam raptam Libyci per terga iacentis armiger obtulerat monstri, super inguina fixam, obtruncat quercuque premit uiolentus obusta. temptarat precibus saeuum lenire furorem, 160 sed Stygius primos impleuit feruor hiatus, et pulmone tenus demisit anhelitus ignem. tandem cum toto cecidit grege, nomen in Vmbro clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa aesculus aut proauis ab origine cognita quercus 165 cum fumat percussa Ioui, sacrosque per aeuum aetherio ramos populantur sulphure flammae, donec uicta deo late procumbit et omnem conlabens operit spatioso stipite prolem. Atque ea dum iuxta Tyrius stagna Aufida ductor 170 molitur, Paulus, numerosa caede futuram ultus iam mortem, ceu uictor bella gerebat. inter mille uiros iacet ingens P<h>orcys ab antris Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam, unde genus ~tristique deae manabat origo. 175 hunc obiectantem sese atque antiqua tumentem nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae, dum laeuum petit incumbens uiolentius inguen, detrahit excelsi correptum uertice coni, adflictumque premens, tergo qua balteus imo 180 sinuatur coxa<e>que sedet munimen utrique, coniecto fodit ense super: uomit ille calentem sanguinis effundens per hiantia uiscera riuum et subit Aetolos Atlanticus accola campos. Has inter strages rapido terrore coorti 185 inuadunt terga atque auerso turbine miscent bella inopina uiri, Tyrius quos fallere doctos hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem, succinctique dolis, fugerent ceu Punica castra, dediderant dextras. tum totis mentibus actam 190 in caedes aciem pone atque in terga ruentes praecipitant. non hasta uiro, non deficit ensis: e strage est ferrum atque euulsa cadauere tela. raptum Galba procul (neque enim uirtutis amorem aduersa exemisse ualent) ut uidit ab hoste 195 auferri signum, conixus corpore toto uictorem adsequitur letalique occupat ictu. ac dum comprensam caeso de corpore praedam auellit, tardeque manus moribunda remittit, transfixus gladio propere accurrentis Amorgi 200 occidit, immoriens magnis non prosperus ausis. Haec inter, ueluti nondum satiasset Enyo iras saeua truces, sublatum puluere campum Vulturnus rotat et candentis torquet harenas. iamque reluctantis stridens immane procella 205 per longum tulit ad campi suprema cauisque adflictos ripis tumidum demersit in amnem. hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aeui seruabat tacito, non felix Curio, leto. namque, furens animi dum consternata moratur 210 agmina et oppositu membrorum sistere certat, in praeceps magna propulsus mole ruentum turbatis hauritur aquis fundoque uolutus Hadriaca iacuit sine nomine mortis harena. Ingens ferre mala et Fortunae subdere colla 215 nescius, aduersa fronte incurrebat in arma uincentum consul: pereundi Martius ardor atque animos iam sola dabat fiducia mortis, cum Viriathus agens telis, regnator Hiberae magnanimus terrae, iuxta atque ante ora furentis 220 obtruncat Pauli fessum certaminis hostem. heu dolor, heu lacrimae! Seruilius, optima belli, post Paulum belli pars optima, corruit ictu barbarico magnamque cadens leto addidit uno inuidiam Cannis. tristem non pertulit iram 225 consul et, insani quamquam contraria uenti exarmat uis atque obtendit puluere lucem, squalentem rumpens ingestae toruus harenae ingreditur nimbum ac <V>iriat<h>um moris Hiberi carmina pulsata fundentem barbara caetra 230 inuadit laeuaeque fodit uitalia mammae. hic fuit extremus caedum labor. addere bello haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est uti, Roma, tibi posthac ad proelia Paulo. saxu<m> ingens, uasto libratum pondere, caeca 235 uenit in ora manu et perfractae cassidis aera ossibus infodiens compleuit sanguine uultus. inde pedem referens, labentia membra propinquo imposuit scopulo atque, undanti uulnere anhelans, sedit terribilis clipeum super ore cruento: 240 immanis ceu, depulsis leuioribus hastis, accepit leo cum tandem per pectora ferrum, stat teli patiens media tremebundus harena ac, manante iubis rictuque et naribus unda sanguinis, interdum languentia murmura torquens, 245 effundit patulo spumantem ex ore cruorem. tum uero incumbunt Libyes, super ipse citato ductor equo, qua flatus agit, qua peruius ensis, qua sonipes, qua belligero fera belua dente. obrutus hic telis ferri per corpora Piso 250 rectorem ut uidit Libyae, conixus in hastam ilia cornipedis subrecta cuspide transit conlapsoque super nequiquam incumbere coeptat, cum Poenus, propere collecto corpore, quamquam cernuus inflexo sonipes effuderat armo: 255 'Vmbraene Ausoniae rediuiua bella retractant post obitum dextra nec in ipsa morte quiescunt?' sic ait atque aegrum coeptanti attollere corpus arduus insurgens totum permiscuit ensem. Ecce, Cydonea uiolatus harundine plantam, 260 Lentulus effusis campum linquebat habenis, cum uidet in scopulo rorantem saxa cruore toruoque obtutu labentem in Tartara Paulum. mens abiit, puduitque fugae. tum uisa cremari Roma uiro, tunc ad portas iam stare cruentus 265 Hannibal; Aetoli tum primum ante ora fuere sorbentes Latium campi. 'Quid deinde relictum crastina cur Tyrios lux non deducat ad urbem, deseris in tantis puppim si, Paule, procellis? testor caelicolas,' inquit 'ni damna gubernas 270 crudelis belli uiuisque in turbine tanto inuitus, plus, Paule, (dolor uerba aspera dictat) plus Varrone noces. cape, quaeso, hunc, unica rerum fessarum spe<s>, cornipedem. languentia membra ipse leuabo umeris et dorso tuta locabo.' 275 Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem eiectans, consul: 'Macte o uirtute paterna! nec uero spes angustae, cum talia restent pectora Romuleo regno. calcaribus aufer, qua uulnus permittit, ecum atque hinc ocius urbis 280 claudantur portae (ruet haec ad moenia pestis) dic, oro: rerum Fabio tradantur habenae. nostris pugnauit monitis furor. amplius acta quid superest uita, nisi caecae ostendere plebi Paulum scire mori? feror an consumptus in urbem 285 uulneribus? quantine emptum uelit Hannibal, ut nos uertentis terga aspiciat? nec talia Paulo pectora, nec manis tam parua intramus imago. ille ego--sed uano quid enim te demoror aeger, Lentule, conquestu? perge atque hinc cuspide fessum 290 erige quadrupedem propere.' tum Lentulus urbem magna ferens mandata petit. nec Paulus inultum quod superest de luce sinit: ceu uulnere tigris letifero cedens tandem proiectaque corpus luctatur morti et languentem pandit hiatum 295 in uanos morsus, nec sufficientibus irae ictibus extrema lambit uenabula lingua. iamque coruscanti telum propiusque ferenti gressum exultantem et securo caedis Iertae non expectatum surgens defixerat ensem 300 Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa exoptans animam certantem ponere dextra. sed uicere uirum coeuntibus undique telis et Nomas et Garamas et Celtae et Maurus et Astur. hic finis Paulo. iacet altum pectus et ingens 305 dextera, quem, soli si bella agitanda darentur, aequares forsan Fabio. mors additur urbi pulchra decus misitque uiri inter sidera nomen. Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae, ceu truncus capitis, saeuis exercitus armis 310 sternitur, et uictrix toto fremit Africa campo. hic Picentum acies, hic Vmber Martius, illic Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma. passim signa iacent, quae Samnis belliger, et quae Sarrastes populi Marsaeque tulere cohortes. 315 transfixi clipei galeaeque et inutile ferrum fractaque conflictu parmarum tegmina et ore cornipedum derepta fero spumantia frena. sanguineus tumidas in campos Aufidus undas eiectat redditque furens sua corpora ripis. 320 sic Lagea ratis, uasto uelut insula ponto conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus, naufragium spargens operit freta: iamque per undas et transtra et mali laceroque aplustria uelo ac miseri fluitant reuomentes aequora nautae. 325 At Poenus, per longa diem certamina saeuis caedibus emensus, postquam eripuere furori insignem tenebrae lucem, tum denique Martem dimisit tandemque suis in caede pepercit. sed mens inuigilat curis noctisque quietem 330 ferre nequit. stimulat dona inter tanta deorum optatas nondum portas intrasse Quirini. proxima lux placet. hinc strictos ferre ocius enses, dum feruet cruor et perfusae caede cohortes, destinat ac iam claustra manu, iam moenia flamma 335 occupat et iungit Tarpeia incendia Cannis. Quo turbata uiri coniunx Saturnia coepto irarumque Iouis Latiique haud inscia fati, incautum ardorem atque auidas ad futtile uotum spes iuuenis frenare parat. ciet inde quietis 340 regnantem tenebris Somnum, quo saepe ministro edomita inuiti componit lumina fratris, atque huic adridens 'Non te maioribus' inquit 'ausis, diue, uoco nec posco ut mollibus alis des uictum mihi, Somne, Iouem. non mille premendi 345 sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos Inachiae multa superandus nocte iuuencae. ductori, precor, immittas noua somnia Poeno, ne Romam et uetitos cupiat nunc uisere muros, quos intrare dabit numquam regnator Olympi.' 350 Imperium celer exequitur curuoque uolucris per tenebras portat medicata papauera cornu. ast ubi per tacitum adlapsus tentoria prima Barcaei petiit iuuenis, quatit inde soporas deuexo capiti pennas oculisque quietem 355 inrorat, tangens Lethaea tempora uirga. exercent rabidam truculenta insomnia mentem. iamque uidebatur multo sibi milite Thybrim cingere et insultans astare ad moenia Romae. ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis 360 elata torquens flagrantia fulmina dextra Iuppiter, et lati fumabant sulphure campi, ac gelidis Anien trepidabat caerulus undis, et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum uibrabant ignes. tunc uox effusa per auras: 365 'Sat magna, o iuuenis, prensa est tibi gloria Cannis. siste gradum: nec enim sacris inrumpere muris, Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum.' attonitum uisis maioraque bella pauentem post confecta Sopor Iunonia iussa relinquit, 370 nec lux terribili purgauit imagine mentem. Quos inter motus somni uanosque tumultus dedita per noctem reliquo cum milite castra nuntiat et praedam pleno trahit agmine Mago. huic ductor laetas Tarpeio uertice mensas 375 spondenti, cum quinta diem nox orbe tulisset, celatis superum monitis clausoque pauore, uulnera et exhaustas saeuo certamine uires ac nimium laetis excusat fidere rebus. tum spe deiectus iuuenis, ceu uertere ab ipsis 380 terga iuberetur muris ac signa referre, 'Tanta mole' inquit 'non Roma, ut credidit ipsa, sed Varro est uictus. quaenam tam prospera Martis munera destituis fato patriamque moraris! mecum exultet eques: iuro hoc caput, accipe muros 385 Iliacos portasque tibi sine Marte patentis.' Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri, iam Latius sese Canusina in moenia miles colligere et profugos uicino cingere uallo coeperat. heu rebus facies inhonora sinistris! 390 non aquilae, non signa uiris, non consulis altum imperium, non subnixae lictore secures. trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina, corpora debilibus nituntur sistere membris. clamor saepe repens et saepe silentia fixis 395 in tellurem oculis: nudae plerisque sinistrae detrito clipeo, desunt pugnacibus enses, saucius omnis eques: galeis carpsere superbum cristarum decus et damnarunt Martis honores. at multa thorax perfossus cuspide, et haerens 400 loricae interdum Maurusia pendet harundo. interdum maesto socios clamore requirunt. hic Galba, hic Piso et leto non dignus inerti Curio deflentur, grauis illic Scaeuola bello. hos passim, at Pauli pariter ceu dira parentis 405 fata gemunt: ut uer<b>a mali praenuntia numquam cessarit canere et Varronis sistere mentem, utque diem hunc totiens nequiquam auerterit urbi, atque idem quantus dextra. sed cura futuri quos premit, aut fossas instant praeducere muris 410 aut portarum aditus, ut rerum est copia, firmant, quaque patet campus planis ingressibus hostis, ceruorum ambustis imitantur cornua ramis, et stilus occulitur, caecum in uestigia telum. Ecce, super clades et non medicabile uulnus, 415 reliquias belli atque imperdita corpora Poenis impia formido ac maior iactabat Erinys. trans aequor Tyrios enses atque arma parabant Punica et Hannibalem mutato euadere caelo. dux erat exilio non laetus Marte Metellus, 420 sed stirpe haud parui cognominis. is mala bello pectora degeneremque manum ad deformia agebat consulta atque alio positas spectabat in or<b>e, quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla Poenorum aut patriae penetraret fama relictae. 425 Quae postquam accepit flammata Scipio mente, quantus Sidonium contra fera proelia miscens ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant coepta uiri, ruptis foribus sese arduus infert. 430 tum quatiens strictum cum uoce ante ora pauentum mucronem: 'Tarpeia, pater, qui templa secundam incolis a caelo sedem, et Saturnia, nondum Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus aegide Gorgoneos uirgo succincta furores, 435 Indigetesque dei, sponte en per numina uestra perque caput, nullo leuius mihi numine, patris magnanimi iuro: numquam Lauinia regna linquam nec linqui patiar, dum uita manebit. ocius en testare deos, si moenia taedis 440 flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle, ausurum in terras gressus. ni talia sancis, quem tremis et cuius somnos formidine rumpis, Hannibal hic armatus adest. moriere, nec ullo Poenorum melior parietur gloria caeso.' 445 his excussa incepta minis. iamque ordine iusso obstringunt animas patriae dictataque iurant sacramenta deis et purgant pectora culpa. Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur, lustrabat campos et saeuae tristia dextrae 450 facta recensebat pertractans uulnera uisu Hannibal et magna circumstipante caterua dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis. quas strages inter, confossus pectora telis seminecem extremo uitam exhalabat in auras 455 mu<r>mure deficiens iam Cloelius oraque nisu languida uix aegro et dubia ceruice leuabat. agnouit sonipes, arrectisque auribus acrem hinnitum effundens sternit tellure Bagesum, quem tum captiuo portabat in agmina dorso. 460 hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui stante cruore soli et t<u>mulata cadauera caede euolat ac domini consistit ad ora iacentis. inde inclinatus colla et submissus in armos de more inflexis praebebat scandere terga 465 cruribus ac proprio quodam trepidabat amore. milite non illo quisquam felicius acri insultarat equo, uel si resupina citato proiectus dorso ferretur membra, uel idem si nudo staret tergo, dum rapta uolucris 470 transigeret cursu sonipes certamina campi. At Libys humanos aequantem pectore sensus haud parce miratus ecum, quinam ille sinistrae depugnet morti iuuenis, nomenque decusque erogitat letique simul compendia donat. 475 hic Cinna (ad Tyrios namque is sua uerterat arma credulus aduersis, et tum comes ibat ouanti) 'Auribus huic,' inquit 'ductor fortissime, origo est non indigna tuis. quondam sub regibus illa, quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim 480 Roma fuit. sed enim, solium indignata Superbi ut sceptra exegit, confestim ingentia bella Clusina uenere domo. si Porsena fando auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra, ille ope Maeonia et populo succinctus Etrusco 485 certabat pulsos per bella reponere reges. multa adeo nequiquam ausi, pressitque tyrannus Ianiculum incumbens u<r>bi. mox pace probata compressere odia, et positum cum foedere bellum, obsidibusque obstricta fides. mansuescere corda 490 nescia, pro superi! et nil non immite parata gens Italum pro laude pati: <b>is Cloelia senos nondum complerat primaeui corporis annos, una puellarum Laurentum et pignora pacis inter uirgineas regi tramissa cateruas. 495 facta uirum sileo. rege haec et foedere et annis et fluuio spretis mirantem interrita Thybrim tranauit, frangens undam puerilibus ulnis. cui si mutasset sexum natura, reuerti forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras, 500 Porsena. sed iuueni, ne sim tibi longior, hinc est et genus et clara memorandum uirgine nomen.' Talia dum pandit, uicinus parte sinistra per subitum erumpit clamor. permixta ruina inter et arma uirum et lacerata cadauera Pauli 505 eruerant corpus media de strage iacentum. heu quis erat! quam non similis modo Punica telis agmina turbanti, uel cum Taulantia regna uertit, et Illyrico sunt addita uincla tyranno! puluere canities atro arentique cruore 510 squalebat barba, et perfracti turbine dentes muralis saxi, tum toto corpore uulnus. Quae postquam aspexit, geminatus gaudia ductor Sidonius 'Fuge, Varro,' inquit 'fuge, Varro, superstes, dum iaceat Paulus. patribus Fabioque sedenti 515 et populo consul totas edissere Cannas. concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est, concedam tibi, Varro, fugam. at, cui fortia et hoste me digna haud paruo caluerunt corda uigore, funere supremo et tumuli decoretur honore. 520 quantus, Paule, iaces! qui tot mihi milibus unus maior laetitiae causa es. cum fata uocabunt, tale precor nobis salua Carthagine letum.' Haec ait et socium mandari corpora terrae, postera cum thalamis Aurora ru<b>ebit apertis, 525 imperat armorumque iubet consurgere aceruos, arsuros, Gradiue, tibi. tum munera iussa, defessi quamquam, accelerant sparsoque propinquos agmine prosternunt lucos: sonat icta bipenni frondosis silua atra iugis. hinc ornus et albae 530 populus alta comae, ualidis accisa lacertis, scinditur, hinc ilex proauorum condita saeclo. deuoluunt quercus et amantem litora pinum ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos. funereas tum deinde pyras certamine texunt, 535 officium infelix et munus inane peremptis, donec anhelantis stagna in Tartessia Phoebus mersit equos, fugiensque polo Titania caecam orbita nigranti traxit caligine noctem. post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena 540 ignibus atque sui terris rediere colores, supponunt flammam et manantia corpora tabo hostili tellure cremant. subit horrida mentem formido incerti casus, tacitusque pererrat intima corda pauor, si fors ita Martis iniqui 545 mox ferat, hac ipsis inimica sede iacendum. at tibi, Bellipotens, sacrum, constructus aceruo ingenti mons armorum surgebat ad astra. ipse, manu celsam pinum flammaque comantem attollens, ductor Gradiuum in uota ciebat: 550 'Primitias pugnae et laeti libamina belli Hannibal Ausonio cremat haec de nomine uictor, et tibi, Mars genitor, uotorum haud surde meorum, arma electa dicat spirantum turba uirorum.' tum face coniecta populatur feruidus ignis 555 flagrantem molem, et rupta caligine in auras actus apex claro perfundit lumine campos. hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo ibat et hostilis leti iactabat honorem. sublimem eduxere pyram mollisque uirenti 560 stramine composuere toros. superaddita dona, funereum decus: expertis inuisus et ensis et clipeus, terrorque modo atque insigne superbum tum laceri fasces, captaeque in Marte secures. non coniunx natiue aderant, non iuncta propinquo 565 sanguine turba uirum, aut celsis de more feretris praecedens prisca exequias decorabat imago omnibus exuuiis nudo, iamque Hannibal unus sat decoris laudator erat: fulgentia pingui murice suspirans inicit uelamina et auro 570 intextam chlamydem ac supremo adfatur honore: 'I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas uirtute et factis animas. tibi gloria leto iam parta insigni. nostros Fortuna labores uersat adhuc casusque iubet nescire futuros.' 575 haec Libys, atque repens crepitantibus undique flammis aetherias anima exultans euasit in auras. Fama dehinc gliscente sono iam sidera adibat, iam maria ac terras, primamque intrauerat urbem. diffidunt muris: solam pauitantibus arcem 580 sperauisse sat est. nec enim superesse iuuentam, ac stare Ausoniae uacuum sine corpore nomen, quodque adeo nondum portis inruperit hostis, contemptu cessare putant. iam tecta cremari, ac delubra rapi caedesque ante ora nefandae 585 natorum septemque arces fumare uidentur. lux una euersas bis centum in stra<g>e curulis, ac iuuenum bis tricenis orbata gemebat milibus exhaustae nutantia moenia Romae, atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi, 590 nec socium numero pariter leuiore perempto. sed uero sed enim reliqui pia turba senatus munera sortito inuadunt. celer omnia lustrans clamitat attonitis Fabius: 'Non ulla relicta est, credite, cunctandi ratio. adproperemus, ut hostis 595 nequiquam armatos ausit succedere muros. dura inter pauidos alitur fortuna sedendo, et gliscunt aduersa metu. ite ocius, arma deripite, o pubes, templis. uos atria raptim nudate et clipeos in bella refigite captos. 600 sat patriae sumus, e numero si ad proelia nostro nil minuit pauor. in patulis illa horrida campis sit metuenda lues, muros haud fregerit umquam exultare leuis nudato corpore Maurus.' Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes, 605 Varronem aduentare uagus per moenia rumor spargit et occulto perfundit pectora motu: haud secus ac, fractae rector si forte carinae litoribus solus uacuis ex aequore sospes adnatet, incerti trepidant, tendantne negentne 610 iactato dextras, ipsamque odere salutem unius amissa superantis puppe magistri. quam restare uiro labem, qui accedere portis audeat ac dirum ueniat pauitantibus omen! Hos mulcens questus Fabius deforme docebat 615 cladibus irasci uulgumque arcebat ab ira. aduersis etenim ferri non esse uirorum qui Martem inscribant genti, non posse dolores condere et ex poena solacia poscere luctus. si uero exprobrare sinant, sibi tristius illum 620 inluxisse diem, quo castris uiderit ire Varronem, quam quo uideat remeare sine armis. his dictis sedere minae, et conuersa repente pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno consulibus reputant caesis erepta duobus. 625 ergo omne effundit longo iam se agmine uulgus gratantum, magnaque actum se credere mente testantur, quod fisus auis sceptrisque superbis Laomedontiadum non desperauerit urbi. Nec minus infelix culpae grandique pudore 630 turbatus, consul titubantem ad moenia gressum portabat lacrimans: deiectum attollere uultum ac patriam aspicere et luctus renouare pigebat. quod uero reduci tum se populusque patresque offerrent, non gratari, sed poscere natos 635 quisque suos fratresque simul miseraeque parentes ire uidebantur laceranda ad consulis ora. sic igitur muto lictore inuectus in urbem damnatum superis aspernabatur honorem. At patres Fabiusque, procul maerore remoto, 640 praecipitant curas. raptim delecta iuuenta seruitia armantur, nec claudit castra saluti postpositus pudor. infixum est Aeneia regna Parcarum in leges quacumque reducere dextra proque arce et sceptris et libertatis honore 645 uel famulas armare manus. primaeua suorum corpora praetexto spoliant uelamine et armis insolitis cingunt. puerilis casside uultus clauditur atque hostis pubescere caede iubetur. idem obsecrantis, captiuum uulgus ut auro 650 pensarent paruo (nec pauca fuere precantum milia), miranti durarunt prodere Poeno. cuncta adeo scelera et noxam superauerat omnem armatum potuisse capi. tunc terga dedisse damnatis Siculas longe meritare per oras 655 impositum, donec Latio decederet hostis. haec tum Roma fuit: post te cui uertere mores si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.
LIBER UNDECIMUS
Nunc age, quos clades insignis Iapyge campo uerterit ad Libyam populos Sarranaque castra, expediam. stat nulla diu mortalibus usquam, Fortuna titubante, fides. adiungere dextras certauere palam rumpenti foedera Poeno 5 (heu nimium faciles laesis diffidere rebus!) saeuior ante alios iras seruasse repostas atque odium renouare ferox in tempore Samnis, mox leuis et sero pressurus facta pudore Bruttius, ambiguis fallax mox Apulus armis, 10 tum gens Hirpini uana indocilisque quieti et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnis manarent populos foedi contagia morbi. iamque Atella suas iamque et Calatia adegit, fas superante metu, Poenorum in castra cohortes. 15 inde Phalanteo leuitas animosa Tarento Ausonium laxare iugum. patefecit amicas alta Croton portas Afrisque ad barbara iussa Thespiadum docuit summittere colla nepotes. idem etiam Locros habuit furor. ora uadosi 20 litoris, Argiuos Maior qua Graecia muros seruat et Ionio luitur curuata profundo, laetas res Libyae et fortunam in Marte secuta, iurauit pauitans Tyrio sua proelia Marti. iam uero, Eridani tumidissimus accola, Celtae 25 incubuere malis Italum ueteresque doloris tota se socios properarunt iungere mole. Sed fas id Celtis, fas impia bella referre Boiorum fuerit populis: Capuaene furorem, quem Senonum genti, placuisse, et Dardana ab ortu 30 moenia barbarico Nom<a>dum sociata tyranno quisnam mutato tantum nunc tempore credat? luxus et insanis nutrita ignauia lustris consumptusque pudor peccando unisque relictus diuitiis probrosus honor lacerabat hiantem 35 desidia populum ac resolutam legibus urbem. insuper exitio truculenta superbia agebat. nec uitiis deerant uires. non largior ulli Ausoniae populo (sic tum Fortuna fouebat) aurique argentique modus; madefacta ueneno 40 Assyrio maribus uestis medioque dierum regales epulae atque ortu conuiuia solis deprensa et nulla macula non inlita uita. tum populo saeui patres, plebesque senatus inuidia laeta, et conlidens dissona corda 45 seditio. sed enim interea temeraria pubis delicta augebat pollutior ipsa senectus. nec, quos uile genus despectaque lucis origo foedabat, sperare sibi et deposcere primi deerant imperia ac patriae pereuntis habenas. 50 quin etiam exhilar<ar>e uiris conuiuia caede mos olim et miscere epulis spectacula dira certantum ferro, saepe et super ipsa cadentum pocula, respersis non parco sanguine mensis. Has astu adgressus quo uerteret acrius aegras 55 ad Tyrios mentes, quae nulla sorte daturam certus erat Romam (neque enim impetrata uolebat)-- Pacuuio fuit haud obscurum crimine nomen-- hortatur summi partem deposcere iuris atque alternatos sociato consule fasces 60 et, si partita renuant sedisse curuli aequatumque decus geminasque uidere secures, ultorem ante oculos atque ora astare repulsae. ergo electa manus gressu fert dicta citato. antistat cunctis praecellens Virrius ore, 65 sed genus obscurum nullique furore secundus. qui postquam coetu patrum ingentique senatu impia dementis uulgi ac uix tota profudit consulta <et> tumidis incendit uocibus aures, concordi fremitu renuentum effunditur asper 70 toto e concilio clamor, tum quisque fatigat increpitans, uocumque tremit certamine templum. Hic Torquatus, auum fronte aequauisse seuera nobilis, 'Heu Capua portantes talia dicta Romuleis durastis' ait 'succedere muris, 75 ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma post Cannas adferre suas? numquamne per auris it uestras, in Tarpeia cum sede Latini orarent paria, haud uerbis, haud uoce, sed acri propulsum dextra, qui tum mandata superbo 80 ore adportabat, tanto per limina templi turbine praecipitem reuoluti corporis actum, ut saeuo adflictus saxo spectante piaret tristia dicta Ioue et lueret uerba impia leto? en ego progenies eius, qui sede Tonantis 85 expulit orantem et nuda Capitolia consul defendit dextra.' rabidum hinc palmasque uirorum intentantem oculis proauitaque facta parantem ut uidit maiore adeo crudescere motu, excipit his frendens Fabius: 'Pro cuncta pudendi! 90 sedes, ecce, uacat, belli uiduata procella: quem, quaeso, e uobis huic imposuisse paratis inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri, prima atque ante alios sors, concedente senatu, te citat ac nostris aequat iam purpura Brutis? 95 i, demens, i, quo tendis; tibi perfida fasces det Carthago suos.' medio feruore loquentis impatiens ultra gemitu cohibere furorem fulminea toruum exclamat Marcellus ab ira: 'Quae tandem et quam lenta tenet patientia mentem, 100 o confuse nimis Gradiui turbine Varro, ut perferre queas furibunda insomnia consul? nonne exturbatos iam dudum limine templi praecipites agis ad portas, et discere cogis semiuiros, quod sit nostro de more creati 105 consulis imperium? non umquam sobria pubes et peritura breui, moneo, ocius urbe facesse. muros ante tuos, ut par est, debita ductor armatus responsa dabit.' consurgere cuncti hinc pariter magnoque uiros clamore premebant. 110 necnon et foribus propere Campana iuuentus extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae concitus Hannibalem uoluebat Virrius ore. Fuluius (huic nam spondebant praesagia mentis uenturum decus, et Capuae pereuntis imago 115 iam tum erat ante oculos) 'Non si Carthaginis' inquit 'ductorem uestris deuinctum colla catenis Romam uictor agis, posthac intrare Quirini sacratas dabitur sedes. tende ocius, oro, quo mens aegra uocat.' referunt haec inde citati 120 mixta minis et torua trucis responsa senatus. Tantane, omnipotens, caligine mersa latere fata placet? ueniet quondam felicior aetas, cum pia Campano gaudebit consule Roma et per bella diu fasces perque arma negatos 125 ultro ad magnanimos referet secura nepotes. poena superborum tamen haec durabit auorum, quod non ante suos Capua ad suffragia mittet, quam Carthago suos. Postquam nunc dicta senatus, nunc facta exposuit, tum ueris falsa per artem 130 Virrius admiscens cecinit fatale cruenti turbati<s> signum belli. furiata iuuentus arma, arma Hannibalemque uolunt. ruit undique uulgus et Poenos in tecta uocant. ingentia facta Sidonii iuuenis celebrant: ut ruperit Alpes 135 Herculei socius decoris diuisque propinquas transierit cursu rupes, ut caede referta clauserit Eridani uictor uada, uictor ut idem Lydia Romano turbarit stagna cruore, ut Trebiae ripas aeterno nomine famae 140 tradiderit Paulumque idem inter proelia et idem Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris. his super excisam primori Marte Saguntum et iuga Pyrenes et Hiberum et sacra parentis iuratumque uiro bellum puerilibus annis 145 accumulant. unum, ducibus tot caede peremptis, tot fusis acie, stare inter proelia nullis attactum telis. superum cum munere detur huic sociare uiro dextras et foedere iungi, fastus exanguis populi uanumque tumorem 150 nimirum Capua et dominatum perferat urbis, ceu famulis fasces aequataque iura negantis? prorsus enim tanto potiorem nomine habendum Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro. Talia iactantes iam lectam sorte parabant 155 mittere quae Tyrios adiungat foedere pubem. sed non inuictum ponebat pectore robur tum solum Decius Capuae decus. isque receptus in medios coetus (neque enim differre dabatur) 'Itis,' ait 'ciues, uiolanda ad iura parentum 160 damnatumque caput temerati foederis aris iungitis hospitio? quae tanta obliuio recti? magnu<m> atque in magnis positum populisque uirisque <h>a<u>d uersam ostentare fidem! nunc tempus inire proelia pro Rutulis, nunc signa aciemque mouere, 165 dum trepidae res, et medicinam uulnera poscunt: is locus officio, cum cessant prospera, cumque dura ad opem Fortuna uocat. nam laeta fouere haud quaquam magni est animi decus. huc, age, adeste. noui dis animas similes et pectora magnis 170 numquam angusta malis. capiunt, mihi credite, Cannas et Trasimenna uada et Pauli memorabile letum. hi sunt qui uestris infixum moenibus hostem deiecere manu et Capuam eripuere superbis Samnitum iussis. hi sunt qui iura dedere 175 terrore expulso Sidicinaque bella remorunt. quos fugitis socios? quosue additis? ille ego sanguis Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit ab Ioue ducta Capys magno cognatus Iulo, ille ego semihomines inter Nasamonas et inter 180 saeuum atque aequantem ritus Garamanta ferarum Marmarico ponam tentoria mixtus alumno, ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque iustitia est ensis solaeque e sanguine laudes? non ita, non Decio permixtum fasque nefasque, 185 haec ut uelle queat. nullo nos inuida tanto armauit Natura bono, quam ianua mortis quod patet et uita non aequa exire potestas.' Haec uana auersas Decius iactauit ad auris. ast delecta manus iungebat foedera Poeno. 190 iamque aderat praemissa duci turbante tumultu Autololes numerosa cohors. ipse agmine magno festinata citus per campos signa mouebat. et Decius: 'Nunc hora, uiri, nunc tempus. adeste, dum Capua dignum, dum me duce dextera uindex 195 molitur facinus: procumbat barbara pubes. pro se quisque alacres rapite hoc decus. hostis adire si parat, obstructas praebete cadauere portas et ferro purgate nefas. hic denique solus eluerit sanguis maculatas crimine mentes.' 200 Dumque ea nequiquam non ulli laeta profatur, audita asperitate uiri coeptoque feroci, multa feta gerens ira praecordia, Poenus astabat muris propereque accersere lectos immitem castris Decium iubet. horrida uirtus 205 armatumque fide pectus rectique cupido et maior Capua mens imperterrita mole inuicta stabat toruoque minacia uultu iussa ducis uerbisque etiam incessebat amaris. quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis 210 spernentem increpitans magno clamore profatur: 'Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu, uecordi Decio, mecum certasse uolenti in decus et famam leti. rapite (ite citati) signa, duces. pateatne mihi Campana uetante 215 urbs Decio, explorare libet, noua bella mouenti cui patuere Alpes, saxa impellentia caelum atque uni calcata deo.' suffuderat ora sanguis et a toruo surgebant lumine flammae. tum rictus spumans et anhelis faucibus acta 220 uersabant penitus dirum suspiria murmur. sic urbem inuectus, toto comitante senatu et uulgo ad spectanda ducis simul ora ruente, effundit cunctam rabiem irarumque procellas. Necnon et Decio propiora pericula mentem 225 flammarant, tempusque adeo cernebat adesse, quo laudes ducis inuicti superaret inermis. non illum fuga, non clausi occuluere penates, sed liber, ueluti nullus penetrasset in urbem Hannibal, intrepido seruauerat otia uultu, 230 cum iuuenem saeuis, horrendum, concitus armis inuadit globus et pedibus sublime sedentis ductoris sistit. tonat inde ferocibus alte incessens uictor dictis: 'Solusne ruentem fulcire ac reuocare paras a funere Romam, 235 o demens? en, qui diuum mihi munera tanta eripiat. Decio prorsus seruabar inerti uincendus, Decio imbelli, cui femina nulla orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris cesserit. huic agedum (nam cur indigna feramus 240 magnanimi?), miles, meritas innecte catenas.' dixerat haec, necdum finem conuicia norant: inlatus uelut armentis super ardua colla cum sese imposuit uictorque immane sub ira infremuit leo et immersis grauis unguibus haesit, 245 mandit anhelantem pendens ceruice iuuencum. at Decius, dum uincla ligant, 'Necte ocius' inquit '(nam sic Hannibalem decet intrauisse) catenas, foederis infausti pretium. sic uictima prorsus digna cadit Decius. nec enim te sanguine laetum 250 humano sit fas caesis placasse iuuencis. en dextra! en foedus! nondum tibi curia necdum templorum intrati postes: iam panditur acri imperio carcer. perge ac primordia tanta accumula paribus factis. mihi fama sub umbras 255 te feret oppressum Capuae cecidisse ruinis.' nec plura effari concessum. obnubitur atra ueste caput, trahiturque ferox ante ora suorum. Exin uictor ouans sedato pectore tandem spectandis urbis tectis templisque serenos 260 laetus circumfert oculos et singula discit: quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis, quot bello pateant argenti aerisque talenta, nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris copia quanta uiris. monstrant Capitolia celsa 265 Stellatisque docent campos Cereremque benignam. iamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo impellebat equis, fuscabat et Hesperos umbra paulatim infusa properantem ad litora currum: instituunt de more epulas festamque per urbem 270 regifice extructis celebrant conuiuia mensis. ipse, deum cultu et sacro dignatus honore, praecipuis multoque procul splendentibus ostro accipitur sublime toris. non una ministri turba gregis: posuisse dapes his addita cura, 275 his adolere focos, his ordine pocula ferre; necnon et certis struitur penus. aspera mensa pondera caelati fulgent antiquitus auri. eripiunt flammae noctem, strepituque mouentum murmurat alta domus. stupet inconsuetus opimae 280 Sidonius mensae miles faciemque superbi ignotam luxus oculis mirantibus haurit. uescitur ipse silens et tantos damnat honores esse epulis facilesque coli tanto agmine mensas, donec pulsa fames et Bacchi munera duram 285 laxarunt mentem. tum frontis reddita demum laetitia, et positae grauiores pectore curae. Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes incola, et obtusas immiti murmure saeuae inter bella tubae permulcet cantibus auris. 290 <namque chaos, caecam quondam sine sidere molem 453 non surgente die, ac mundum sine luce canebat. tum deus ut liquidi disclusset stagna profundi tellurisque globum media compage locasset; ut celsum superis habitare dedisset Olympum, castaque Saturni monstrabat saecula patris.> iamque Iouem et laetos per furta canebat amores 291 Electraeque toros Atlantidos, unde creatus proles digna deum tum Dardanus, isque Tonanti ut det Eric<h>thonium magna de stirpe nepotem; hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo 295 Assaracus, nulloque minor famaue manuue tum Capys ut primis dederit sua nomina muris. concelebrant plausu pariter Sidonia pubes Campanaeque manus. ante omnis ductor honori nominis augusto libat carchesia ritu; 300 cetera quem sequitur Bacchique e more liquorem inrorat mensis turba ardescitque Lyaeo. Interea, Tyrio resoluta in gaudia coetu conuerso (neque enim, iuuenis non digne sileri, tramittam tua coepta libens famamque negabo 305 quamquam imperfectis, magnae tamen indolis, ausis), mens una, inuiolata mero nullisque uenenis potandi exarmata decus, pugnaeque necisque Sidoniae tacito uoluebat pectore molem. quoque esset miranda magis tam sacra libido, 310 Pacuuio genitus patrias damnauerat artis. is uariis oneratum epulis atque atria tardo linquentem gressu comitatus pone parentem, postquam posse datum meditata aperire nouosque pandere conatus, et liber parte relicta 315 tectorum a tergo patuit locus, 'Accipe digna et Capua et nobis' inquit 'consulta:' (togaque armatum amota nudat latus) 'hoc ego bellum conficere ense paro atque auulsum ferre Tonanti rectoris Libyci uictor caput. hic erit ille, 320 qui polluta dolis iam foedera sanciet, ensis. si perferre nequit spectacula tanta senectus et tremit inceptis lasso maioribus aeuo, at tu securis concede penatibus et me linque meae menti. summum quod credis et aequas 325 Hannibalem superis, o quantum nomine maior iam Poeno tibi natus erit!' uibrabat ab ore ignis atrox, animusque uiri iam bella gerebat, cum senior, tanti pondus conaminis aegra iam dudum uix aure ferens, tremebundus ibidem 330 sternitur et pedibus crebro pauida oscula figens: 'Per si quid superest uitae, per iura parentis perque tuam nostra potiorem, nate, salutem, absiste inceptis, oro, ne sanguine cernam polluta hospitia ac tabo repleta cruento 335 pocula et euersas pugnae certamine mensas. tune illum, quem non acies, non moenia et urbes ferre ualent, cum frons propior lumenque corusco igne micat, tune illa uiri quae uertice fundit fulmina pertuleris, si uiso intorserit ense 340 diram, qua uertit per campos agmina, uocem? fallit te, mensas inter quod credis inermem. tot bellis quaesita uiro, tot caedibus armat maiestas aeterna ducem. si admoueris ora, Cannas et Trebiam ante oculos Trasimennaque busta 345 et Pauli stare ingentem miraberis umbram. quid? tanto in casu comitum iuxtaque iacentum torpebunt dextrae? parce, oro, et desine uelle, cui nequeas uictor superesse. an tristia uincla et Decius non erudiunt componere mentem?' 350 Talia commemorans, famae maioris amore flagrantem ut uidit iuuenem surdumque timori, 'Nil ultra posco, refer in conuiuia gressum; approperemus:' ait 'non iam tibi pectora pubis Sidoniae fodienda manu tutantia regem: 355 hoc iugulo dextram explora. namque haec tibi ferrum, si Poenum inuasisse paras, per uiscera ferrum nostra est ducendum. tardam ne sperne senectam. opponam membra atque ensem extorquere negatum morte mea eripiam.' lacrimae tunc ore profusae, 360 et magna superum cura seruatus in arma Scipiadae Poenus, nec tantum fata dederunt externa peragi dextra. pulcherrimus irae et dignus fieri compos memorabilis ausi, amisit quantam posito conamine laudem, 365 cui tantum est uoluisse decus. tum red<d>ere sese festinant epulis et tristia fronte serenant, donec laeta uirum soluit conuiuia somnus. Postera lux Phaet<h>ontis equos proferre parabat, iam rapido summis curru splendente sub undis, 370 et iuuenis magno generatus Hamilcare duras iam dudum exercet curas. Carthaginis arces ire ferox Mago et patribus portare iubetur nuntius acta ducis. praeda et captiua leguntur corpora dereptaeque uiris sub Marte cruento 375 exuuiae, fausti superis libamina belli. altera curarum Libycis dimittitur oris heu Decius, reduci lentas seruatus ad iras, ni poenae iuuenem indignae miseratus ab alto Iuppiter antiquam Batti uertisset ad urbem. 380 hic Pellaea uirum Ptolomaei sceptra uehentum eripuere minis, resolutaque uincula collo. atque eadem uitae custos mox deinde quieto accepit tellus ossa inuiolata sepulchro. Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus 385 Poenorum mentes caeco per laeta premendi exitio et luxu corda importuna domandi. spargere tela manu passim fallentia natis imperat et tacitas in pectora mittere flammas. tum pueris dulce adridens: 'Eat improba Iuno 390 et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis despiciat. ualet illa manu, ualet illa lacertis: paruula nos arcu puerili spicula sensim fundimus, et nullus nostro de uulnere sanguis. uerum, agite, o mea turba, precor (nunc tempus), adeste 395 et Tyriam pubem tacitis exurite telis. amplexu multoque mero somnoque uirorum profliganda acies, quam non perfregerit ensis, non ignes, non immissis Gradiuus habenis. combibat inlapsos ductor per uiscera luxus, 400 nec pudeat picto fultum iacuisse cubili, nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo. ille sub hiberno somnos educere caelo iactator tectis malit consumere noctes, ac ponat ritus uescendi saepe citato 405 dum residet sub casside equo, discatque Lyaeo imbellem donare diem. tum deinde madenti post epulas sit grata chelys, segnisque soporas aut nostro uigiles ducat sub numine noctes.' Haec postquam Venus, adplaudit lasciuus et alto 410 mittit se caelo niueis exercitus alis. sentit flammiferas pubes Maurusia pennas, et pariter fusis tepuerunt pectora telis. Bacchi dona uolunt epulasque et carmina rursus Pieria liquefacta lyra. non acer aperto 415 desudat campo sonipes, non ulla per auras lancea nudatos exercet torta lacertos. mollitae flammis lymphae languentia somno membra fouent, miserisque bonis perit horrida uirtus. ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor 420 instaurat mensas dapibus repetitque uolentum hospitia et patrias paulatim decolor artis exuit, occulta mentem uitiante sagitta. altera iam patria atque aequo sub honore uocatur altera Carthago Capua, intactumque secundae 425 fortunae ingenium uitia adlectantia quassant. nec luxus ullus mersaeque libidine uitae Campanis modus: accumulant uariasque per artis scaenarum certant epulas distinguere ludo, ut strepit assidue Phrygiam ad Nilotica loton 430 ~Memphis Amyclaeo passim lasciua Canopo. inprimis dulcem, Poeno laetante, per auris nunc uoce infundit Teuthras, nunc pectine cantum. isque ubi mirantem resonantia pollice fila ductorem uidit Libyae, canere inde superbas 435 Aoniae laudes sensim testudinis orsus, concordem citharae mouit per carmina linguam uincere linquentis uitam quae possit olores, atque haec e multis carpsit mollissima mensae: 'Argolicis quondam populis, mirabile dictu, 440 exaudita chelys lapidem testudine felix ducere et in muris posuisse uolentia saxa. haec Amphionio uallauit pectine Thebas ac silice aggeribus per se scandente uocatis iussit in immensum cantatas surgere turris. 445 altera turbatum plectro moderata profundum et tenuit phocas et in omni Protea forma traxit et aequoreo portauit Ariona dorso. iam quae Peliaca formabat rupe canendo heroum mentes et magni pectora Achillis, 450 Centauro dilecta chelys, compesceret iras percussa fide uel pelagi uel tristis Auerni. [namque chaos, caecam quondam sine sidere molem non surgente die, ac mundum sine luce canebat. tum deus ut liquidi ~discisset stagna profundi 455 tellurisque globum media compage locasset; ut celsum superis habitare dedisset Olympum, castaque Saturni monstrabat saecula patris.] sed quos pulsabat Riphaeum ad Strymona, nerui, auditus superis, auditus manibus Orpheus, 460 emerito fulgent clara inter sidera caelo. hunc etiam mater, tota comitante sororum Aonidum turba, mater mirata canentem. non illo Pangaea iuga aut Mauortius Haemus, non illo modulante sonos stetit ultima Thrace: 465 cum siluis uenere ferae, cum montibus amnes, immemor et dulcis nidi positoque uolatu non mota uolucris captiua pependit in aethra. quin etiam, Pagasaea ratis, cum caerula nondum cognita terrere<nt> pontoque intrare negarent, 470 . . . . . . . . . . . . 470a ad puppim sacrae, cithara eliciente, carinae adductum cantu uenit mare. pallida regna Bistonius uates flammisque Acheronta sonantem placauit plectro et fixit reuolubile saxum. o dirae Ciconum matres Geticique furores 475 et damnata deis Rhodope! tulit ora reuulsa in pontum, ripis utraque sequentibus, Hebrus. tum quoque, cum rapidi caput a ceruice recisum portarent fluctus, subito emicuere per undas ad murmur cete toto exultantia ponto.' 480 Sic tunc Pierius bellis durata uirorum pectora Castalio frangebat carmine Teuthras. interea placida attulerant iam flamina terris Magonem Libycis. lauro redimita subibat optatos puppis portus, pelagoque micabant 485 captiua arma procul celsa fulgentia prora. at patulo surgens iam dudum ex aequore late nauticus implebat resonantia litora clamor, et simul adductis percussa ad pectora tonsis centeno fractus spumabat uerbere pontus. 490 nec lentum in medios rapienda ad gaudia uulgus procurrit fluctus, elataque turba fauore certatim ingenti celebrat noua gaudia plausu. aequatur rector diuis: illum undique matres, illum turba minor moniti gaudere nepotes, 495 et senior manus et iuxta populusque patresque mactatis superum digna<n>tur honore iuuencis. sic patriam Mago et portas ingressus ouantis fraternae laudis fama. ruit inde senatus, et multo patrum stipatur curia coetu. 500 tum diuos ueneratus auum de more uetusto 'Martem' ait 'egregium et fractas, quis Itala tellus nitebatur, opes, pars ipse haud parua laborum, nuntio. pugnatum superis in uota secundis. est locus, Aetoli signat quem gloria regis, 505 possessus quondam prisca inter saecula Dauno. umentis rapido circumdat gurgite campos Aufidus et stagnis intercipit arua refusis, mox fluctus ferit Hadriacos magnoque fragore cedentem impellit retrorsus in aequora pontum. 510 hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus nomen, quis rerum ducibus permissa potestas, uixdum depulsa nigrae caligine noctis inuadunt campum et late fulgentibus armis accendunt ultro lucem surgentis Eoi. 515 nos contra (nam germanum furor acer agebat optatae pugnae) castris cita signa mouemus. intremit et tellus et pulsus mugit Olympus. hic fluuium et campos abscondit caede uirorum ductor, quo numquam maiorem ad bella tulerunt 520 rectorem terrae. uidi cum turbine saeuo Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros uni terga daret. uidi cum Varro citato auferretur equo, proiectis degener armis. quin et magnanimum perfosso corpore telis 525 strage super socium uidi te, Paule, cadentem. Aegatis ille et seruilia foedera larga ultus caede dies: non plus optasse liberet quam tum concessit dexter deus. altera iam lux si talis redeat, populis sis omnibus una 530 tum, Carthago, caput terrasque colare per omnis. testes hi stragis, quos signum inlustre superbis mos laeua gestare uiris.' tum funditur ante ora admirantum praefulgens anulus auro datque fidem uerbis haud paruo insignis aceruo. 535 hinc iterum repetens, 'Restat nunc sedibus imis uertenda atque aequanda solo iam subruta Roma. adnitamur:' ait 'uires refouete tot haustas casibus, et pateant non parca aeraria dextris quas emimus bello. defit iam belua, tristis 540 Ausoniis terror, necnon alimenta fatigant.' Atque ea dum memorat, toruo conuersus in ora Hannonis uultu, quem gliscens gloria prauum ductori<s> studio iam dudum agitabat acerbo: 'Iamne tibi dextras inceptaque nostra probamus? 545 iam fas Dardanio me non seruire colono? anne iterum Hannibalem dedi placet? atra ueneno inuidiae nigroque undantia pectora felle, tandem tot titulis totque exorata tropaeis, infelix muta. dextra en, en dextera, quam tu 550 Aeneadis lacerare dabas, et litora et amnes et stagna et latos impleuit sanguine campos.' haec Mago, atque animos fauor haud obscurus alebat. Cui, simul inuidia atque ira stimulantibus, Hanno<n>: 'Talia uesani iuuenis conuicia miror 555 haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda non tarde agnoscas et uirus futtile linguae. qui ne mutatum uanis absistere credat, nunc pacem orandum, nunc improba foedere rupto arma reponendu<m> et bellum exitiale cauendum 560 auctor ego. atque adeo uosmet perpendite, quaeso, quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est. tela, uiros, aurum, classis, alimenta precatur belligeramque feram. uictus non plura dedissem. sanguine Dardanio Rutulos saturauimus agros, 565 et iacet in campis Latium. deponere curas tandem ergo, bone, da uictor, liceatque sedere in patria, liceat non exhaurire rapacis impensis belli uacuatos saepe penates. nunc en, nunc, inquam (falsa ut praesagia nostra 570 sint, oro, mensque augurio ludatur inani), haud procul est funesta dies. atrocia noui corda ac prospicio natas e cladibus iras. uos ego, uos metuo, Cannae. summittite signa atque adeo temptate, agedum, ac deposcite pacem: 575 non dabitur. parat ille dolor, mihi credite, maius exitium accepto, citiusque haec foedera uictor quam uictus dabit. atque adeo, qui tanta superbo facta sonas ore et spumanti turbine perflas ignorantum aures, dic, en, germanus in armis 580 ille tuus par Gradiuo, per saecula tellus cui similem numquam ductorem in bella creauit, moenia Romuleae cur nondum uiderit urbis? scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem nondum portandis habiles grauioribus armis, 585 aeratas iussi texamus mille carinas, atque omnis Libyae quaeratur belua terris, ut longa imperia atque armatos proroget annos Hannibal et regnum trahat usque in tempora fati? uos uero (neque enim occulto circumdamur astu) 590 ne dulcis spoliate domos, castrisque potentum atque opibus sancite modum. pax optima rerum quas homini nouisse datum est, pax una triumphis innumeris potior, pax custodire salutem et ciuis aequare potens reuocetur in arcis 595 tandem Sidonias, et fama fugetur ab urbe perfidiae, Phoenissa, tua. si tanta libido armorum tenet atque enses non reddere perstat poscenti patriae, nil suppeditare furori hortor et haec fratri Magonem dicta referre.' 600 Plura adnectentem (neque enim satiauerat iras dicendo) clamor turbat diuersa uolentum: 'Si Libyae decus, haud ulli superabilis armis, Hannibal est irae tibi, destituemus ad ipsas uictorem metas nec opum adiumenta feremus, 605 inuidia unius sceptra ut iam parta retardet?' inde alacres tribuunt quae belli posceret usus absentique suum iactant sub teste fauorem. mox eadem terris placitum traducere Hiberis, dum malus obtrectat facta immortalia liuor 610 nec sinit adiutas ductoris crescere laudes.
LIBER DUODECIMUS
Iam terra glaciale caput fecundaque nimbis tempora et austrifero nebulosam uertice frontem immitis condebat Hiems, blandisque salubre uer Zephyris tepido mulcebat rura sereno. prorumpit Capua Poenus uicinaque late 5 praemisso terrore quatit, ceu condita bruma, dum Riphaea rigent Aquilonis flamina, tandem euoluit serpens arcano membra cubili et spondente die nouus emicat atque coruscum fert caput et saniem sublatis faucibus efflat. 10 at Libyci ducis ut fulserunt signa per agros, desolata metu cuncta, et suadente pauore uallo se clausere simul trepidique salutis expectant ipsis metuentes moenibus hostem. Sed non ille uigor qui ruptis Alpibus arma 15 intulerat dederatque uias Trebiaque potitus Maeonios Italo scelerauit sanguine fluctus tunc inerat. molli luxu madefacta meroque ~inlecebris somni torpentia membra fluebant. quis gelidas suetum noctes thorace grauatis 20 sub Ioue non aequo trahere et tentoria saepe spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi, ac ne nocte quidem clipeiue ensesue reposti, non pharetrae aut iacula, et pro membris arma fuere, tum graue cassis onus maioraque pondera uisa 25 parmarum ac nullis fusae stridoribus hastae. Prima instaurantem sensit certamina mitis Parthenope, non diues opum, non spreta uigoris, sed portus traxere ducem secura uolentem aequora, quae peteret ueniens Carthagine puppis. 30 Sirenum dedit una suum (memorabile) nomen 33 Parthenope muris Acheloias, aequore cuius regnauere diu cantus, cum dulce per undas exitium miseris caneret non prospera nautis. nunc molles urbi ritus atque hospita Musis 31 otia et exemptum curis grauioribus aeuum. haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor) 37 moenia non ullas ualuit perfringere Poenus tota mole uias frustraque inglorius ausi pulsauit quatiens obstructas ariete portas. 40 stabat Cannarum Graia ad munimina uictor nequiquam et cautae mentis consulta probabat euentu, qui post Dauni stagnantia regna sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces. 'En, qui nos segnes et nescire addere cursum 45 factis iactastis, quod uobis scandere nuper non acie ex ipsa concessum moenia Romae, intrate atque epulas promissas sede Tonantis his, quae Graia manus defendit, reddite tectis.' talia iactabat famaeque pudore futurae, 50 inritus incepti prima si absisteret urbe, audebat cuncta atque acuebat fraudibus enses. sed subitae muris flammae totoque fluebant aggeris anfractu tela improuisa per auras. haud secus, occuluit saxi quo uertice fetus 55 ales fulua Iouis, tacito si ad culmina nisu euasit serpens terretque propincus hiatu, illa hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre unguibus incessens nidi circumuolat orbem. Tandem ad uicinos Cumarum uertere portus 60 defessus subiit uarioque lacessere motu fortunam et famae turbando obstare sinistrae. sed custos urbi Gracchus tutela uel ipsis certior arcebat muris iterumque sedere portis atque aditus iterum sperare uetabat. 65 lustrat inops animi rimaturque omnia circum alite uectus equo rursusque hortatibus infit laudum agitare suos: 'Pro di, quis terminus' inquit 'ante urbes standi Graias, oblite tuorum factorum miles? quis erit modus? Alpibus astat 70 nimirum maior moles, et scandere caelum pulsantis iubeo scopulos. quamquam altera detur si similis tellus, aliaeque repente sub astra exsurgant rupes, non ibis et arduus arma me ducente feres? tene heu Cumanus hiantem 75 agger adhuc murusque tenet Gracchusue, moueri non ausus portis? paruo in discrimine cerno . . . . . . . . . . . 77a an uobis gentes quaecumque labore parastis casu gesta putent? per uos Tyrrhena fauentum stagna deum, per ego et Trebiam cineresque Sagunti 80 obtestor, dignos iam uosmet reddite uestra quam trahitis fama et reuocate in pectora Cannas.' Sic ductor fessas luxu attritasque secundis erigere et uerbis temptabat sistere mentes. atque hic perlustrans aditus fulgentia cernit 85 arcis templa iugo, quorum tum Virrius, altae immitis ductor Capuae, primordia pandit. 'Non est hoc' inquit 'nostri, quod suspicis, aeui: maiores fecere manus. cum regna timeret Dictaei regis (sic fama est) linquere terras 90 Daedalus inuenit nec toto signa sequenti orbe dare, aetherias aliena tollere in auras ausus se penna atque homini monstrare uolatus. suspensum hic librans media inter nubila corpus enauit superosque nouus conterruit ales. 95 natum etiam docuit falsae sub imagine plumae attemptare uias uolucrum, lapsumque solutis pennarum remis et non felicibus alis turbida plaudentem uidit freta. dumque dolori indulget subito motis ad pectora palmis, 100 nescius heu planctu duxit moderante uolatus. hic pro nubiuago gratus pia templa meatu instituit Phoebi atque audacis exuit alas.' Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertis atque actos sine Marte dies ac stare pudebat. 105 ingemit aduersis respectansque inrita tecta urbe Dicarchea parat exsatiare dolorem. hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles officit audenti defensantumque labores. dumque tenet socios dura atque obsaepta uiarum 110 rumpere nitentis lentus labor, ipse propinqua stagnorum terraeque simul miracula lustrat. Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat. 115 ast hic Lucrino mansisse uocabula quondam Cocyti memorat medioque in gurgite ponti Herculeum commendat iter, qua discidit aequor Amphitryoniades armenti uictor Hiberi. ille, olim populis dictum Styga, nomine uerso 120 stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Auernum: tum tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens et formidatus uolucri letale uomebat suffuso uirus caelo Stygiaque per urbes religione sacer saeuum retinebat honorem. 125 huic uicina palus (fama est Acherontis ad undas pandere iter) caecas stagnante uoragine fauces laxat et horrendos aperit telluris hiatus interdumque nouo perturbat lumine manis. at iuxta caligantis longumque per aeuum 130 infernis pressas nebulis pallente sub umbra Cimmerias iacuisse domos noctemque profundam Tartareae narrant urbis. tum sulphure et igni semper anhelantis coctoque bitumine campos ostentant. tellus, atro exundante uapore 135 suspirans ustisque diu calefacta medullis, aestuat et Stygios exhalat in aera flatus; ~parturit et tremulis metuendum exsibilat antris, interdumque, cauas luctatus rumpere sedis aut exire fretis, sonitu lugubre minaci 140 Mulciber immugit lacerataque uiscera terrae mandit et exesos labefactat murmure montis. tradunt Herculea prostratos mole Gigantas tellurem iniectam quatere, et spiramine anhelo torreri late campos, quotiensque minantur 145 rumpere compagem impositam, expallescere caelum. apparet Prochyte saeuum sortita Mimanta, apparet procul Inar<i>me, quae turbine nigro fumantem premit Iapetum flammasque rebelli ore eiectantem et, si quando euadere detur, 150 bella Ioui rursus superisque iterare uolentem. monstrantur Vesuuina iuga atque in uertice summo depasti flammis scopuli stratusque ruina mons circum atque Aetnae fatis certantia saxa. necnon Misenum seruantem Idaea sepulcro 155 nomina et Herculeos uidet ipso in litore Baulos: miratur pelagique minas terraeque labores. Quae postquam perspecta uiro, regressus ad altos inde Pheretiadum muros, frondentia laeto palmite deuastat Nysaea cacumina Gauri. 160 hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam. campo Nola sedet crebris circumdata in orbem turribus et celso facilem tutatur adiri planitiem uallo, sed, qui non turribus arma defendenda daret, uerum ultro moenia dextra 165 protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat. isque ubi Agenoream procul aduentare per aequor et ferri ad muros nubem uidet, 'Arma, cruentus hostis adest, capite arma, uiri' clamatque capitque. circumstant rapidi iuuenes aptantque frementi 170 sanguineas de more iubas. sonat inde, citato agmina disponens passu: 'Tu limina dextrae seruabis portae, Nero; tu conuerte cohortes ad laeuam patrias et Larinatia signa, clarum Volscorum, Tulli, decus. ast ubi iusso, 175 per tacitum ruptis subita ui fundite portis telorum in campos nimbum. ferar ipse reuulsa in medios equitumque traham certamina porta.' Dumque ea Marcellus, iam claustra reuellere Poeni et scalis spretis temptabant rumpere muros. 180 insonuere tubae passim clamorque uirorum hinnitusque, simul litui raucoque tumultu cornua et in membris concussa furentibus arma. fertur acerba lues disiectis incita portis effusaeque ruunt inopino flumine turmae, 185 improbus ut fractis exundat molibus amnis, propulsum ut Borea scopulis impingitur aequor, ut rupto terras inuadunt carcere uenti. nec torrente Libys uiso armorumque uirumque deiectus spe s<t>are ualet. dux Dardanus instat 190 attonito, praegressus equo, tergisque ruentum incumbens hasta socios nunc uoce fatigat: 'Perge, age, fer gressus. dexter deus, horaque nostra est. hac iter ad muros Capuae,' nunc rursus in hostem conuersus: 'Sta. quo raperis? non terga tuorum, 195 te, ductor Libyae, increpito: sta. campus et arma et Mars in manibus. dimitto e caede cohortes: spectemur soli. Marcellus proelia posco.' sic rector Latius, iuuenique inuadere pugnam Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli. 200 Sed non haec placido cernebat pectore Iuno coeptoque auertit suprema in fata ruentem. sistere perculsos ille et reuocare laborat: 'Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris egredimur? state, o miseri, quis gloria summa 205 dedecori est. nil uos hodie, mihi credite, terga uertentis fidum expectat. meruistis ut omnis ingruat Ausonia, et saeuo Mauorte parastis ne qua spes fusos pacis uitaeque maneret.' uincebat clamore tubas uocisque uigore 210 quamuis obstructas saeuus penetrabat in auris. Polydamanteis iuuenis Pedianus in armis bella agitabat atrox Troianaque semina et ortus atque Antenorea sese de stirpe ferebat, haud leuior generis fama sacroque Timauo 215 gloria et Euganeis dilectum nomen in oris. huic pater Eridanus Venetaeque ex ordine gentes atque Apono gaudens populus, seu bella cieret seu Musas placidus doctaeque silentia uitae mallet et Aonio plectro mulcere labores, 220 non ullum dixere parem, nec notior alter Gradiuo iuuenis nec Phoebo notior alter. qui postquam, effusis urgens uestigia frenis Poenorum, iuxta galeam atque insigne perempti agnouit spolium Pauli (puer illa gerebat 225 non paruo laetus ductoris munere Cinyps, dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora non fuit ac nulla nituit plus fronte decoris: quale micat semperque nouum est quod Tiburis aura pascit ebur, uel qui miro candoris honore 230 lucet in aure lapis rubris aduectus ab undis.)-- quem postquam egregium cristis et casside nota fulgentem extremo Pedianus in agmine uidit, ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago sedibus infernis amissaque posceret arma, 235 inuadit frendens: 'Tune, ignauissime, sacri portabis capitis, quae non sine crimine uester inuidiaque deum gestaret tegmina ductor? en Paulus.' uocat inde uiri ad spectacula manis et fugientis agit costis penetrabile telum. 240 tum delapsus equo galeam atque insignia magni consulis abrumpit dextra spoliatque nitentem. soluitur omne decus leto, niueosque per artus it Stygius color et formae populatur honores. ambrosiae cecidere comae, uiolataque ceruix 245 marmoreum in iugulum collo labente recumbit. haud secus Oceano rediens Cythereius ignis, cum sese Veneri iactat splendore refecto, si subita inuadat nubes, hebetatur et atris decrescens tenebris languentia lumina condit. 250 ipse etiam rapta Pedianus casside nudos attonitus stupet ad uultus irasque coercet. tum galeam magno socium clamore reportans immitem quatiebat ecum, spumantia saeuo frena cruentantem morsu. cui turbidus armis 255 obuia Marcellus rapido tulit ora tumultu adgnoscensque decus 'Macte <o> uirtutis auitae, macte Antenoride! nunc' inquit 'rapta petamus, quod superest, Libyci ductoris tegmina,' et ardens terrificis saeuam fundit stridoribus hastam. 260 nec forsan uoti uanus foret, obuia ni uis Gestaris opposito tenuisset corpore telum. qui dum uicinis ductorem protegit armis, transabiit non hunc sitiens grauis hasta cruorem ingentisque minas mutata morte peregit. 265 auehitur raptim ductor discrimine leti turbatus cursumque furens ad castra capessit. Iamque fugae immodicus tendit certamine gressum praecipitem uersis Poenorum exercitus armis. adsequitur telis hostis, longasque uiritim 270 exsatiant iras cladum caeloque cruentos certatim ostentant et dis ultoribus enses. ille dies primus docuit, quod credere nemo auderet superis, Martis certamine sisti posse ducem Libyae. raptant currusque uirosque 275 Massylamque feram, et uiuis auulsa reportant tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga contenti uidisse ducis. tum Martis adaequant Marcellum decori: graditur comitante triumpho maior quam ferret cum uictor opima Tonanti. 280 Inde furens, postquam uallo uix depulit hostem, ductor Agenoreus 'Quando hanc quantoque cruore hostili labem eluerim? mea terga uidere contigit Ausoniae? mene,' inquit 'summe deorum, post Trebiam statuis tam turpi funere dignum? 285 uosque, inuicta diu, nunc heu sine Marte iuuentus, debellata bonis Capuae, non degener ipse gestorum Ausoniis uerti uictricia signa: uobis terga dedi. uidi, cum ad bella uocarem, non secus atque Italo fugere a ductore pauentis. 290 quid relicum prisci Martis tibi, qui dare terga me reuocante potes?' fundebat talia Poenus. at Latiae sese Nolana ad moenia turmae portantes spolia insigni clamore ferebant. At consueta grauis per longum audire suorum 295 euentus Roma et numquam recreata secundis, adlato tandem faustae certamine pugnae erigitur primoque deum se munere tollit. ante omnis pigra in Martem fugiensque laborum, dum bellum tonat, et sese furata iuuentus 300 dat poenas latebrae. tum, qui dulcedine uitae inuenere dolos iurataque foedera Poeno corrupere, notant et purgant crimine gentem. punitur patriam meditati linquere terram consilium infelix scelerataque culpa Metelli. 305 talia corda uirum. sed enim nec femina cessat mente aequare uiros et laudis poscere partem. omnis, prae sese portans capitisque manusque antiquum decus ac derepta monilia collo, certatim matrona ruit belloque ministrant. 310 haud tanta cessisse uiros in tempore tali laudis sorte piget, factoque in saecula ituro laetantur tribuisse locum. tum celsa senatus subsequitur turba. in medium certamine magno priuatae cumulantur opes. nudare penatis 315 ac nihil arcanos uitae melioris ad usus seposuisse iuuat. coit et sine nomine uulgus. corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa, exanguis rursus tollebat ad aethera uultus. Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha 320 portantes responsa uiri. nam laeta ferebant exaudisse adytis, sacra cum uoce tonaret antrum et mugiret Phoebo iam intrata sacerdos: 'Soluite, gens Veneris, grauioris corde timores: aduersa et quicquid duri sub Marte manebat 325 exhaustum est uobis. restant leuiora laborum et sine pernicie terror. dis uota precesque ferte modo et tepidos aris libate cruores, neu date terga malis. aderit Gradiuus, et ipse Delius auertet propiora pericula uates 330 Troianos notus semper minuisse labores. sed uero, sed enim ante omnis altaria fument centum festa Ioui: centum cadat hostia cultris. ille trucem belli nubem saeuasque procellas in Libyam uiolentus aget: spectabitis ipsi 335 aegida turbato quatientem in proelia mundo.' atque ea Parnasi postquam clamata sub antris adlatum, uulgique deus peruenit ad auris, in Capitolinas certatim scanditur arces, sternunturque Ioui et delubrum sanguine honorant; 340 tum paeana canunt responsaque fida precantur. Interea adsuetis senior Torquatus in armis Sardoas patrio quatiebat milite terras. namque ortum Iliaca iactans ab origine nomen in bella Hampsagoras Tyrios renouata uocarat. 345 proles pulchra uiro nec tali digna parente Hostus erat, cuius fretus fulgente iuuenta ipse asper paci crudos sine uiribus annos barbarici studio ritus refouebat in armis. isque ubi Torquatum raptim properata ferentem 350 signa uidet pugnaeque auidas accedere dextras, fraude loci nota latebrosa per auia saltus euolat et prouisa fugae compendia captans uirgulta tegitur ualle ac frondentibus umbris. Insula fluctisono circumuallata profundo 355 fastigatur aquis compressaque gurgite terras enormis cohibet nudae sub imagine plantae: inde Ichnusa prius Grais memorata colonis. mox Libyci Sardus generoso sanguine fidens Herculis ex sese mutauit nomina terrae. 360 adfluxere etiam et sedes posuere coactas dispersi pelago post eruta Pergama Teucri. nec paruum decus, aduecto cum classe paterna agmine Thespiadum, terris, Iol<a>e, dedisti. fama est, cum laceris Actaeon flebile membris 365 supplicium lueret spectatae <in> fonte Dianae, attonitum nouitate mali fugisse parentem per freta Aristaeum et Sardoos isse recessus. Cyrenen monstrasse ferunt noua litora matrem. serpentum tellus pura ac uiduata uenenis, 370 sed tristis caelo et multa uitiata palude. qua uidet Italiam, saxoso torrida dorso exercet scopulis late freta pallidaque intus arua coquit nimium, Cancro fumantibus Austris. cetera propensae Cereris nutrita fauore. 375 Hoc habitu terrae nemorosa per inuia crebro Torquatum eludens Hostus Sidonia pugnae tela expectabat sociosque laboris Hiberos. qui postquam appulsis animos auxere carinis, haud mora: prorumpit latebris, aduersaque late 380 agmina inhorrescunt, longumque coire uidetur et conferre gradum. media interualla patentis corripiunt campi properatis eminus hastis, donec ad expertos enses, fidissima tela, peruentum. dira inde lues: caeduntque caduntque 385 alternique animas saeuo in mucrone relincunt. Non equidem innumeras caedes totque horrida facta sperarim tanto digne pro nomine rerum pandere nec dictis bellantum aequare calorem. sed uos, Calliope, nostro donate labori 390 nota parum magni longo tradantur ut aeuo facta uiri, et meritum uati sacremus honorem. Ennius, antiqua Messapi ab origine regis, miscebat primas acies, Latiaeque superbum uitis adornabat dextra<m> decus. hispida tellus 395 miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae, nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno. is prima in pugna (uates ut Thracius olim, infestam bello quateret cum Cyzicus Argo, spicula deposito Rhodopeia pectine torsit) 400 spectandum sese non parua strage uirorum fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor. aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam. risit nube sedens uani conamina coepti 405 et telum procul in uentos dimisit Apollo, ac super his: 'Nimium iuuenis nimiumque superbi sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum Aonidum cura est et dignus Apolline uates. hic canet inlustri primus bella Itala uersu 410 attolletque duces caelo, resonare docebit hic Lat<i>is <H>elicona modis nec cedet honore Ascraeo famaue seni.' sic Phoebus, et Hosto ultrix per geminum transcurrit tempus harundo. uertuntur iuuenis casu perculsa per agros 415 agmina, et effusae pariter dant terga cateruae. tum pater audita nati nece turbidus irae barbaricum atque immane gemens transfigit anhelum pectus et ad manis urget uestigia nati. At Libyae ductor, Marcello fractus et acri 420 contusus pugna, campos damnarat et arma: uerterat ad miseras non aequi Martis Acerras. inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem, Nuceriae nihilo leuior nec parcior ira incussit sese atque aequauit moenia terrae. 425 post Casilina sibi multum obluctatus iniquis defendentum armis aegre reserauerat astu limina et obsessis uitam pensauerat auro. iamque in Dauniacos transfundens agmina campos flectebat rabiem quo praeda uel ira uocasset. 430 fumabat uersis incensa Petilia tectis, infelix fidei miseraeque secunda Sagunto, at quondam Herculeam seruare superba pharetram. Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus, portisque intrarant Poeni. sed enim arce corusca, 435 fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat. hic, miranda mouens, classem quae condita portu astabat (namque angustis e faucibus aequor erumpit scopulos inter patuloque recessu infundit campis secretum gurgite pontum)-- 440 inclusas igitur, quibus haud enare dabatur arce superposita, claustris maris extulit astu perque auersa tulit portatas arua carinas. lubrica roboreis aderant substramina plaustris, atque recens caesi tergo prolapsa iuuenci 445 aequoream rota ducebat per gramina puppim. et iam per collis dumosque ad litus adacta innabat pelago ueniens sine remige classis. Nuntius interea uectis non more carinis terrentem freta curarum feruoribus implet, 450 dum procul Oebalios amet expugnare nepotes et primus rostris sulcet naualibus arua, adsessos Capuae muros: claustra ipsa reuelli portarum, ac totum miseris incurrere bellum. linquit coepta ferox, pennasque addente pudore 455 atque ira simul immani per proxima motu euolat et minitans auida ad certamina fertur. haud secus, amisso tigris si concita fetu emicet, attonitae paucis lustratur in horis Caucasus et saltu tramittitur alite Ganges, 460 donec fulmineo partus uestigia cursu colligat et rabiem prenso consumat in hoste. Obuius huic sparso Centenius agmine raptim funditur audendi prauus facilisque periclis, sed paruum decus Hannibali. nam uitis honore 465 perfunctus Latiae subito stimularat agrestis semermemque manum sternendam obiecerat hosti. bis septem demissa neci (nec substitit agmen) milia, bis septem, quae non sollertior ense, sed genus insignis, iustis ducebat in armis 470 Fuluius: ast aeque per corpora fusa iacentum raptum iter est, uictorque moram non passus eundi. exequiae tantum famam nomenque uolentem mitificae mentis tenuerunt funere laeto. namque per insidias, infandum, et ab hospite caesus, 475 conloquium et promissa petit dum perfida gentis Lucanae, Gracchus caeco circumdatus astu occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi. Sed nun<c>, ut scitum celerare ad moenia Poenum, <h>a<u>d stabat res ulla loco: iam consul uterque 480 praecipites aderant, Nola uis omnis, et Arpis aeui floridior Fabius rapida arma ferebat. hinc Nero et hinc uolucris Silanus nocte dieque impellebat agens properata ad bella cohortis. undique conueniunt, pariterque opponere cunctos 485 uni ductores iuueni placet. arduus ipse Tifata insidit, propior qua moenibus instat collis, et e tumulis subiectam despicit urbem. uerum ubi tot sese circumfundentibus armis uallatas socium portas unaque negari 490 intrauisse sibi Capuaeque erumpere cernit, anxius euentus, nunc ferro frangere coetum obstantum meditatur, init nunc auia coepto consilia atque astu quaerit tot milia portis abstrahere artatis cinctosque resoluere muros. 495 sic igitur secum curasque ita corde fatigat: 'Quo, mens aegra, uocas? rursusne pericula sumam non aecus regione loci, Capuaque uidente terga dabo? an residens uicini uertice montis excindi ante oculos patiar socialia tecta? 500 non ita me experti Fabius Fabiique magister turbatum, Hesperio cum clausos milite collis euasi uictor sparsosque per arua iuuencos iactare accensis stimulaui cornibus ignes. haud dum omnes abiere doli. defendere nobis 505 si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.' Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem, non expectato, Titan dum gurgite lucem spirantis proferret equos, impellit in agmen uoce manuque uiros et coepta immania pandit: 510 'Perge, age, uince omnem, miles, uirtute laborem et quantum humani possunt se tendere passus, arduus accelera. Romam petis. hoc iter Alpes, hoc Cannae strauere tibi. eia, incute muris umbonem Iliacis Capuaeque repende ruinas: 515 quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.' Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret, Roma oculis, creduntque ducis sollertibus actis aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso 520 fatali Aeneadis campo. Vulturna citata tramittunt alno uada postremique relincunt tardandis Italis corruptas igne carinas. tum Sidicina legunt pernicibus arua maniplis Threiciamque Calen, uestras a nomine nati, 525 Orith<y>ia, domos. hinc Allifanus Iaccho haud inamatus ager nymphisque habitata Casinis rura euastantur. mox et uicinus Aquinas et quae fumantem texere Giganta Fregellae agmine carpuntur uolucri. fert concitus inde 530 per iuga celsa gradum, duris qua rupibus haeret bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti dorso frugiferis Cerealis Anagnia glaebis. iamque adeo est campos ingressus et arua Labici, linquens Telegoni pulsatos ariete muros, 535 haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant Algida nec iuxta Iunonis tecta Gabinae. praeceps ad ripas immani turbine fertur, sulphureis gelidus qua serpit leniter undis ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim. 540 Hic ut signa ferox dimensaque castra locauit et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis Ilia prima uadis sacro se coniugis antro condidit, et cunctae fugerunt gurgite nymphae. at matres Latiae, ceu moenia nulla supersint, 545 attonitae passim furibundis gressibus errant. ante oculos astant lacerae trepidantibus umbrae, quaeque grauem ad Trebiam quaeque ad Ticina fluenta oppetiere necem: Paulus Gracchusque cruenti Flaminiusque simul, miseris ante ora uagantur. 550 clausit turba uias. stat celsus et asper ab ira ingentemque metum toruo domat ore senatus. interdum tamen erumpunt sub casside fusae per tacitum lacrimae: quidnam Fortuna minetur, quidue parent superi? pubes dispersa per altas 555 stat turris atque huc uentum sub corde uolutat ut iam Roma satis credat defendere muros. Poenus ut ad somnos uix totam cursibus actae indulsit pubi noctem, uigil ipse nec ullam ad requiem facilis credensque abscedere uitae 560 quod sopor eripiat tempus, radiantibus armis induitur Nomadumque iubet prorumpere turmas. inde leuis frenis circum pauitantia fertur quadrupedante sono perculsae moenia Romae. nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat 565 infesta portas fruiturque timore pauentum. nunc lentus celsis astans in collibus intrat urbem oculis discitque locos causasque locorum. ac legeret uisu cuncta et penetraret in omnis spectando partis, ni magno turbine adesset 570 Fuluius haud tota Capuae obsidione relicta. tum demum castris turmas inflexit ouantis spectata ductor satiatus pectora Roma. atque ubi nox depulsa polo primaque rubescit lampade Neptunus reuocatque Aurora labores, 575 effundit rupto persultans agmina uallo et, quantum clamare ualet: 'Per plurima uestra, o socii, decora et sacras in sanguine dextras, uobis ite pares et tantum audete sub armis quantum Roma timet. reliquam hanc excindite molem: 580 nil quod uincatis toto restabit in orbe. neu populi uos Martigenae tardarit origo: intratam Senonum capietis milibus urbem adsuetamque capi. fortasse curulibus altis iam uos exemplo proauorum ad nobile letum 585 expectant de more senes mortique parantur.' Talibus hic Poenus, sed contra Oenotria pubes non ullas uoces ducis aut praecepta requirit. sat matres stimulant natique et cara supinas tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum. 590 ostentant paruos uagituque incita pulsant corda uirum, armatis infigunt oscula dextris. ire uolunt et pro muris opponere densi pectora respectantque suos fletumque resorbent. ut uero impulso patefactae cardine portae 595 et simul erupit motis exercitus armis, funditur immixtus gemitu precibusque per altos ad caelum muros clangor, sparsaeque solutis crinibus exululant matres atque ubera nudant. Fuluius anteuolans agmen 'Quis nesciat' inquit 600 'non sponte ad nostros Poenum uenisse penatis? a portis fugit Capuae.' subnectere plura conantem tristis caeli cum murmure uasto turbauit fragor et subita de nube procellae. Iuppiter Aethiopum remeans tellure minantem 605 Romuleo Poenum ut uidit succedere uallo, caelicolis raptim excitis defendere tecta Dardana et in septem discurrere iusserat arces. ipse e Tarpeio sublimis uertice cuncta, et uentos simul et nubes et grandinis iras 610 fulminaque et tonitrus et nimbos conciet atros. concussi tremuere poli, caelumque tenebris clauditur, et terras caeco nox condit amictu. instat tempestas oculis, hostique propinquo Roma latet. iactae in turmas per nubila flammae 615 stridorem seruant, membrisque insibilat ignis. hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis bella mouent, quantis animos et pectora possint irati satiare Iouis. fluit agmen aquarum turbine confusum piceo et nigrante procella 620 atque omnis circa campos spumantibus undis inuoluit. celsus summo de culmine montis regnator superum sublata fulmina dextra librauit clipeoque ducis non cedere certi incussit. summa liquefacta est cuspis in hasta, 625 et fluxit ceu correptus fornacibus ensis. Ambustis sed enim ductor Sidonius armis sistebat socios et caecum e nubibus ignem murmuraque a uentis misceri uana docebat. tandem, post clades socium caelique ruinam, 630 non hoste in nimbis uiso, non ense, referri signa iubet castris maestasque resuscitat iras: 'Ventis debebis nimirum hiemisque procellis unum, Roma, diem. sed non te crastina nobis lux umquam eripiet, descendat Iuppiter ipse 635 in terras licet.' infrendens dum talia fatur, ecce serenato clarum iubar emicat axe, purgatusque nitet discussis nubibus aether. Aeneadae sensere deum telisque repostis summissas tendunt alta ad Capitolia dextras 640 et festa cingunt montis penetralia lauro. tum uultus, modo non paruo sudore madentis, nunc laetos Iouis aspectant: 'Da, summe deorum, da, pater, ut sacro Libys inter proelia telo concidat. haud alia potis est occumbere dextra.' 645 Sic adeo orantes pressere silentia, postquam abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris. quem simul attollens rutilantem lampada Titan obruit et uitae rediit mortalibus usus, Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes 650 continet. haud dum enses stricti, mediumque iacebat tantum ad bella loci, quantum tramittere iactae sufficerent hastae, cum fulgor hebescere caeli per subitum coepit, densaeque subire tenebrae, atque dies fugere, atque armari ad proelia rursus 655 Iuppiter. incumbunt uenti, crassusque rotante Austro nimborum feruet globus. intonat ipse, quod tremat et Rhodope Taurusque et Pindus et Atlas. audiuere lacus Erebi, mersusque profundis agnouit tenebris caelestia bella Typhoeus. 660 inuadit Notus ac, piceam cum grandine multa intorquens nubem, cunctantem et uana minantem circumagit castrisque ducem succedere cogit. Verum ubi depositis saepsit sese aggere telis, laeta serenati facies aperitur Olympi, 665 nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem fulmina, nec placido commota tonitrua caelo. durat et adfirmans non ultra spondet in ipsos ~uenturam~ crebra diem, modo patria uirtus in dextras redeat, nec Romam excindere Poeni 670 credant esse nefas. ubi nam tunc fulmina tandem inuiti latuisse Iouis, cum sterneret ensis Aetolos campos? ubi, cum Tyrrhena natarent stagna cruore uirum? 'Pugnat pro moenibus' inquit 'si rector superum tot iactis fulmine telis, 675 inter tot motus cur me contra arma ferentem adflixisse piget? uentis hiemique fugaces terga damus. remeet, quaeso, mens illa uigorque, qua uobis, cum pacta patrum, cum foedera adessent, integrare acies placitum.' sic pectora flammat, 680 donec ecum Titan spumantia frena resoluat. nec nox composuit curas, somnusue frementem ausus adire uirum, et redeunt cum luce furores. rursus in arma uocat trepidos clipeoque tremendum increpat atque armis imitatur murmura caeli. 685 Vt uero accepit tantum confidere diuis Ausonios patres, summissaque Baetis ad oras auxilia, et noctu progressum moenibus agmen, sic agitare fremens obsessos otia, iamque securam Hannibalis Romam, uiolentior instat. 690 iamque propinquabat muro, cum Iuppiter aegram Iunonem adloquitur curis mulcetque monendo: 'Nullane Sidonio iuueni, coniunxque sororque cara mihi, non ulla umquam sine fine feroci addes frena uiro? fuerit delere Saguntum, 695 exaequare Alpes, imponere uincula sacro Eridano, foedare lacus: etiamne parabit nostras ille domos, nostras perrumpere in arces? siste uirum. namque, ut cernis, iam flagitat ignes et parat accensis imitari fulmina flammis.' 700 His dictis grates agit ac turbata per auras deuolat et prensa iuuenis Saturnia dextra 'Quo ruis, o uecors, maioraque bella capessis mortali quam ferre datum?' Iuno inquit (et atram dimouit nubem ueroque apparuit ore) 705 'non tibi cum Phrygio res Laurentiue colono: en, age (namque, oculis amota nube parumper, cernere cuncta dabo), surgit qua celsus ad auras, aspice, montis apex, uocitata Palatia regi Parrhasio plena tenet et resonante pharetra 710 intenditque arcum et pugnas meditatur Apollo. at, qua uicinis tollit se collibus altae molis Auentinus, uiden', ut Latonia uirgo accensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas exertos auide pugnae nudata lacertos? 715 parte alia, cerne, ut saeuis Gradiuus in armis implerit dictum proprio de nomine campum. hinc Ianus mouet arma manu, mouet inde Quirinus, quisque suo de colle deus. sed enim aspice, quantus aegida commoueat nimbos flammasque uomentem 720 Iuppiter et quantis pascat ferus ignibus iras. huc uultus flecte atque aude spectare Tonantem: quas hiemes, quantos concusso uertice cernis sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis! cede deis tandem et Titania desine bella.' 725 sic adfata uirum indocilem pacisque modique, mirantem superum uultus et flammea membra abstrahit ac pacem terris caeloque reponit. Respectans abit et castris auulsa moueri signa iubet ductor remeaturumque minatur. 730 redditur extemplo flagrantior aethere lampas, et tremula infuso resplendent caerula Phoebo. at procul e muris uidere ut signa reuelli Aeneadae uersumque ducem, tacita ora uicissim ostentant nutuque docent quod credere magno 735 non audent haerente metu, nec abire uolentis sed fraudem insidiasque putant et Punica corda, ac tacitae natis infigunt oscula matres: donec procedens oculis sese abstulit agmen suspectosque dolos dempto terrore resoluit. 740 tum uero passim sacra in Capitolia pergunt inque uicem amplexi permixta uoce triumphum Tarpeii clamant Iouis ac delubra coronant. iamque omnis pandunt portas: ruit undique laetum non sperata petens dudum sibi gaudia uulgus. 745 hi spectant, quo fixa loco tentoria regis astiterint, hi, qua celsus de sede uocatas adfatus fuerit turmas, ubi belliger Astur atque ubi atrox Garamas saeuusque tetenderit Hammon. corpora nunc uiua sparguntur gurgitis unda, 750 nunc Anienicolis statuunt altaria nymphis. tum festam repetunt lustratis moenibus urbem.
LIBER DECIMUS TERTIUS
Segne iter emenso uix dum Tarpeia uideri culmina desierant, toruos cum uersus ad urbem ductor Agenoreus uultus remeare parabat. castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa Tutia deducit tenuem sine nomine riuum 5 et tacite Tuscis inglorius adfluit undis. hic modo primores socium, modo iussa deorum, nunc sese increpitat: 'Dic o, cui Lydia caede creuerunt stagna et concussa est Daunia tellus armorum tonitru, quas exanimatus in oras 10 signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem intrauit pectus? si nunc existeret alma Carthago ante oculos turrita celsa figura, quas abitus, miles, causas, inlaese, dedisses? "Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos 15 et tonitrus fugio." procul hanc expellite genti femineam Tyriae labem, nisi luce serena nescire ac liquida Mauortem agitare sub aethra.' Terror adhuc inerat superum ac redolentia in armis fulmina et ante oculos irati pugna Tonantis. 20 parendi tamen et cuicumque incumbere iusso durabat uigor, ac sensim diffusus ad oras signa reportandi crescebat in agmine feruor. sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam, exiguos format per prima uolumina gyros, 25 mox tremulum uibrans motu gliscente liquorem multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes, donec postremo laxatis circulus oris contingat geminas patulo curuamine ripas. At contra Argyripae prauum decus (inclita namque 30 semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat Aetoli--Dasio fuit haud ignobile nomen: laetus opum, sed clauda fides, seseque calenti addiderat Poeno Latiae diffisus habenae)-- is uoluens ueterum memorata antiqua parentum 35 'Longo miles' ait 'quateret cum Teucria bello Pergama et ad muros staret sine sanguine Mauors, sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros poscenti socero saepe inter pocula Dauno narrabat memori Diomedes condita mente)-- 40 sed Calchas Danais, nisi clausum ex sedibus arcis armisonae curent simulacrum auellere diuae, non umquam adfirmat Therapnaeis Ilion armis cessurum aut Ledae rediturum nomen Amyclas. quippe deis uisum, ne cui perrumpere detur 45 effigies ea quas umquam possederit urbes. tum meus adiuncto monstratam euadit in arcem Tydides Ithaco et dextra <a>molitus in ipso custodes aditu templi caeleste reportat Palladium ac nostris aperit mala Pergama fatis. 50 nam postquam Oenotris fundauit finibus urbem, aeger delicti Phrygium placare colendo numen et Iliacos parat exorare Penatis. ingens iam templum celsa surgebat in arce, Laomedonteae sedes ingrata Mineruae, 55 cum medios inter somnos altamque quietem nec celata deam et minitans Tritonia uirgo: "Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore digna paras: non Garganus nec Daunia tellus debentur nobis. quaere in Laurentibus aruis 60 qui nunc prima locant melioris moenia Troiae. huc uittas castumque refer penetrale parentum." quis trepidus monitis Saturnia regna capessit. iam Phryx condebat Lauinia Pergama uictor armaque Laurenti figebat Troia luco. 65 uerum ubi Tyrrheni peruentum ad fluminis undas castraque Tydides posuit fulgentia ripa, Priamidae intremuere metu. tum pignora pacis praetendens dextra ramum canentis oliuae sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum: 70 "Pone, Anchisiade, memores irasque metusque. quicquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae, haud nostrum est: egere dei duraeque sorores. nunc age, quod superest cur non melioribus aeui 75 ducimus auspiciis? dextras iungamus inermis: foederis en haec testis erit." ueniamque precatus Troianam ostentat trepidis de puppe Mineruam. haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae corripuit leto neque tot de milibus unum 80 ingentis populi patrias dimisit ad aras.' His fractus ductor conuelli signa maniplis optato laetis abitu iubet. itur in agros diues ubi ante omnis colitur Feronia luco et sacer umectat Flauinia rura Capenas. 85 fama est intactas longaeui ab origine fani creuisse, in medium congestis undique donis, immensum per tempus opes, lustrisque relictum innumeris aurum solo seruante pauore. hac auidas mentes ac barbara corda rapina 90 polluit atque armat contemptu pectora diuum. auia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro ad freta porrectis Trinacria Bruttius aruis. Dum Libys haud laetus Regina ad litora tendit, uictor summoto patriis a finibus hoste 95 Fuluius infaustam Campana ad moenia clausis portabat famam miserisque extrema mouebat. tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis: 'Dedecus hoc defende manu: cur perfida et urbi altera Carthago nostrae post foedera rupta 100 et missum ad portas Poenum, post iura petita consulis alterni stat adhuc et turribus altis Hannibalem ac Libycas expectat lenta cohortis?' miscebat dictis facta et nunc robore celsas educi turris, quis uinceret ardua muri, 105 cogebat, nunc coniunctas astringere nodis instabat ferroque trabes, quo frangeret altos portarum postes quateretque morantia claustra. hic latera intextus stellatis axibus agger, hic grauida armato surgebat uinea dorso. 110 at postquam properata satis quae commonet usus, dat signum atque alacer scalis transcendere muros imperat ac saeuis urbem terroribus implet. Tum subito dextrum offulsit conatibus omen. cerua fuit, raro terris spectata colore, 115 quae candore niuem, candore anteiret olores. hanc agreste Capys donum, cum moenia sulco signaret, grato paruae mollitus amore nutrierat sensusque hominis donarat alendo. inde exuta feram docilisque accedere mensis 120 atque ultro blanda attactu gaudebat erili. aurato matres adsuetae pectine mitem comere et umenti fluuio reuocare colorem. numen erat iam cerua loci, famulamque Dianae credebant, ac tura deum de more dabantur. 125 haec aeui uitaeque tenax felixque senectam mille indefessos uiridem duxisse per annos saeclorum numero Troianis condita tecta aequabat. sed iam longo nox uenerat aeuo. nam, subito incursu saeuorum agitata luporum 130 qui noctis tenebris urbem (miserabile bello prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus extulerat sese portis pauidaque petebat consternata fuga positos ad moenia campos. exceptam laeto iuuenum certamine ductor 135 mactat, diua, tibi (tibi enim haec gratissima sacra) Fuluius atque 'Adsis,' orat 'Latonia, coeptis.' inde alacer fidensque dea circumdata clausis arma mouet, quaque obliquo curuantur in or<b>e<m> moenia flexa sinu, spissa uallata corona 140 alligat et telis in morem indaginis ambit. Dum pauitant, spumantis equi fera corda fatigans euehitur porta sublimis Taurea cristis bellator, cui Sidonius superare lacerto ductor et Autololas dabat et Maurusia tela. 145 is trepido ac lituum tinnitu stare neganti imperitans uiolenter equo, postquam auribus hostis uicinum sese uidet et clamare propincu<m>, 'Claudius huic' inquit (praestabat Claudius arte bellandi et merita mille inter proelia fama) 150 'huic' inquit 'solum, si qua est fiducia dextrae, det sese campo atque ineat certamina mecum.' Vna mora Aeneadae, postquam uox attigit auris, dum daret auspicium <i>usque in certamina ductor: praeuetitum namque et capital committere Martem 155 sponte uiris. erumpit ouans, ut Fuluius arma imperio soluit, patulumque inuectus in aequor erigit undantem glomerato puluere nubem. indignatus opem ammenti socioque iuuare expulsum nodo iaculum atque accersere uires 160 Taurea uibrabat nudis conatibus hastam: inde ruens ira telum contorquet in auras. at non idem animus Rutulo: spec<u>latur et omni corpore perlustrat qua sit certissima ferro in uulnus uia, nunc uibrat, nunc comprimit hastam 165 mentiturque minas. mediam tunc transiit ictu parmam, sed grato f<r>audata est sanguine cuspis. tum strictum propere uagina detegit ensem. et iam ferrata rapiebat calce uolantem Taurea cornipedem fugiens minitantia fata. 170 nec Rutulus leuior cedentis perdere terga: nam profugo rapidus fusis instabat habenis, utque metus uictum, sic ira et gloria portis uictorem immisit meritique cupido cruoris. ac dum uix oculis, uix credunt mentibus hostem 175 confisum nullo comitante inrumpere tectis, per mediam propere trepidantum interritus urbem egit ecum auersaque euasit ad agmina porta. Hinc ardore pari nisuque incurrere muris ignescunt animi penetrataque tecta subire. 180 tela simul flammaeque micant. tunc saxeus imber ingruit, et summis ascendunt turribus hastae. nec pronum audendi uirtute excellere cuiquam: aequarunt irae dextras. Dictaea per auras tranat et in medium perlabitur urbis harundo. 185 laetatur non hortandi, non plura monendi Fuluius esse locum. rapiunt sibi quisque laborem. quos ubi tam erectos animi uidet, et super esse factorum sibi quemque ducem, ruit impete uasto ad portam magnaeque optat discrimina famae. 190 Tres claustra aequaeuo seruabant corpore fratres, quis delecta manus centeni cuique ferebant excubias unaque locum statione tenebant. forma ex his Numitor, cursu plantaque uolucri praestabat Laurens, membrorum mole Taburnus. 195 sed non una uiris tela: hic mirabilis arcu, ille hastam quatere ac medicatae cuspidis ictu proelia moliri et nudo non credere ferro, tertius aptabat flammis ac sulphure taedas: qualis Atlantiaco memoratur litore quondam 200 monstrum Geryones immane tricorporis irae, cui tres in pugna dextrae uaria arma gerebant: una ignes saeuos, ast altera pone sagittas fundebat, ualidam torquebat tertia cornum, atque uno diuersa dabat tria uulnera nisu. 205 hos ubi non aequis uariantes proelia consul conspexit telis et portae limina circum stragem ac perfusos subeuntum sanguine postis, concitat intortam furiatis uiribus hastam. letum triste ferens auras secat Itala taxus 210 et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto, arcum protendens Numitor latus, ilia transit. at non obsaepto contentus limine Martem exercere, leuis bello, sed turbidus ausi, Virrius incauto feruore eruperat amens 215 reclusa in campum porta miseramque furori uincentum obtulerat pubem. ruit obuia in arma Scipio et oblatum metit insatiabilis agmen. Tifata umbrifero generatum monte Calenum nutrierant audere trucem, nec corpore magno 220 mens erat inferior. subsidere saepe leonem, nudus inire caput pugnas, certare iuuenco atque obliqua trucis deducere cornua tauri adsuerat crudoque ~aliqua se attollere facto. is, dum praecipites expellit Virrius urbe, 225 seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor thorace exierat leuiorque premebat anhelos pondere loricae et palantis uictor agebat. iamque Veliternum media transegerat aluo, iam solitum aequali ludo committere equestris 230 Scipiadae pugnas Marium tellure reuulso perculerat saxo. miser implorabat amicum cum gemitu expirans, scopulusque premebat hiantem. sed ualidas saeuo uires duplicante dolore effudit lacrimas pariter cornumque sonantem 235 Scipio, solamen properans optabile in armis hostem prostrato morientem ostendere amico. tranauit, uolucris liquidas ceu scinderet auras, hasta uiri pectus rupitque immania membra: quanta est uis agili per caerula summa Liburnae, 240 quae, pariter quotiens reuocatae ad pectora tonsae percussere fretum, uentis fugit ocior et se, quam longa est, uno remorum praeterit ictu. Ascanium Volesus, proiectis ocius armis quo leuior peteret muros, per aperta uolantem 245 adsequitur planta. deiectum protinus ense ante pedes domini iacuit caput, ipse secutus corruit ulterior procursus impete truncus. nec spes obsessis ultra reserata tueri moenia: conuertunt gressus recipique precantis 250 (infandum) excludunt socios dum cardine uerso obnixi torquent obices, munimina sera. acrius hoc instant Itali clausosque fatigant. et, ni caeca sinu terras nox conderet atro, perfractae rapido patuissent milite portae. 255 Sed non in requiem pariter cessere tenebrae: hinc sopor impauidus, qualem uictoria mouit; at Capua aut maestis ululantum flebile matrum questibus aut gemitu trepidantum exterrita patrum tormentis finem metamque laboribus orat. 260 mussat perfidiae ductor coetuque senatus Virrius a Poeno nullam docet esse salutem, uociferans pulsis uiuendi e pectore curis: 'Speraui sceptra Ausoniae pepigique, sub armis si dexter Poenis deus et Fortuna fuisset, 265 ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini. qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi; nec mihi poscendi uigor afuit, alter ut aequos portaret fasces nostro de nomine consul. hactenus est uixisse satis. dum copia noctis, 270 cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam libertas, petat ille meas mensasque dapesque et uictus mentem fuso per membra Lyaeo sopitoque necis morsu medicamina cladis hauriat ac placidis exarmet fata uenenis.' 275 haec ait et turba repetit comitante penatis. Aedibus in mediis consurgens ilice multa extruitur rogus, hospitium commune peremptis. nec uulgum cessat furiare dolorque pauorque. nunc menti Decius serae redit et bona uirtus 280 exilio punita truci. despectat ab alto sacra Fides agitatque uirum fallacia corda. uox occulta subit passim diffusa per auras: 'Foedera, mortales, ne saeuo rumpite ferro, sed castam seruate Fidem. fulgentibus ostro 285 haec potior regnis. dubio qui frangere rerum gaudebit pacta ac tenuis spes linquet amici, non illi domus, aut coniunx, aut uita manebit umquam expers luctus lacrimaeque. aget aequore semper ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque 290 despecta ac uiolata Fides.' adit omnia iamque concilia ac mensas contingit et abdita nube accumbitque toris epulaturque improba Erinys. ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo porrigit et large poenas letumque ministrat. 295 Virrius interea, dum dat penetrare medullas exitio, ascenditque pyram atque amplexibus haeret iungentum fata et subici iubet ocius ignis. Stringebant tenebrae metas, uictorque ruebat. iamque superstantem muro sociosque Milonem 300 uoce attollentem pubes Campana uidebat. pandunt attoniti portas trepidoque capessunt castra inimica gradu, quis leto auertere poenas defuerant animi. patet urbs confessa furorem et reserat Tyrio maculatas hospite sedes. 305 matronae puerique ruunt maestumque senatus concilium nullique hominum lacrimabile uulgus. stabant innixi pilis exercitus omnis spectabantque uiros et laeta et tristia ferre indocilis nunc propexis in pectora barbis 310 uerrere humum, nunc foedantis in puluere crinem canentem et turpi lacrima precibusque pudendis femineum tenues ululatum fundere in auras. Atque ea dum miles miratur inertia facta expectatque ferox sternendi moenia signum, 315 ecce repens tacito percurrit pectora sensu religio et saeuas componit numine mentis, ne flammam taedasque uelint, ne templa sub uno in cinerem traxisse rogo. subit intima corda perlabens sensim mitis deus. ille superbae 320 fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi non cuiquam uisus passim monet, ille refusis in spatium immensum campis habitanda relinqui utile tecta docet. paulatim atrocibus irae languescunt animis, et uis mollita senescit. 325 Pan Ioue missus erat seruari tecta uolente Troia, pendenti similis Pan semper et imo uix ulla inscribens terrae uestigia cornu. dextera lasciuit caesa Tegeatide capra uerbera laeta mouens festa per compita cauda. 330 cingit acuta comas et opacat tempora pinus, ac parua erumpunt rubicunda cornua fronte. stant aures, imoque cadit barba hispida mento. pastorale deo baculum, pellisque sinistrum uelat grata latus tenerae de corpore dammae. 335 nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes, in qua non librans corpus similisque uolanti cornipedem tulerit praecisa per auia plantam. interdum inflexus medio nascentia tergo respicit adridens hirtae ludibria caudae, 340 obtendensque manum solem inferuescere fronti arcet et umbrato perlustrat pascua uisu. hic, postquam mandata dei perfecta malamque sedauit rabiem et permulsit corda furentum, Arcadiae uolucris saltus et amata reuisit 345 Maenala, ubi argutis longe de uertice sacro dulce sonans calamis ducit stabula omnia cantu. At legio Ausonidum, flammas ductore iubente arceri portis stantisque relinquere muros (mite decus mentis), condunt ensesque facesque. 350 multa deum templis domibusque nitentibus auro egeritur praeda et uictus alimenta superbi, quisque bonis periere, uirum de corpore uestes femineae mensaeque alia tellure petitae poculaque Eoa luxum inritantia gemma. 355 nec modus argento, caelataque pondera facti tantum epulis auri, tum passim corpora longo ordine captiua, et domibus deprompta talenta, pascere longincum non deficientia bellum, immensique greges famulae ad conuiuia turbae. 360 Fuluius, ut finem spoliandis aedibus aere belligero reuocante dedit, sublimis ab alto suggestu, magnis fautor non futtilis ausis, 'Lanuuio generate,' inquit 'quem Sospita Iuno dat nobis, Milo, Gradiui cape uictor honorem, 365 tempora murali cinctus turrita corona.' tum sontes procerum meritosque piacula prima acciet et iusta punit commissa securi. ~hic atrox uirtus (nec enim occuluisse probarim spectatum uel in hoste decus) clamore feroci 370 Taurea 'Tune' inquit 'ferro spoliabis inultus te maiorem anima, et iusso lictore recisa ignauos cadet ante pedes fortissima ceruix? haud umquam hoc uobis dederit deus.' inde minaci obtutu toruum contra et furiale renidens 375 bellatorem alacer per pectora transigit ensem. cui ductor: 'Patriam moriens comitare cadentem. qui nobis animus, quae dextera cuique uiritim, decernet Mauors. tibi, si rebare pudendum iussa pati, licuit pugnanti occumbere letum.' 380 Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam, interea geminos terra crudelis Hibera Fortuna abstulerat permiscens tristia laetis Scipiadas, magnumque decus magnumque dolorem. forte Dicarchea iuuenis dum sedit in urbe 385 Scipio post belli repetens extrema penatis, huc tristis lacrimas et funera acerba suorum fama tulit. duris quamquam non cedere suetus pulsato lacerat uiolenter pectore amictus. non comites tenuisse ualent, non ullus honorum 390 militiaeue pudor. pietas irata sinistris caelicolis furit atque odit solacia luctus. iamque dies iterumque dies absumpta querelis: uersatur species ante ora oculosque parentum. ergo excire parat manis animasque suorum 395 adloquioque uirum tantos mulcere dolores. hortatur uicina palus, ubi signat Auerni squalentem introitum stagnans Acherusius umor. noscere uenturos agitat mens protinus annos. Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi 400 Autonoe tripodas sacros antrumque tenebat, fert gressus iuuenis consultaque pectoris aegri pandit et aspectus orat contingere patrum. nec cuncta<ta> diu uates 'Mactare repostis mos umbris' inquit 'consueta piacula nigras 405 sub lucem pecudes reclusaeque abdere terrae manantem iugulis spirantum caede cruorem. tunc populos tibi regna suos pallentia mittent. cetera quae poscis maiori uate canentur. namque tibi Elysio repetita oracula campo 410 eliciam ueterisque dabo inter sacra Sibyllae cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram. uade, age et, a medio cum se nox umida cursu flexerit, ad fauces uicini castus Auerni duc praedicta sacris duro placamina Diti: 415 mella simul tecum et puri fer dona Lyaei.' Hoc alacer monitu et promissae nomine uatis, adparat occulto monstrata piacula coepto. inde ubi nox iussam procedens contigit horam, et spatia aequarunt tenebras transacta futuras, 420 consurgit stratis pergitque ad turbida portae ostia Tartareae, penitus quis abdita uates promissa implerat Stygioque sedebat in antro. tum, qua se primum rupta tellure recludit inuisus caelo specus atque eructat acerbam 425 Cocyti laxo suspirans ore paludem, inducit iuuenem ferroque cauare refossam ocius urget humum atque arcanum murmur anhelans ordine mactari pecudes iubet. ater operto ante omnis taurus regi, tum proxima diuae 430 caeditur Hennaeae casta ceruice iuuenca. inde tibi, Alecto, tibi, numquam laeta Megaera, corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum. fundunt mella super Bacchique et lactis honorem. 'Sta, iuuenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,' 435 exclamat uates 'patere. accedentia cerno Tartara et ante oculos adsistere tertia regna. ecce ruunt uariae species et quicquid ab imo natum hominum extinctumque chao est' (iam cuncta uidebat, Cyclopas Scyllamque et pastos membra uirorum 440 Odrysiae telluris equos): 'contende tueri eductumque tene uagina interritus ensem. quaecumque ante animae tendent potare cruorem dissice, dum castae procedat imago Sibyllae. interea cerne, ut gressus inhumata citatos 445 fert umbra et properat tecum coniungere dicta, cui datur ante atros absumpti corporis ignes sanguine non tacto solitas effundere uoces.' aspicit et subito turbatus Scipio uisu 'Quinam te, qui casus,' ait 'dux maxime, fessae 450 eripuit patriae, cum talis horrida poscant bella uiros? nec enim dextra concesserit ulli Appius aut astu. decimum lux rettulit ortum, ut te, cum Capua remearem, uulnera uidi mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires 455 saucius ad muros et Martis honore careres.' Contra quae ductor: 'Fesso mihi proxima tandem lux gratos Phaethontis equos auertit et atris aeternum demisit aquis. sed lenta meorum dum uanos ritus cura et sollemnia uulgi 460 exequitur, cessat flammis imponere corpus, ut portet tumulis per longum membra paternis. quod te per nostri Martis precor aemula facta, arce quae putris artus medicamina seruant daque uago portas quamprimum Acherontis adire.' 465 Tunc iuuenis: 'Gens o ueteris pulcherrima Clausi, haud ulla ante tuam, quamquam non parua fatigent, curarum prior extiterit. namque ista per omnis discrimen seruat populos uariatque iacentum exequias tumuli et cinerum sententia discors. 470 tellure, ut perhibent, (is mos anticus) Hibera exanima obscenus consumit corpora uultur. regia cum lucem posuerunt membra, probatum est Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus claudit odorato post funus stantia saxo 475 corpora et a mensis exanguem haud separat umbram. exhausto instituit Pontus uacuare cerebro ora uirum et longum medicata reponit in aeuum. quid qui reclusa nudos Garamantes harena infodiunt? quid qui saeuo sepelire profundo 480 exanimos mandant Libycis Nasamones in oris? at Celtae uacui capitis circumdare gaudent ossa, nefas, auro ac mensis ea pocula seruant. Cecropidae ob patriam Mauortis sorte peremptos decreuere simul communibus urere flammis. 485 at gente in Scythica suffixa cadauera truncis lenta dies sepelit putri liquentia tabo.' Talia dum memorant, umbra ueniente Sibyllae Autonoe 'Finem hic' inquit 'sermonibus adde alternis. haec, haec ueri fecunda sacerdos, 490 cui tantum patuit rerum, quanto ipse negarit plus nouisse deus. me iam comitante tuorum tempus abire globo et pecudes imponere flammis.' At grauida arcanis Cymes anus attigit ore postquam sacrificum delibauitque cruorem, 495 in decus egregiae uultus intenta iuuentae 'Aetherea fruerer cum luce, haud segniter' inquit 'Cymaeo populis uox nostra sonabat in antro. tum te permixtum saeclis rebusque futuris Aeneadum cecini. sed non sat digna mearum 500 cura tuis uocum. nec enim conquirere dicta aut seruare fuit proauis sollertia uestris. uerum age, disce, puer, quando cognoscere cordi est, iam tua deque tuis pendentia Dardana fatis. namque tibi cerno properatum oracula uitae 505 hinc petere et patrios uisu contingere manis. armifero uictor patrem ulcisceris Hibero creditus ante annos Martem, ferroque resolues gaudia Poenorum et missum laetabere bello omen, Hiberiacis uicta Carthagine terris. 510 maius ad imperium posthac capiere, nec ante Iuppiter absistet cura, quam cuncta fugarit in Libyam bella et uincendum duxerit ipse Sidonium tibi rectorem. pudet urbis iniquae quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit.' 515 sic uates gressumque lacus uertebat ad atros. Tum iuuenis 'Quaecumque datur sors durior aeui, obnitemur,' ait 'culpa modo pectora cessent. sed, te oro, quando uitae tibi causa labores humanos iuuisse fuit, siste, inclita uirgo, 520 paulisper gressum et nobis manisque silentum enumera Stygiaeque aperi formidinis aulam.' Adnuit illa quidem, sed 'Non optanda recludis regna:' ait 'hic tenebras habitant uolitantque per umbras innumeri quondam populi. domus omnibus una. 525 in medio uastum late se tendit inane: huc, quicquid terrae, quicquid freta et igneus aer nutriuit primo mundi genitalis ab aeuo Mors communis agit: descendunt cuncta, capitque campus iners quantum interiit restatque futurum. 530 cingunt regna decem portae: quarum una receptat belligeros dura Gradiui sorte creatos; altera, qui legis posuere atque inclita iura gentibus et primas fundarunt moenibus urbes; tertia ruricolas, Cereris iustissima turba 535 quae uenit ad manis et fraudum inlaesa ueneno. exin, qui laetas artis uitaeque colendae inuenere uiam nec dedignanda parenti carmina fuderunt Phoebo, sua limina seruant. proxima, quos uenti saeuaeque hausere procellae, 540 naufraga porta rapit: sic illam nomine dicunt. finitima huic noxa grauido et peccasse fatenti uasta patet populo: poenas Rhadamanthus in ipso expetit introitu mortumque exercet inanem. septima femineis reseratur porta cateruis, 545 umentis ubi casta fouet Proserpina lucos. infantum hinc gregibus uersasque ad funera taedas passis uirginibus turbaeque in limine lucis est iter extinctae et uagitu ianua nota. tum seducta loco et laxata lucida nocte 550 claustra nitent, quae secreti per limitis umbram Elysios ducunt campos: hic turba piorum, nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe, uerum ultra Oceanum sacro contermina fonti Lethaeos potat latices, obliuia mentis. 555 extrema hinc auro fulgens iam lucis honorem sentit et admoto splendet ceu sidere lunae. hac animae caelum repetunt ac mille peractis oblitae Ditem redeunt in corpora lustris. has passim nigrum pandens Mors lurida rictum 560 itque reditque uias et portis omnibus errat. Tum iacet in spatium sine corpore pigra uorago limosique lacus: large exundantibus urit ripas saeuus aquis Phlegethon et turbine anhelo flammarum resonans saxosa incendia torquet. 565 parte alia torrens Cocytos sanguinis atri uerticibus furit et spumanti gurgite fertur. at, magnis semper diuis regique deorum iurari dignata palus, picis horrida riuo, fumiferum uoluit Styx inter sulphura limum. 570 tristior his Acheron sanie crassoque ueneno aestuat et gelidam eructans cum murmure harenam descendit nigra lentus per stagna palude. hanc potat saniem non uno Cerberus ore, haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera 575 hanc sitit ac nullo rabies restinguitur haustu. ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis ante aulam atque aditus et inexorabile limen. Quanta cohors omni stabulante per atria monstro excubat et manis permixto murmure terret! 580 luctus edax Maciesque, malis comes addita morbis, et Maeror pastus fletu et sine sanguine Pallor Curaeque Insidiaeque atque hinc queribunda Senectus, hinc angens utraque manu sua guttura Liuor et, deforme malum ac sceleri procliuis, Egestas 585 Errorque infido gressu et Discordia gaudens permiscere fretum caelo. sedet ostia Ditis centenis suetus Briareus recludere palmis et Sphinx uirgineos rictus infecta cruore Scyllaque Centaurique truces umbraeque Gigantum. 590 Cerberus hic ruptis peragrat cum Tartara uinclis, non ipsa Alecto, non feta furore Megaera audet adire ferum, dum fractis mille catenis uiperea latrans circumligat ilia cauda. Dextra uasta comas nemorosaque brachia fundit 595 taxus Cocyti rigua frondosior unda. hic dirae uolucres pastusque cadauere uultur et multus bubo ac sparsis strix sanguine pennis Harpyiaeque fouent nidos atque omnibus haerent condensae foliis: saeuit stridoribus arbor. 600 has inter formas coniunx Iunonis Auernae suggestu residens cognoscit crimina regum. stant uincti, seroque piget sub iudice culpae: circum errant Furiae Poenarumque omnis imago. quam uellent numquam sceptris fulsisse superbis! 605 insultant duro imperio non digna nec aequa ad superos passi manes, quaeque ante profari non licitum uiuis, tandem permissa queruntur. tunc alius saeuis religatur rupe catenis, ast alius subigit saxum contra ardua montis, 610 uipereo domat hunc aeterna Megaera flagello. talia letiferis restant patienda tyrannis. sed te maternos tempus cognoscere uultus, cuius prima uenit non tardis passibus umbra.' Astabat fecunda Iouis Pomponia furto. 615 namque ubi cognouit Latio surgentia bella Poenorum Venus, insidias anteire laborans Iunonis fusa sensim per pectora patrem implicuit flamma. quae ni prouisa fuissent, Sidonia Iliacas nunc uirgo accenderet aras. 620 ergo ubi gustatus cruor admonuitque Sibylla et dedit alternos ambobus noscere uultus, sic iuuenis prior: 'O magni mihi numinis instar, cara parens, quam, te ut nobis uidisse liceret, optassem Stygias uel leto intrare tenebras! 625 quae sors nostra fuit, cui te, cum prima subiret, eripuit sine honore dies et funere carpsit?' excipit his mater: 'Nullos, o nate, labores mors habuit nostra: aetherio dum pondere partum exsoluor, miti dextra Cyllenia proles 630 imperio Iouis Elysias deduxit in oras attribuitque paris sedes, ubi magna moratur Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda. uerum age, nate, tuos ortus, ne bella pauescas ulla nec in caelum dubites te attollere factis, 635 quando aperire datur nobis, nunc denique disce. sola die caperem medio cum forte petitos ad requiem somnos, subitus mihi membra ligauit amplexus, non ille meo ueniente marito adsuetus facilisque mihi. tum luce corusca, 640 implebat quamquam languentia lumina somnu<s>, uidi, crede, Iouem. nec me mutata fefellit forma dei, quod squalentem conuersus in anguem ingenti traxit curuata uolumina gyro. sed mihi post partum non ultra ducere uitam 645 concessum. heu, quantum gemui, quod spiritus ante haec tibi quam noscenda darem discessit in auras!' his alacer colla amplexu materna petebat, umbraque ter frustra per inane petita fefellit. Succedunt simulacra uirum concordia, patris 650 unanimique simul patrui. ruit ipse per umbram oscula uana petens iuuenis fumoque uolucri et nebulis similes animas adprendere certat. 'Quis te, care pater, quo stabant Itala regna exosus Latium deus abstulit? hei mihi! nam cur 655 ulla fuere adeo quibus a te saeuus abessem momenta? opposito mutassem pectore mortem. quantos funeribus uestris gens Itala passim dat gemitus! tumulus uobis censente senatu Mauortis geminus surgit per gramina campo.' 660 nec passi plura, in medio sermone loquentis sic adeo incipiunt. prior haec genitoris imago: 'Ipsa quidem uirtus sibimet pulcherrima merces; dulce tamen uenit ad manis, cum gratia uitae durat apud superos nec edunt obliuia laudem. 665 uerum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget militia. heu, quotiens intrat mea pectora terror, cum repeto, quam saeuus eas, ubi magna pericla contingunt tibi. per nostri, fortissime, leti obtestor causas, Martis moderare furori. 670 sat tibi sint documenta domus. octaua terebat arentem culmis messem crepitantibus aestas, ex quo cuncta mihi calcata meoque subibat germano deuicta iugum Tartessia tellus. nos miserae muros et tecta renata Sagunto, 675 nos dedimus Baetem nullo potare sub hoste, nobis indomitus conuertit terque quaterque germanus terga Hannibalis. pro barbara numquam impolluta fides! peterem cum uictor adesum cladibus Hasdrubalem, subito uenale, cohortes 680 Hispanae, uulgus, Libyci quas fecerat auri Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa. tunc hostis socio desertos milite multum ditior ipse uiris spisso circumdedit orbe. non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est 685 illa suprema dies, et laude inclusimus aeuum.' Excipit inde suos frater coniungere casus: 'Excelsae turris post ultima rebus in artis subsidium optaram supremaque bella ciebam. fumantis taedas ac lata incendia passim 690 et mille iniecere faces. nil nomine leti de superis queror: haud paruo data membra sepulcro nostra cremauerunt in morte haerentibus armis. sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae cesserit adfusis oppressa Hispania Poenis.' 695 Contra quae iuuenis turbato fletibus ore: 'Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis Carthago expendat poenas. sed continet acris Pyrenes populos qui uestro Marte probatus excepit fessos et notis Marcius armis 700 successit bello. fusos quoque fama ferebat uictores acie atque exacta piacula caedis.' His laeti rediere duces loca amoena piorum, prosequiturque oculis puer adueneratus euntis. iamque aderat multa uix adgnoscendus in umbra 705 Paulus et epoto fundebat sanguine uerba: 'Lux Italum, cuius spectaui Martia facta multum uno maiora uiro, descendere nocti atque habitanda semel subigit quis uisere regna?' cui contra talis effundit Scipio uoces: 710 'Armipotens ductor, quam sunt tua fata per urbem lamentata diu! quam paene ruentia tecum traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras. tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis constituit laudemque tuo quaesiuit honore.' 715 dumque audit lacrimans hostilia funera Paulus, ante oculos iam Flaminius, iam Gracchus et aegro absumptus Cannis stabat Seruilius ore. Appellare uiros erat ardor et addere uerba, sed raptabat amor priscos cognoscere manis. 720 nunc meritum saeua Brutum immortale securi nomen, nunc superos aequantem laude Camillum, nunc auro Curium non umquam cernit amicum. ora Sibylla docet uenientum et nomina pandit. hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae 725 reiecit uisus orbus, tulit ille ruentem Thybridis in ripas regem solusque reuulso pone ferox ponte exclusit redeuntia regna. 'Si tibi dulce uirum, primo qui foedera bello Phoenicum pepigit, uidisse: hic inclitus ille 730 aequoreis uictor cum classe Lutatius armis. si studium et saeuam cognoscere Hamilcaris umbram, ille est (cerne procul) cui frons nec morte remissa irarum seruat rabiem. si iungere cordi est conloquium, sine gustato det sanguine uocem.' 735 atque ubi permissum et sitiens se impleuit imago, sic prior increpitat non mitis Scipio uultu: 'Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera uobis, aut haec Sicania pepigisti captus in ora? bella tuus toto natus contra omnia pacta 740 exercet Latio et perruptis molibus Alpis eluctatus adest: feruet gens Itala Marte barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.' post quae Poenus ait: 'Decimum modo coeperat annum excessisse puer, nostro cum bella Latinis 745 concepit iussu, licitum nec fallere diuos iuratos patri. quod si Laurentia uastat nunc igni regna et Phrygias res uertere temptat, o pietas, o sancta fides, o uera propago! atque utinam amissum reparet decus!' inde citato 750 celsus abit gressu, maiorque recessit imago. Exin designat uates, qui iura sub armis poscenti dederint populo primique petitas miscuerint Italis Piraeo litore leges. laetatur spectatque uirum insatiabilis ora 755 Scipio et appellet cunctos, ni magna sacerdos admoneat turbae innumera<e>: 'Quot milia toto credis in orbe, puer, lustras dum singula uisu, descendisse Erebo? nullo non tempore abundans umbrarum huc agitur torrens, uectatque capaci 760 agmina mole Charon, et sufficit improba puppis.' post haec ostendens iuuenem sic uirgo profatur: 'Hic ille est, tellure uagus qui uictor in omni cursu signa tulit, cui peruia Bactra Dahaeque, qui Gangen bibit et Pellaeo ponte Niphaten 765 astrinxit, cui stant sacro sua moenia Nilo.' incipit Aeneades: 'Libyci certissima proles Hammonis, quando exuperat tua gloria cunctos indubitata duces similique cupidine rerum pectora nostra calent, quae te uia, fare, superbum 770 ad decus et summas laudum perduxerit arces.' ille sub haec: 'Turpis lenti sollertia Martis. audendo bella expedias. pigra extulit artis haud umquam sese uirtus. tu magna gerendi praecipita tempus: mors atra impendet agenti.' 775 haec effatus abit. Croesi mox aduolat umbra, diues apud superos, sed mors aequarat egenis. Atque hic Elysio tendentem limite cernens effigiem iuuenis, caste cui uitta ligabat purpurea effusos per colla nitentia crines, 780 'Dic,' ait 'hic quinam, uirgo? nam luce refulget praecipua frons sacra uiro, multaeque secuntur mirantes animae et laeto clamore frequentant. qui uultus! quam, si Stygia non esset in umbra, dixissem facile esse deum!' 'Non falleris:' inquit 785 docta comes Triuiae 'meruit deus esse uideri, et fuit in tanto non paruum pectore numen. carmine complexus terram, mare, sidera, manis et cantu Musas et Phoebum aequauit honore. atque haec cuncta prius quam cerneret ordine terris 790 prodidit ac uestram tulit usque ad sidera Troiam.' Scipio perlustrans oculis laetantibus umbram, 'Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem hic caneret uates, quanto maiora futuros facta eadem intrarent hoc' inquit 'teste nepotes! 795 felix Aeacide, cui tali contigit ore gentibus ostendi, creuit tua carmine uirtus.' Sed, quae tanta adeo gras<s>antum turba, requirens, heroum effigies maiorisque accipit umbras. inuicto stupet Aeacide, stupet Hectore magno 800 Aiacisque gradum uenerandaque Nestoris ora miratur, geminos aspectat laetus Atridas iamque Ithacum corde aequantem Peleia facta. uicturam hinc cernit Ledaei Castoris umbram: alternam lucem peragebat in aethere Pollux. 805 Sed subito uultus monstrata Lauinia traxit. nam uirgo admonuit tempus cognoscere manis femineos, ne cunctantem lux alma uocaret. 'Felix haec' inquit 'Veneris nurus ordine longo Troiugenas iunxit sociata prole Latinis. 810 uis et Martigenae thalamos spectare Quirini? Hersiliam cerne: hirsutos cum sperneret olim gens uicina procos, pastori rapta marito intrauitque casae culmique e stramine fultum pressit laeta torum et soceros reuocauit ab armis. 815 aspice Carmentis gressus. Euandria mater haec fuit et uestros tetigit praesaga labores. uis et, quos Tanaquil uultus gerat? haec quoque castae augurio ualuit mentis uenturaque dixit regna uiro et dextros agnouit in alite diuos. 820 ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos. non datur, heu tibi, Roma (nec est, quod malle deceret), hanc laudem retinere diu. Verginia iuxta, cerne, cruentato uulnus sub pectore seruat, 825 tristia defensi ferro monumenta pudoris, et patriam laudat miserando in uulnere dextram. illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella, nondum passa marem, qualis optabit habere quondam Roma uiros, contemptrix Cloelia sexus.' 830 cum subito aspectu turbatus Scipio poscit, quae poenae causa, et qui sint in crimine manes, tum uirgo: 'Patrios fregit quae curribus artus et stetit adductis super ora trementia frenis, Tullia non ullos satis exhaustura labores 835 ardenti Phlegethonte natat. fornacibus atris fons rapidus furit atque ustas sub gurgite cautes egerit et scopulis pulsat flagrantibus ora. illa autem, quae tondetur praecordia rostro alitis (en quantum resonat plangentibus alis 840 armiger ad pastus rediens Iouis!), hostibus arcem uirgo, immane nefas, adamato prodidit auro Tarpeia et pactis reserauit claustra Sabinis. iuxta (nonne uides? neque enim leuiora domantur delicta) inlatrat ieiunis faucibus Orthrus, 845 armenti quondam custos immanis Hiberi, et morsu petit et polluto euiscerat ungue. nec par poena tamen sceleri: sacraria Vestae polluit exuta sibi uirginitate sacerdos. sed satis haec uidisse, satis.' 850 Mox deinde: 'Videnti nunc animas tibi, quae potant obliuia, paucas in fine enumerasse paro et remeare tenebris. hic Marius: nec multa dies iam restat ituro aetheriam in lucem. ueniet tibi origine parua in longum imperium consul. nec Sulla morari 855 iussa potest aut amne diu potare soporo: lux uocat et nulli diuum mutabile fatum. imperium hic primus rapiet, sed gloria culpae, quod reddet solus, nec tanto in nomine quisquam existet, Sullae qui se uelit esse secundum. 860 ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum et gratum terris Magnus caput: ille deum gens, stelligerum attollens apicem, Troianus Iulo Caesar auo. quantas moles, cum sede reclusa hinc tandem erumpent, terraque marique mouebunt! 865 heu miseri, quotiens toto pugnabitis orbe, nec leuiora lues quam uictus crimina, uictor.' Tum iuuenis lacrimans: 'Restare haec ordine duro lamentor rebus Latiis. sed luce remota si nulla est uenia et merito mors ipsa laborat, 870 perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis exuret ductor scelus, aut quae digna renatos ales in aeternum laniabit morsibus artus?' 'Ne metue:' exclamat uates 'non uita sequetur inuiolata uirum: patria non ossa quiescent. 875 namque ubi fractus opum magnae certamine pugnae pertulerit uinci turpemque orare salutem, rursus bella uolet Macetum instaurare sub armis. damnatusque doli desertis coniuge fida et dulci nato linquet Carthaginis arces 880 atque una profugus lustrabit caerula puppe. hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina uiset. pro! quanto leuius mortalibus aegra subire seruitia atque hiemes aestusque fugamque fretumque atque famem, quam posse mori! post Itala bella 885 Assyrio famulus regi falsusque cupiti Ausoniae motus dubio petet aequora uelo, donec Prusiacas delatus segniter oras altera seruitia imbelli patietur in aeuo et latebram munus regni. perstantibus inde 890 Aeneadis reddique sibi poscentibus hostem, pocula furtiuo rapiet properata ueneno ac tandem terras longa formidine soluet.' Haec uates, Erebique cauis se reddidit umbris. tum laetus socios iuuenis portumque reuisit.
LIBER DECIMUS QUARTUS
Flectite nunc uestros, Heliconis numina, cantus Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes. muneris hic uestri labor est, modo Daunia regna Aeneadum, modo Sicanios accedere portus, aut Macetum lustrare domos et Achaica rura 5 aut uaga Sardoo uestigia tinguere fluctu uel Tyriae quondam regnata mapalia genti extremumue diem et terrarum inuisere metas. sic poscit sparsis Mauors agitatus in oris. ergo age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur. 10 Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus, ut semel expugnante Noto et uastantibus undis accepit freta caeruleo propulsa tridente. namque per occultum caeca ui turbinis olim impactum pelagus laceratae uiscera terrae 15 discidit et medio perrumpens arua profundo cum populis pariter conuulsis transtulit urbes. ex illo seruans rapidus diuortia Nereus saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu. sed spatium, quod dissociat consortia terrae, 20 latratus fama est (sic arta interuenit unda) et matutinos uolucrum tramittere cantus. multa solo uirtus: iam reddere faenus aratris, iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho cornipedemque citum lituis generasse ferendis, 25 nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras. hic et Paeonios arcano sulphure fontis, hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum ora excellentum, sacras qui carmine siluas quique Syracosia resonant Helicona camena. 30 promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret, portus aequoreis sueta insignire tropaeis. Post dirum Antipha<t>ae sceptrum et Cyclopia regna uomere uerterunt primum noua rura Sicano-- Pyrene misit populos, qui nomen ab amne 35 ascitum patrio terrae imposuere uacanti. mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit possessis bello mutata uocabula regnis. nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos moenibus e centum non fausta ad proelia Minos, 40 Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda postquam perpetuas iudex concessit ad umbras Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba bellandi studio Siculis subsedit in oris. miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes 45 Troianusque Helymus, structis qui pube secuta in longum ex sese donarunt nomina muris. nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam, dextera quam tribuit posito Saturnia telo. sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris, 50 quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isth<m>o et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis. hic Arethusa suum piscoso fonte receptat Alpheon sacrae portantem signa coronae. At non aecus amat Trinacria Mulciber antra. 55 nam Lipare uastis subter depasta caminis sulphureum uomit exeso de uertice fumum. ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis inclusi gemitus, pelagique imitata furorem murmure per caecos tonat inrequieta fragoris 60 nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro flammarum exundat torrens piceaque procella semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis. sed quamquam largo flammarum exaestuet intus turbine et adsidue subnascens profluat ignis, 65 summo cana iugo cohibet, mirabile dictu, uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore ardentes horrent scopuli: stat uertice celsi collis hiemps calidaque niuem tegit atra fauilla. Quid referam Aeolio regnatas nomine terras 70 uentorumque domos atque addita claustra procellis? hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni pulsata Ionio respondent saxa profundo. hic contra Libyamque situm Caurosque furentis cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas. 75 at, qua diuersi lateris frons tertia terrae uergit in Italiam prolato ad litora dorso, celsus harenosa tollit se mole Pelorus. His longo mitis placide dominator in aeuo praefuerat terris Hieron, tractare sereno 80 imperio uulgum pollens et pectora nullo parentum exagitare metu, pactamque per aras haud facilis temerare fidem socialia iura Ausoniis multos seruarat casta per annos. uerum, ubi fata uirum fragili soluere senecta, 85 primaeuo cessit sceptrum exitiale nepoti, et placida indomitos accepit regia mores. namque bis octonis nondum rex praeditus annis caligare alto in solio nec pondera regni posse pati et nimium fluxis confidere rebus. 90 iamque breui nullum, delicta tuentibus armis, fas notum ignotumque nefas. uilissima regi cura pudor. tam praecipiti materna furori Pyrrhus origo dabat stimulos proauique superbum Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles. 95 ergo ardor subitus Poenorum incepta fouendi, nec sceleri mora: <iam> iungit noua foedera, pacto cederet ut Siculis uictor Sidonius oris. sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys, qua modo pactus erat socium non cernere, terra. 100 saeuos namque pati fastus iuuenemque cruento flagrantem luxu et miscentem turpia diris haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat, iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt femineam caedem atque insontum rapta sororum 105 corpora prosternunt ferro. noua saeuit in armis libertas iactatque iugum: pars Punica castra, pars Italos et nota uolunt, nec turba furentum defit quae neutro sociari foedere malit. Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis 110 exitio regis trepidis, sublimis honore (tertia nam Latios renouarat purpura fasces) Marcellus classem Zanclaeis appulit oris. atque ubi cuncta uiro caedesque exposta tyranni ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma 115 quos teneant et quanta locos, quod uulgus amicum duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores concipiat perstetque suas non pandere portas, incumbit bello ac totam per proxima raptim armorum effundit flammato pectore pestem. 120 non aliter Boreas, Rhodopes a uertice praeceps cum sese immisit decimoque uolumine pontum expulit in terras, sequitur cum murmure molem eiecti maris et stridentibus adfremit alis. prima Leontinos uastarunt proelia campos, 125 regnatam diro quondam Laestrygone terram. instabat ductor, cui tarde uincere Graias par erat ac uinci turmas. ruit aequore toto (femineum credas maribus concurrere uulgum) et Cereri placitos fecundat sanguine campos. 130 sternuntur passim, pedibusque euadere letum eripuit rapidus Mauors. nam ut cuique salutem promisit fuga, praeueniens dux occupat ense. 'Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro:' clamat cunctantis urgens umbone cateruas 135 'pigro luctandi studio certamen in umbra molle pati docta et gaudens splendescere oliuo stat, mediocre decus uincentum, ignaua iuuentus. haec laus sola datur, si uiso uincitis hoste.' ingruit audito ductore exercitus omnis, 140 solaque, quod superest, secum certamina norunt, quis dextra antistet spoliisque excellat opimis. Euboici non per scopulos inlisa Caphereo Euripi magis unda furit, pontumue sonantem eicit angusto uiolentius ore Propontis, 145 nec feruet maiore fretum rapiturque tumultu quod ferit Herculeas extremo sole columnas. Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta, 150 seruitium facile et dominantis mollia iussa expertus Beryae, patrias remearat ad oras sponte fauentis eri, repetitisque impiger armis tum ueteres Siculo casus Mauorte piabat. atque is, dum medios inter fera proelia miscet, 155 inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso Poenorum a populis sociataque bella gerenti, aerato cassis munimine clauserat ora, inuadit ferro iuuenem trepideque ferentem instabilis retro gressus prosternit harena. 160 at miser audita uictoris uoce trementem cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens, cassidis a mento male fidae uincula rumpit iungebatque preces atque addere uerba parabat. sed subito aspectu et noto conterritus ore 165 Tyrrhenus ferrumque manu reuocauit et ultro talia cum gemitu lacrimis effudit obortis: 'Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare: fas hostem seruare mihi. multo optimus ille militiae, cui postremum est primumque, tueri 170 inter bella fidem: tu letum euadere nobis das prior et seruas nondum seruatus ab hoste. haud equidem dignum memet, quae tristia uidi, abnuerim dignumque iterum in peiora reuolui, si tibi per medios ignis mediosque per ensis 175 non dederit mea dextra uiam.' sic fatur et ultro attollit uitaque exaequat munera uitae. At, compos Sicula primum certaminis ora coepti, Marcellus uictricia signa quieto agmine progrediens Ephyraea ad moenia uertit. 180 inde Syracosias castris circumdedit arces. sed ferri languebat amor. sedare monendo pectora caeca uirum atque iras euellere hauebat. nec (renuant si forte sibi et si mitia malle credant esse metum) laxis seruatur omissa 185 obsidio claustris: quin contra intentior ipse inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis et struit arcana necopina pericula cura. haud secus Eridani stagnis ripaue Caystri innatat albus olor pronoque immobile corpus 190 dat fluuio et pedibus tacitas eremigat undas. Interea, dum incerta labat sententia clausis, exciti populi atque urbes socia arma ferebant: incumbens Messena freto minimumque reuulsa discreta Italia atque Osco memorabilis ortu: 195 tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo et generasse pios quondam celeberrima fratres, et cui non licitum fatis, Camarina, moueri: tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton, audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus 200 et, iusti quondam portus, nunc litore solo subsidium infidum fugientibus aequora, Myl<a>e: necnon altus Eryx, necnon e uertice celso Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo, Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae. 205 non T<h>apsos, non e tumulis glacialibus Acrae defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat pulueream uoluens Acragas ad inania nubem. 210 ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae. ille, ubi torreret subiectis corpora flammis, mutabat gemitus mugitibus, actaque ueras credere erat stabulis armenta effundere uoces, 215 haud impune quidem: nam dirae conditor artis ipse suo moriens immugit flebile tauro. uenit ab amne trahens nomen Gela, uenit Halaesa et qui praesenti domitant periura Palici pectora supplicio, Troianaque uenit Acesta, 220 quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines et dulci gratam Nereida perluit unda. aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori, dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram, in tenuis liquefactus aquas euasit et hostem 225 et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam. necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoro<s> et perlucentem splendenti gurgite Achaten, qui fontis, uage Chrysa, tuos et pauperis aluei Hipparin ac facilem superari gurgite parco 230 Pantagian rapidique colunt uada flaua Syma<e>thi. litora Thermarum, prisca dotata camena, armauere suos, qua mergitur Himera ponto Aeolio. nam diuiduas se scindit in oras nec minus occasus petit incita quam petit ortus. 235 Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis, quo mons Sicania non surgit ditior umbrae. Henna deum lucis sacra<s> dedit ardua dextra<s>. hic specus ingentem laxans telluris hiatum caecum iter ad manis tenebroso limite pandit, 240 qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras, hac Stygius quondam stimulante cupidine rector ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto egit in inlicitas currum per inania terras. tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit 245 attonitos caeli uisus lucemque pauentis in Styga rursus equos et praedam condidit umbris. Romanos Petraea duces, Romana petiuit foedera Callipolis lapidosique Engyon arui, Hadranum Ergetiumque simul telaque superba 250 lanigera Melite et litus piscosa Calacte, quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo caeruleis horret campis pascentia cete, et qui correptas sorbentem uerticis haustu atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis 255 Tauromenitana cernunt de sede Charybdim. haec Latium manus et Laurentia signa fouebat. Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis. mille Agathy<r>na dedit perflataque Trogilos Austris, mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae. 260 tergemino uenit numero fecunda Panhormos, seu siluis sectere feras seu retibus aequor uerrere seu caelo libeat traxisse uolucrem. non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli sederunt, non frondosis Morgentia campis 265 abstinuit Marte infido. comitata Menaeis uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti. Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus et mox seruili uastata Triocala bello, 270 Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas et bellare Tabas docilis Cossyraque parua nec maior~ Megara iunctae concordibus ausis iuuere et strato Gaulum spectabile ponto, cum sonat alcyones cantu nidosque natantis 275 immota gestat sopitis fluctibus unda. ipsa Syracusae patulos urbs inclita muro<s> milite collecto uariisque impleuerat armis. ductores facilem impelli laetamque tumultus uaniloquo plebem furiabant insuper ore: 280 numquam hoste intratos muros et quattuor arces, et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis ingenio portus urbs inuia fecerit umbram, spectatum proauis: ter centum ante ora triremes unum naufragium, mersasque impune profundo 285 clade pharetrigeri subnixas regis Athenas. flammabant uulgum geniti Carthagine fratres, Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum 290 astus miscebant Tyrios leuitate Sicana. Quae cernens ductor, postquam immedicabile uisum seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste, testatus diuos Siculorum amnesque lacusque et fontis, Arethusa, tuos, ad bella uocari 295 inuitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem induere arma sibi), telorum turbine uasto adgreditur muros atque armis intonat urbi. par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque. turris multiplici surgens ad sidera tecto 300 exibat, tabulata decem cui crescere Graius fecerat et multas nemorum consumpserat umbras. armatam hinc igni pinum et deuoluere saxa certabant calidaeque picis diffundere pestem. huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber 305 conicit et lateri telum exitiabile figit. pascitur adiutu<s> Vulcanus turbine uenti, gliscentemque trahens turris per uiscera labem perque altam molem et totiens nascentia tecta scandit ouans rapidusque uorat crepitantia flammis 310 ro<bo>ra et, ingenti simul exundante uapore ad caelum, uictor nutantia culmina lambit. implentur fumo et nebula caliginis atrae, nec cuiquam euasisse datur, ceu fulminis ictu correptae rapido in cineres abi<e>re ruinae. 315 Par contra pelago miseris fortuna carinis. namque ubi se propius tectis urbique tulere, qua portus muris pacatas adplicat undas, improuisa nouo pestis conterruit astu. trabs fabre teres atque erasis undique nodis 320 nauali similis malo praefixa gerebat uncae tela manus: ea celso ex aggere muri bellantis curui rapiebat in aera ferri unguibus et mediam reuocata ferebat in urbem. nec solos uis illa uiros, quin saepe triremem 325 belligerae rapuere trabes, cum desuper actum incuterent puppi chalybem morsusque tenacis. qui, simul adfixo uicina in robora ferro sustulerant sublime ratem, miserabile uisu, per subitum rursus laxatis arte catenis 330 tanta praecipitem reddebant mole profundo ut totam haurirent undae cum milite puppem. his super insidiis angusta foramina murus arte cauata dabat, per quae c<l>am fundere tela tutum erat, opposito mittentibus aggere ualli. 335 <nec> sine fraude labos, arta ne rursus eodem spicula ab hoste uia uicibus contorta redirent. calliditas Graia atque astus pollentior armis Marcellum tantasque minas terraque marique arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum. 340 Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis, ingenio facile ante alios telluris alumnos, nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent. ille, nouus pluuias Titan ut proderet ortu fuscatis tristis radiis, ille, haereat anne 345 pendeat instabilis tellus, cur foedere certo hunc adfusa globum Tethys circumliget undis nouerat atque una pelagi lunaeque labores, et pater Oceanus qua lege effunderet aestus. non illum mundi numerasse capacis harenas 350 uana fides. puppis etiam constructaque saxa feminea traxisse ferunt contra ardua dextra. Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat, adnabat centum late Sidonia uelis classis subsidio et scindebat caerula rostris. 355 erigitur subitas in spes Arethusia proles adiungitque suas portu progressa carinas. nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos addubitat mersisque celer fodit aequora remis. uerberibus torsere fretum: salis icta frequenti 360 albescit pulsu facies, perque aequora late spumat canenti sulcatus gurgite limes. insultant pariter pelago, ac Neptunia regna tempestate noua trepidant. tum uocibus aequor personat, et clamat scopulis clamoris imago. 365 ac iam diffusus uacua bellator in unda cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus, nauali claudens umentem indagine campum: ac simili curuata sinu diuersa ruebat classis et artabat lunato caerula gyro. 370 nec mora: terrificis saeuae stridoribus aeris, per uacuum late cantu resonante profundum, inc<r>epuere tubae, quis excitus aequore Triton expauit tortae certantia murmura conchae. uix meminere maris: tam uasto ad proelia nisu 375 incumbunt proni positisque in margine puppis extremae plantis nutantes spicula torquent. sternitur effusis pelagi media area telis, celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus caerula nigranti findit spumantia sulco. 380 Ast aliae latere atque incussi roboris ictu detergent remos, aliae per uiscera pinus tramissis ipso retinentur uulnere rostris quo retinent. medias inter sublimior ibat terribilis uisu puppis, qua nulla per omne 385 egressa est Libycis maior naualibus aeuum. sed quater haec centum numeroso remige pontum pulsabat tonsis, ueloque superba capaci cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis colligeret flatus, lento se robore agebat, 390 intraret fluctus solis ce<u> pulsa lacertis: procurrunt leuitate agili docilesque regentis audiuisse manum Latio cum milite puppes. Has ut per laeuum uenientis aequor Himilco in latus obliquas iussamque incurrere proram 395 conspexit, propere diuis in uota uocatis aequoris, intento uolucrem de more sagittam adsignat neruo, utque oculis librauit in hostem et calamo monstrauit iter, diuersa relaxans brachia deduxit uultu comitante per auras 400 in uulnus telum ac residentis puppe magistri adfixit plectro dextram. nec deinde regenda puppe manus ualuit flectenti immortua clauo. dumque ad opem accurrit ceu capta nauita puppe, ecce iterum fatoque pari neruoque sagitta 405 in medium perlapsa globum transuerberat ictu orba gubernacli subeuntem munera Taurum. Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor lectaque complebat Stabiarum litore pubes. numen erat celsae puppis uicina Dione. 410 sed superingestis propior quia subdita telis bella capessebat, media subsedit in unda diuisitque fretum. clamantum spumeus ora Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo, luctantum frustra summis in fluctibus extant. 415 hic audax ira magno per caerula saltu Corbulo transgressus (nam textam robore turrim appulerant nexae ferri compage triremes) euadit tabulata super flammaque comantem multifida pinum celso de culmine quassat. 420 inde atros alacer pastosque bitumine torquet, ammentante Noto, Poenorum aplustribus ignes. intrat diffusos pestis Vulcania passim atque implet dispersa foros: trepidatur omisso summis remigio, sed enim tam rebus in artis 425 fama mali nondum tanti penetrarat ad imos. at rapidus feruor, per pinguis unguine taedas inlapsus, flammis uictricibus insonat alueo. qua nondum tamen intulerat uim Dardana lampas parcebatque uapor, saxorum grandine dirus 430 arcebat fatumque ratis retinebat Himilco. hic miser, igniferam dum uentilat aere pinum, murali saxo per lubrica sanguine transtra uoluitur in fluctus Lycchaei uulnere Cydnus. fax nidore graui foedauit comminus auras 435 ambusto instridens pelago. ferus inde citatum missile adorata contorquet Sabratha puppe (Hammon numen erat Libycae gentile carinae cornigeraque sedens spectabat caerula fronte): 'Fer, pater, adflictis, fer,' ait 'Garamantice uates, 440 rebus opem inque Italos da certa effundere tela.' has inter uoces tremulo uenit agmine cornus et Neptunicolae transuerberat ora Telonis. Vrgebant nihilo leuius iam in limine mortis, quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam 445 puppis, adhuc uacuam taedae. sed, proxima cursu fulmineo populatus, ineuitabilis ardor correptam flammis inuoluit ouantibus alnum. primus, ope aequorei funis delapsus in undas, qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus, 450 ambustus socium remis aufertur Himilco. proxima nudarunt miserandi fata Batonis desertam ductore ratem. bonus ille per artem crudo luctari pelago atque exire procellas. idem, quid Boreas, quid uellet crastinus Auster, 455 anteibat, nec peruigilem tu fallere uultum obscuro quamuis cursu, Cynosura, ualeres. is, postquam aduersis nullus modus, 'Accipe nostrum, Hammon, sanguinem,' ait 'spectator cladis iniquae.' atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem 460 excipit et large sacra inter cornua fundit. Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus et mutare casas infido marmore uisum. at princeps generis quanto maiora parauit 465 intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt Sicelides Musae, dexter donauit auena Phoebus Castalia et iussit, proiectus in herba si quando caneret, laetos per prata, per arua ad Daphnin properare greges riuosque silere. 470 ille ubi septena modulatus harundine carmen mulcebat siluas, non umquam tempore eodem Siren adsuetos effudit in aequore cantus, Scyllaei tacuere canes, stetit atra Charybdis, et laetus scopulis audiuit iubila Cyclops. 475 progeniem hauserunt et nomen amabile flammae. Innatat ecce super transtris fumantibus asper Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem, qualis Oiliades, fulmen iaculante Minerua, surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis. 480 transigitur ualida medius, dum se adleuat, alni cuspide Marmarides Sciron. pars subnatat unda membrorum, pars extat aquis totumque per aequor portatur, rigido, miserandum, immortua rostro. accelerant puppes utrimque atque ora ruentum 485 sanguinei feriunt remorum aspergine rores. ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat pulsibus et ualido superabat remige uentos. quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus dum temptat, saeua truncatur membra bipenni, 490 ac fert haerentis trabibus ratis incita palmas. Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum. hic, aeuo quamquam nondum excessisset ephebos, nec sat maturus laudum, seu feruida corda seu laeui traxere dei, bellique cupido, 495 arma puer niueis aptarat picta lacertis et freta gaudebat celsa turbare Chimaera. iamque super Rutula, super et Garamantide pinu ibat ouans, melior remo meliorque sagitta, et iam turrigerum demerserat aequore Nessum. 500 heu puero malesuada rudi noua gloria pugnae! dum cristam galeae trucis exuuiasque precatur de duce Marcello superos temerarius, hasta excepit raptim uulnus letale remissa, pro qualis! seu splendentem sub sidera nisu 505 exigeret discum, iaculo seu nubila supra surgeret, aligeras ferret seu puluere plantas uix tacto, uel dimens<i> spatia improba campi transiret uelox saltu, decuere labores. sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto, 510 sat laudis. cur facta, puer, maiora petebas? illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas, ossa Syracosio fraudatum naufraga busto, fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa. 515 Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat) quaque uehebatur Crantor Sidonius Io concurrunt. iniecta ligant hinc uincula ferri atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae. nec iaculo aut longe certatur harundine fusa: 520 comminus et gladio terrestria proelia miscent. perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit monstrauitque uiam; uasta sed mole catenas hortatur socios et uincla abrumpere ferri ac parat hostili resoluta puppe receptos 525 auehere et paribus pelago diducere ab armis-- Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro atque inde antiquae nomen feritatis amabat. ubera praebuerat paruo lupa, corporis alti terribilis moles, mens aspera, uultus in ira 530 semper et ad caedes Cyclopia corde libido. isque relaxatis membrorum pondere uinclis impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas duxissetque ratem, pressa Laronius hasta ni propere duro nitentem exurgere uelox 535 adfixet transtro. uix morte incepta remittit: namque manus seruat dum suetos languida ductus, ignauum summo traxit super aequore remum. Perculsi cuneo Poeni densentur in unum, quod caret hoste, latus, subito cum pondere uictus, 540 insiliente mari, summergitur alueus undis. scuta uirum cristaeque et inerti spicula ferro tutelaeque deum fluitant. hic robore fracto pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus armat naufragio, remis male feruidus ille 545 festinat spoliare ratem, discrimine nullo nautarum interdum conuulsa sedilia torquens. non plectro ratis aut frangendae in uulnera prorae parcitur, et pelago repetuntur nantia tela. uulneribus patulis intrat mare. mox sua ponto 550 singultante anima propulsa refunditur unda. nec desunt, qui correptos complexibus artis immergant pelago et, iaculis cessantibus, hostem morte sua perimant. remeantum gurgite mentes crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti. 555 haurit sanguineus contorta cadauera uertex. hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque remorumque fragor flictuque sonantia rostra. perfusum bello feruet mare. fessus acerbis terga fuga celeri Libyae conuertit ad oras 560 exigua sese furatus Himilco carina. Concessere mari tandem Graiusque Libysque, et iam captiuae uinclis ad litora longo ordine ducuntur puppes. flagrantibus alto stant aliae taedis. splendet lucente profundo 565 Mulciber, et tremula uibratur imagine pontus. ardet nota fretis Cyane pennataque Siren, ardet et Europe, niuei sub imagine tauri uecta Ioue ac prenso tramittens aequora cornu, et quae fusa comas curuum per caerula piscem 570 Nereis umenti moderatur roscida freno. uritur undiuagus Python et corniger Hammon et, quae Sidonios uultus portabat Elissae, bis ternis ratis ordinibus grassata per undas. at uinclis trahitur cognata in litora Anapus 575 Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas. ducitur et Libyae puppis signata figuram et Triton captiuus et ardua rupibus Aetne, spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon. Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros 580 signaque ferre deum templis iam iamque fuisset, ni subito importuna lues inimicaque pestis, inuidia diuum pelagique labore parata, polluto miseris rapuisset gaudia caelo. criniger aestiferis Titan feruoribus auras 585 et patulam Cyanen lateque palustribus undis stagnantem Stygio Cocyti oppleuit odore temporaque autumni laetis florentia donis foedauit rapidoque accendit fulminis igni. fumabat crassus nebulis caliginis aer, 590 squalebat tellus uitiato feruida dorso nec uictum dabat aut ullas languentibus umbras, atque ater picea uapor expirabat in aethra. uim primi sensere canes. mox nubibus atris fluxit deficiens penna labente uolucris. 595 inde ferae siluis sterni. tum serpere labes Tartarea atque haustis populari castra maniplis. arebat lingua, et gelidus per uiscera sudor corpore manabat tremulo. descendere fauces abnuerant siccae iussorum alimenta ciborum. 600 aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela igneus efflatur sitientum spiritus ora. lumina ferre grauem uix sufficientia lucem unca nare iacent, saniesque immixta cruore expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis. 605 heu dolor! insignis notis bellator in armis ignauo rapitur leto. iactantur in ignem dona superba uirum, multo Mauorte parata. succubuit medicina malis. cumulantur aceruo labentum et magno cineres sese aggere tollunt. 610 passim etiam deserta iacent inhumataque late corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus. serpit pascendo crescens Acherusia pestis nec leuiore quatit Trinacria moenia luctu Poenorumque parem castris fert atra laborem. 615 aequato par exitio et communis ubique ira deum atque eadem leti uersatur imago. Nulla tamen Latios fregit uis dura malorum, incolumi ductore, uiros, clademque rependit unum inter strages tutum caput. ut grauis ergo 620 primum letiferos repressit Sirius aestus, et minuere auidae mortis contagia pestes, ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt, propulsa inuadit piscator caerula cumba, sic tandem ereptam morbis grassantibus armat 625 Marcellus pubem, lustratis rite maniplis. circumstant alacres signa auditisque tubarum respirant laeti clangoribus. itur in hostem, et, si fata ferant, iuuat inter proelia ferro posse mori. socium miseret, qui sorte pudenda 630 in morem pecudum effudere cubilibus atris inlaudatam animam. tumulos inhonoraque busta respiciunt, et uel nullo iacuisse sepulcro quam debellari morbis placet. ardua primus ad muros dux signa rapit. tenuata iacendo 635 et macie in galeis abscondunt ora, malusque, ne sit spes hosti, uelatur casside pallor. infundunt rapidum conuulsis moenibus agmen condensique ruunt: tot bellis inuia tecta tot<que> uno introitu capiuntur militis arces. 640 Totum, qua uehitur Titan, non ulla per orbem tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis. tot delubra deum totque intra moenia portus, adde fora et celsis suggesta theatra columnis certantisque mari moles, adde ordine longo 645 innumeras spatioque domos aequare superbas rura. quid, inclusos porrecto limite longis porticibus sacros iuuenum certamine lucos? quid tot captiuis fulgentia culmina rostris armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis 650 perdidit aut Libya quae sunt aduecta subacta? hic Agathocleis sedes ornata tropaeis, hic mites Hieronis opes; hic sancta uetustas artificum manibus. non usquam clarior illo gloria picturae saeclo; non aera iuuabat 655 ~quem scire Ephyren; fuluo certauerit auro uestis spirantis referens subtemine uultus-- quae radio caelat Babylon uel murice picto laeta Tyros, quaeque Attalicis uariata per artem aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela. 660 iam simul argento fulgentia pocula, mixta quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum numen ab arte datum seruantia; munera Rubri praeterea ponti depexaque uellera ramis, femineus pudor. His tectis opibusque potitus 665 Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto aggere despexit trepidam clangoribus urbem, inque suo positum nutu, stent moenia regum an nullos oriens uideat lux crastina muros, ingemuit nimio iuris tantumque licere 670 horruit et propere reuocata militis ira iussit stare domos, indulgens templa uetustis incolere atque habitare deis. sic parcere uictis pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo sanguine pollutis plausit Victoria pennis. 675 tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti, defensor patriae, meditantem in puluere formas nec turbatum animi tanta feriente ruina. ast relicum uulgus resoluta in gaudia mente certarunt uicti uictoribus. aemulus ipse 680 ingenii superum seruando condidit urbem. ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum et dabit antiquos ductorum noscere mores. Felices populi, si, quondam ut bella solebant, nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes! 685 at, ni cura uiri qui nunc dedit otia mundo effrenum arceret populandi cuncta furorem, nudassent auidae terrasque fretumque rapinae.
LIBER DECIMUS QUINTUS
At noua Romuleum carpebat cura senatum, quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum attritis rebus. geminus iacet hoste superbo Scipio, belligeri, Mauortia pectora, fratres. hinc metus, in Tyrias ne iam Tartessia leges concedat tellus propioraque bella pauescat. anxia turba patrum quasso medicamina maesti imperio circumspectant diuosque precantur qui laceris ausit ductor succedere castris. Absterret iuuenem patrios patruique piare optantem manes tristi conterrita luctu et reputans annos cognato sanguine turba. si gentem petat infaustam, inter busta suorum decertandum hosti, qui fregerit arma duorum, qui consulta, ducum ac flagret meliore Gradiuo. nec promptum teneris immania bella lacertis moliri regimenque rudi deposcere in aeuo. Has lauri residens iuuenis uiridante sub umbra aedibus extremis uoluebat pectore curas, cum subito adsistunt dextra laeuaque per auras allapsae, haud paulum mortali maior imago, hinc Virtus, illinc uirtuti inimica Voluptas. altera Achaemenium spirabat uertice odorem ambrosias diffusa comas et ueste refulgens ostrum qua fuluo Tyrium suffuderat auro; fronte decor quaesitus acu, lasciuaque crebras ancipiti motu iaciebant lumina flammas. alterius dispar habitus: frons hirta nec umquam composita mutata coma, stans uultus, et ore incessuque uiro propior laetique pudoris celsa umeros niueae fulgebat stamine pallae. Occupat inde prior promissis fisa Voluptas: "quis furor hic, non digne puer, consumere bello florem aeui? Cannaene tibi grauiorque palude Maeonius Stygia lacus excessere Padusque? quem tandem ad finem bellando fata lacesses? tune etiam temptare paras Atlantica regna Sidoniasque domos? moneo, certare periclis desine et armisonae caput obiectare procellae. ni fugis hos ritus, Virtus te saeua iubebit per medias uolitare acies mediosque per ignes. haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum, haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas dum cineri titulum memorandaque nomina bustis praetendit nec sensurae, quod gesserit, umbrae. at si me comitere, puer, non limite duro iam tibi decurrat concessi temporis aetas. haud umquam trepidos abrumpet bucina somnos, non glaciem Arctoam, non experiere furentis ardorem Cancri nec mensas saepe cruento gramine compositas. aberunt sitis aspera et haustus sub galea puluis plenique timore labores. sed current albusque dies horaeque serenae, et molli dabitur uictu sperare senectam. quantas ipse deus laetos generauit in usus res homini plenaque dedit bona gaudia dextra! atque idem, exemplar lenis mortalibus aeui, imperturbata placidus tenet otia mente. illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentis ad undas quae iunxi, generis uobis unde editus auctor. illa ego sum, uerti superum quae saepe parentem nunc auis in formam, nunc torui in cornua tauri. huc aduerte aures. currit mortalibus aeuum, nec nasci bis posse datur. fugit hora, rapitque Tartareus torrens ac secum ferre sub umbras, si qua animo placuere, negat. quis luce suprema dimisisse meas sero non ingemit horas?" Postquam conticuit finisque est addita dictis, tum Virtus "quasnam iuuenem florentibus" inquit "pellicis in fraudes annis uitaeque tenebras, cui ratio et magnae caelestia semina mentis munere sunt concessa deum? mortalibus alti quantum caelicolae, tantundem animalibus isti praecellunt cunctis. tribuit namque ipsa minores hos terris Natura deos; sed foedere certo degeneres tenebris animas damnauit Auernis. at quis aetherii seruatur seminis ortus, caeli porta patet. referam quid cuncta domantem Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos captiuo Liber cum signa referret ab Euro Caucaseae currum duxere per oppida tigres? quid suspiratos magno in discrimine nautis Ledaeos referam fratres uestrumque Quirinum? nonne uides, hominum ut celsos ad sidera uultus sustulerit deus ac sublimia finxerit ora cum pecudes uolucrumque genus formasque ferarum segnem atque obscenam passim strauisset in aluum? ad laudes genitum, capiat si munera diuum felix ad laudes hominum genus. huc, age, paulum aspice (nec longe repetam), modo Roma minanti impar Fidenae contentaque crescere asylo quo sese extulerit dextris; idem aspice, late florentes quondam luxus quas uerterit urbes. quippe nec ira deum tantum nec tela nec hostes, quantum sola noces animis illapsa, Voluptas. Ebrietas tibi foeda comes, tibi Luxus et atris circa te semper uolitans Infamia pennis; mecum Honor ac Laudes et laeto Gloria uultu et Decus ac niueis Victoria concolor alis. me cinctus lauro producit ad astra Triumphus. casta mihi domus et celso stant colle penates; ardua saxoso perducit semita cliuo. asper principio (neque enim mihi fallere mos est) prosequitur labor. annitendum intrare uolenti, nec bona censendum, quae Fors infida dedisse atque eadem rapuisse ualet. mox celsus ab alto infra te cernes hominum genus. omnia contra experienda manent, quam spondet blanda Voluptas. stramine proiectus duro patiere sub astris insomnes noctes frigusque famemque domabis. idem iustitiae cultor, quaecumque capesses, testes factorum stare arbitrabere diuos. tunc, quotiens patriae rerumque pericula poscent, arma feres primus, primus te in moenia tolles hostica nec ferro mentem uincere nec auro. hinc tibi non Tyrio uitiatas murice uestes nec donum deforme uiro fragrantis amomi, sed dabo, qui uestrum saeuo nunc Marte fatigat imperium, superare manu laurumque superbam in gremio Iouis excisis deponere Poenis." Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus, exemplis laetum uultuque audita probantem conuertit iuuenem. sed enim indignata Voluptas non tenuit uoces. "nil uos iam demoror ultra" exclamat; "uenient, uenient mea tempora quondam, cum docilis nostris magno certamine Roma seruiet imperiis et honos mihi habebitur uni." sic quassans caput in nubes se sustulit atras. At iuuenis plenus monitis ingentia corde molitur iussaeque calet uirtutis amore. ardua rostra petit nullo fera bella uolente et grauia ancipitis deposcit munera Martis. arrecti cunctorum animi. pars lumina patris, pars credunt toruos patrui reuirescere uultus. sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra pericli pectora subrepit terror, molemque pauentes expendunt belli, et numerat fauor anxius annos. Dumque ea confuso percenset murmure uulgus, ecce per obliquum caeli squalentibus auro effulgens maculis ferri inter nubila uisus anguis et ardenti radiare per aera sulco quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis, perlabi resonante polo. bis terque coruscum addidit augurio fulmen pater, et uaga late per subitum moto strepuere tonitrua mundo. tum uero capere arma iubent genibusque salutant summissi augurium: hac iret, qua ducere diuos perspicuum et patrio monstraret semita signo. Certatim comites rerum bellique ministros agglomerant sese atque acres sociare labores exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis. tum noua caeruleum descendit classis in aequor. it comes Ausonia atque in terras transit Hiberas, ut, cum saeua fretis immisit proelia, Corus Isthmon curuata sublime superiacit unda et spumante ruens per saxa gementia fluctu Ionium Aegaeo miscet mare. celsus in arma emicat ac prima stans Scipio puppe profatur: "diue tridentipotens, cuius maria ire per alta ordimur, si iusta paro, decurrere classi da, pater, ac nostros ne sperne iuuare labores. per pontum pia bella ueho." leuis inde secunda aspirans aura propellit carbasa flatus. iamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes Ausonium euasere latus Ligurumque citatis litora tramittunt proris. hinc gurgite ab alto tellurem procul irrumpentem in sidera cernunt, aerias Alpes. occurrunt moenia Grais condita Massiliae. populis haec cincta superbis, barbarus immani cum territet accola ritu, antiquae morem patriae cultumque habitumque Phocais armiferas inter tenet hospita gentes. hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor anfractus pelagi. nemoroso uertice celsus apparet collis, fugiuntque in nubila siluae Pyrenes, tunc Emporiae ueteresque per ortus Graiorum uulgus, tunc hospita Tarraco Baccho. considunt portu. securae gurgite clauso stant puppes, positusque labor terrorque profundi. Nox similes morti dederat placidissima somnos. uisa uiro stare effigies ante ora parentis atque hac aspectu turbatum uoce monere: "nate, salus quondam genitoris, nate, parentis et post fata decus, bellorum dira creatrix euastanda tibi tellus, et caede superbi ductores Libyae cauta uirtute domandi, qui sua nunc trinis diducunt agmina castris. si conferre manum libeat coeantque uocatae hinc atque hinc acies, ualeat quis ferre ruentes tergemina cum mole uiros? absiste labore ancipiti, sed nec segnis potiora capesse. urbs colitur Teucro quondam fundata uetusto, nomine Carthago. Tyrius tenet incola muros. ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis haec caput est. non ulla opibus certauerit auri, non portu celsoue situ, non dotibus arui uberis aut agili fabricanda ad tela uigore. inuade auersis, nate, hanc ductoribus urbem. nulla acies famae tantum praedaeue pararit." Talia monstrabat genitor propiusque monebat, cum iuuenem sopor et dilapsa reliquit imago. surgit et infernis habitantia numina lucis ac supplex patrios compellat nomine manes: "este duces bello et monstratam ducite ad urbem! uobis ultor ego et Sarrano murice fulgens inferias mittam fusis insignis Hiberis et tumulis addam sacros certamine ludos." praegreditur celeratque uias et corripit agmen pernici rapidum cursu camposque fatigat. sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps, non solum ante alios, sed enim, mirabile dictu, ante suos it uictor equus, currumque per auras haud ulli durant uisus aequare uolantem. Iamque Hyperionia lux septima lampade surgens sensim attollebat propius subeuntibus arces urbis et admoto crescebant culmina gressu. at pelago uectus seruata Laelius hora, quam dederat ductor subigendae ad moenia classi, a tergo affusis cingebat tecta carinis. Carthago impenso naturae adiuta fauore excelsos tollit pelago circumflua muros. artatas ponti fauces modica insula claudit, qua Titan ortu terras aspergit Eoo. at qua prospectat Phoebi iuga sera cadentis, pigram in planitiem stagnantes egerit undas, quas auget ueniens refluusque reciprocat aestus. sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos urbs imposta iugo pronumque excurrit in aequor et tuta alterno defendit moenia fluctu. Audax, ceu plano gradiens uictricia campo ferret signa, iugum certabat scandere miles. Aris, ductor erat qui contra, amplexus in artis auxilium atque excelsa loci, praesaepserat arcem. pugnabat natura soli, paruoque superne bellantum nisu passim per prona uoluti truncato instabiles fundebant corpore uitam. uerum ubi concessit pelagi reuolubilis unda et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu, quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes, hac impune dabat Nereus transcurrere planta, hinc tacite nitens informidatus adire ductor Dardanius subitam trahit aequore pubem perque undas muris pedes aduolat. inde citati a tergo accelerant, qua fisus fluctibus Aris incustoditam sine milite liquerat urbem. tum prostratus humi, miserandum, uicta catenis Poenus colla dedit populumque addixit inermem. hanc oriens uidit Titan, cum surgeret, urbem uallari castris captamque aspexit eandem ocius Hesperio quam gurgite tingeret axem. Aurora ingrediens terris exegerat umbras principio statuunt aras. cadit ardua taurus uictima Neptuno pariter pariterque Tonanti. tum merita aequantur donis, ac praemia uirtus sanguine parta capit. phaleris hic pectora fulget, hic torque aurato circumdat bellica colla, ille nitet celsus muralis honore coronae. Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque, ter dena boue et aequorei certaminis alto donatur titulo Poenique recentibus armis rectoris. tunc hasta uiris, tunc Martia cuique uexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur. Postquam perfectae laudes hominumque deumque, captiuae spectantur opes digestaque praeda: hoc aurum patribus, bello haec Martique talenta, hoc regum donis, diuum hoc ante omnia templis, cetera bellantum dextrae pulchroque labori. quin etiam accitus populi regnator Hiberi, cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor. hanc notam formae concessit laetus ouansque indelibata gaudenti uirgine donum. tum uacui curis uicino litore mensas instituunt festoque agitant conuiuia ludo. Laelius effatur: "macte, o uenerande, pudici, ductor, macte animi. cedat tibi gloria lausque magnorum heroum celebrataque carmine uirtus. mille Mycenaeas qui traxit in aequora proras rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma, femineo socium uiolarunt foedus amore, nullaque tum Phrygio steterunt tentoria campo, captiuis non plena toris; tibi barbara soli sanctius Iliaca seruata est Phoebade uirgo." haec atque his paria alterno sermone serebant, donec Nox atro circumdata corpus amictu nigrantes inuexit equos suasitque quietem. Emathio interea tellus Aetola tumultu feruebat Macetum subitis perculsa carinis. proximus hinc hosti dextras iungebat Acarnan. causa noui motus Poenis regique Philippo in bellum Ausonium sociatae foedere uires. hic gente egregius ueterisque ab origine regni Aeacidum sceptris proauoque tumebat Achille. ille et nocturnis conterruit Oricon armis quaque per Illyricum Taulantius incola litus exiguos habitat non ullo nomine muros, turbidus incessit telis, ille aequore uectus nunc et Phaeacum Thesprotiaque arua lacessens Epirum cassis lustrabat futilis ausis, nunc et Anactoria signa ostentauit in ora Ambraciosque sinus Olpaeaque litora bello perfudit rapido. pepulit uada feruida remis Leucatae et Phoebi uidit citus Actia templa. nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque liquit inaccessam fluctuque sonantia cano saxa Cephallenum et scopulosis Neriton aruis. ille etiam Pelopis sedes et Achaica adire moenia praegaudens tristem Calydona Dianae Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat promittens contra Hesperiam sua proelia Grais tum lustrata Ephyre Patraeque et regia Pleuron Parnasusque biceps Phoeboque loquentia saxa. ac saepe ad patrios bello reuocante penates, cum modo Sarmaticus regna infestaret Orestis, aspera nunc Dolopum uis exundasset in agros, incepto tamen haud facilis desistere uano belli per Graias umbram circumtulit oras, donec nunc pelago, nunc terra exutus omisit spem positam in Tyriis et supplex foedera sanxi. Dardana nec legem regno accepisse refugit. Tunc et Tyndarei Latias fortuna Tarenti auxit opes laudemque simul. nam perfida tandem urbs Fabio deuicta seni, postremus in armis ductoris titulus cauti. sollertia tutum tum quoque adepta decus captis sine sanguine muris. namque ut compertum, qui Punica signa regebat feminea exuri flamma, tacitusque quietae exin uirtuti placuit dolus, ire sorori (nam castris erat in Rutulis) germanus amatae cogitur et magnis muliebria uincere corda pollicitis, si reclusas tramittere portas concedat Libycus rector, uotique potitus euicto Fabius Poeno circumdata telis incustodita penetrauit moenia nocte. Sed quisnam auersos Phoebum tunc iungere ab urbe Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem Marcellum acciperet letum oppetiisse sub armis? moles illa uiri calidoque habitata Gradiuo pectora et haud ullis umquam tremefacta periclis, heu quantum Hannibalem clara factura ruina, procubuere. iacet campis Carthaginis horror forsan Scipiadae confecti nomina belli rapturus, si quis paulum deus adderet aeuo. Collis Agenoreum dirimebat ab aggere uallum Ausonio (Dauni Mauors consederat aruis). curarum comes et summi Crispinus honoris Marcello socius communia bella ciebat. ad quem Marcellus: "gestit lustrare propinquas mens siluas medioque uiros imponere monti, ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis. si cordi est, te participem, Crispine, laboris esse uelim. numquam desunt consulta duobus." haec ubi sedere, ardentes attollere sese iam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma aptantem natum aspexit laetumque tumultu "uincis" ait "nostros mirando ardore uigores. sit praematurus felix labor. urbe Sicana qualem te uidi, nondum permitteret aetas cum tibi bella, meo tractantem proelia uultu! huc, decus, huc, nostrum, lateri te iunge paterno et me disce nouum Martem temptare magistro." tum pueri colla amplectens sic pauca precatur: "summe deum, Libyco faxis de praeside nunc his, his umeris tibi opima feram." nec plura, sereno sanguineos fudit cum Iuppiter aethere rores atque atris arma aspersit non prospera guttis. uixdum finitis intrarant uocibus artas letiferi collis fauces, cum turba uolucris inuadunt Nomades iaculis nimboque feruntur aetherio similes caeca fundente latebra armatos in bella globos. circumdata postquam nil restare uidet uirtus, quod debeat ultra iam superis, magnum secum portare sub umbras nomen mortis auet. tortae nunc eminus hastae altius insurgit, nunc saeuit comminus ense. forsan et enasset rapidi freta saeua pericli, ni telum aduersos nati uenisset in artus. tum patriae tremuere manus, laxataque luctu fluxerunt rigidis arma infelicia palmis. obuia nudatum tramittit lancea pectus, labensque impresso signauit gramina mento. At postquam Tyrius saeua inter proelia ductor infixum aduerso uidit sub pectore telum, immane exclamat: "Latias, Carthago, timere desine iam leges. iacet exitiabile nomen, Ausonii columen regni. sed dextera nostrae tam similis non obscuras mittatur ad umbras. magnanima inuidia uirtus caret." alta sepulcri protinus exstruitur caeloque educitur ara. conuectant siluis ingentia robora. credas Sidonium cecidisse ducem. tum tura dapesque et fasces clipeusque uiri, pompa ultima, fertur. ipse facem subdens "laus" inquit "parta perennis. Marcellum abstulimus Latio. deponere forsan gens Italum tandem arma uelit. uos ite superbae exsequias animae et cinerem donate supremi muneris officio; numquam hoc tibi, Roma, negabo." alterius par atque eadem fortuna laborum consulis: exanimum sonipes ad signa reuexit. Talia in Ausonia. sed non et talis Hiberis armorum euentus campis. Carthaginis omnes per subitum raptae pernix uictoria late terruerat gentes. ducibus spes una salutis, si socias iungant uires. ingentibus orsum auspiciis iuuenem, ceu patria gestet in armis fulmina, sublimi uallatam uertice montis et scopulis urbem, cumulatam strage uirorum non toto rapuisse die, qua Martius ille Hannibal in terra consumpto uerterit anno nec pube aequandam nec opum ubertate Saguntum. Proximus applicito saxosis aggere siluis tendebat fratris spirans ingentia facta Hasdrubal. hic robur mixtusque rebellibus Afris Cantaber, hic uolucri Mauro pernicior Astur; tantaque maiestas terra rectoris Hibera, Hannibalis quantus Laurenti terror in ora. forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae fundamenta nouam coepere mapalibus urbem, et laetus repetens gentis primordia ductor festa coronatis agitabat gaudia signis pacificans diuos. fraternum laena nitebat demissa ex umeris donum, quam foederis arti Trinacrius Libyco rex inter munera pignus miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis. aurata puerum rapiebat ad aethera penna per nubes aquila intexto librata uolatu. antrum ingens iuxta, quod acus simulauit in ostro, Cyclopum domus. hic recubans manantia tabo corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu. circa fracta iacent excussaque morsibus ossa. ipse manu extenta Laertia pocula poscit permiscetque mero ructatos ore cruores. Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte gramineas pacem superum poscebat ad aras. ecce inter medios hostilia nuntius arma quadrupedante inuectus equo aduentare ferebat. turbatae mentes, imperfectusque deorum cessit honos. ruptis linquunt altaria sacris. clauduntur uallo, tenuemque ut roscida misit lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis. audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum excepit, geminaeque acies uelut omine motae. exclamat Latius ductor: "prima hostia uobis, sacrati manes, campo iacet. en age, miles, in pugnam et caedes, qualis spirantibus ire adsueras ducibus, talis rue." dumque ea fatur, incumbunt. Myconum Laenas Cirtamque Latinus et Thysdrum Maro et incestum Catilina Nealcen germanae thalamo obtruncat. cadit obuius acri Cartalo Nasidio, Libycae regnator harenae. te quoque Pyrenes uidit conterrita tellus permixtum Poenis et uix credenda furentem, magnum Dardaniae, Laeli, decus, omnia felix cui natura dedit nullo renuente deorum. ille foro auditus, cum dulcia soluerat ora, aequabat Pyliae Neleia mella senectae, ille, ubi suspensi patres et curia uocem posceret, ut cantu ducebat corda senatus; idem, cum subitum campo perstrinxerat aures murmur triste tubae, tanto feruore ruebat in pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret bella. nihil uitae peragi sine laude placebat. tunc effurtiua tractantem proelia luce deiecit Galam. sacris Carthaginis illum supposito mater partu subduxerat olim; sed stant nulla diu deceptis gaudia diuis. tunc Alabim Maurumque Dracen demisit ad umbras, femineo clamore Dracen extrema rogantem. huius ceruicem gladio inter uerba precesque amputat. absciso durabant murmura collo. At non ductori Libyco par ardor in armis. frondosi collis latebras ac saxa capessit auia, nec caedes extremaue damna mouebant agminis. Italiam profugus spectabat et Alpes, praemia magna fugae. tacitum dat tessera signum dimissa in colles pugna siluasque ferantur dispersi et summam, quicumque euaserit, arcem Pyrenes culmenque petat. tum primus honore armorum exuto et parma celatus Hibera in montes abit atque uolens palantia linquit agmina. desertis Latius uictricia signa immittit miles castris (non urbe recepta plus ulla partum praedae) tenuitque moratas a caede, ut Libycus ductor prouiderat, iras, fluminei ueluti deprensus gurgitis undis auulsa parte inguinibus causaque pericli enatat intento praedae fiber auius hoste. Impiger occultis Poenus postquam abditur umbris saxosae fidens siluae, maiora petuntur rursus bella retro et superari certior hostis. Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt: HASDRVBALIS SPOLIVM GRADIVO SCIPIO VICTOR. Terrore interea posito trans ardua montis Bebrycia populos armabat Poenus in aula mercandi dextras largus belloque parata prodigere in bellum facilis. praemissa feroces augebant animos argenti pondera et auri parta metalliferis longo discrimine terris. hinc noua complerunt haud tardo milite castra uenales animae, Rhodani qui gurgite gaudent, quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae. iamque hieme affecta mitescere coeperat annus. inde iter ingrediens rapidum per Celtica rura miratur domitas Alpes ac peruia montis ardua et Herculeae quaerit uestigia plantae germanique uias diuinis comparat ausis. Vt uero uentum in culmen castrisque resedit Hannibalis, "quos Roma," inquit "quos altius, oro, attollit muros, qui post haec moenia fratri uicta meo stent incolumes? sit gloria dextrae felix tanta precor, neue usque ad sidera adisse inuideat laeuus nobis deus." agmine celso inde alacer, qua munitum decliuis ab alto agger monstrat iter, properatis deuolat armis. non tanto strepuere metu primordia belli. nunc geminum Hannibalem, nunc iactant bina coire hinc atque hinc castra et pastos per prospera bella sanguine ductores Italo coniungere Martem et duplicare acies. uenturum ad moenia cursu hostem praecipiti et uisurum haerentia porta spicula Elissaeis nuper contorta lacertis. His super infrendens sic secum Oenotria Tellus: "tantone (heu superi!) spernor contempta furore Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem nati Saturnum nostris considere in oris et regnare dedi? decima haec iam uertitur aestas, ex quo proterimur. iuuenis, cui sola supersunt in superos bella, extremo de litore rapta intulit arma mihi temeratisque Alpibus ardens in nostros descendit agros. quot corpora texi caesorum stratis totiens deformis alumnis! nulla mihi floret bacis felicibus arbor immatura seges rapido succiditur ense culmina uillarum nostrum delapsa feruntur in gremium foedantque suis mea regna ruinis. hunc etiam, uastis qui nunc sese intulit oris, perpetiar miseras quaerentem exurere belli reliquias? tum me scindat uagus Afer aratro, et Libys Ausoniis commendet semina sulcis ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis, uno condiderim tumulo." dum talia uersat et thalamos claudit Nox atra deumque hominumque, tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis. is tum Lucanis cohibentem finibus arma Poenum uicini seruabat caespite ualli. hic iuuenem aggreditur Latiae telluris imago: "Clausorum decus atque erepto maxima Romae spes Nero Marcello, rumpe atque expelle quietem. magnum aliquid tibi, si patriae uis addere fatis, audendum est, quod depulso quoque moenibus hoste uictores fecisse tremant. fulgentibus armis Poenus inundauit campos, qua Sena relictum Gallorum a populis seruat per saecula nomen. ni propere alipedes rapis ad certamina turmas, serus deletae post auxiliabere Romae. surge, age, fer gressus. patulos regione Matauri damnaui tumulis Poenorum atque ossibus agros." his dictis abit atque abscedens uisa pauentem attrahere et fractis turmas propellere portis. Rumpit flammato turbatus corde soporem ac supplex geminas tendens ad sidera palmas Tellurem Noctemque et caelo sparsa precatur astra ducemque uiae tacito sub lumine Phoeben. inde legit dignas tanta ad conamina dextras, quaque iacet superi Larinas accola ponti, qua duri bello gens Marrucina fidemque exuere indocilis sociis Frentanus in armis, tum qua uitiferos domitat Praetutia pubes laeta laboris agros, et penna et fulmine et undis hibernis et Achaemenio uelocior arcu euolat. hortator sibi quisque "age, perge, salutem Ausoniae ancipites superi et, stet Roma cadatne, in pedibus posuere tuis" clamantque ruuntque. hortandi genus acer habet praecedere ductor. illum augent cursus annisi aequare sequendo atque indefessi noctemque diemque feruntur. At Roma aduersi tantum et mala gliscere belli accipiens trepidare metu nimiumque Neronem sperauisse queri atque uno sibi uulnere posse auferri restantem animam. non arma nec aurum nec pubem nec, quem fundat, superesse cruorem. scilicet Hasdrubalem inuadat, qui ad proelia soli Hannibali satis esse nequit? iam rursus, ubi arma auertisse suo cognorit deuia uallo, haesurum portis Poenum. uenisse, superbo qui fratri certet, cui maxima gloria cedat urbis deletae. fremit amens corde sub imo ordo patrum ac magno interea meditatur amore seruandi decoris, quonam se fine minanti seruitio eripiat diuosque euadat iniquos. hos inter gemitus obscuro noctis opacae succedit castris Nero, quae coniuncta feroci Liuius Hasdrubali uallo custode tenebat. belliger is quondam scitusque accendere Martem floruerat primo clarus pugnator in aeuo. mox falso laesus non aequi crimine uulgi secretis ruris tristes absconderat annos. sed postquam grauior moles terrorque periclo poscebat propiore uirum, reuocatus ad arma tot caesis ducibus patriae donauerat iram. At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum armorum, quamquam tenebris nox texerat astus. pulueris in clipeis uestigia uisa mouebant et, propen signum accursus, sonipesque uirique substricti corpus. bis clarum, bucina, signum praeterea gemino prodebat iuncta magistro castra regi. uerum fratri si uita supersit, qui tandem licitum socias coniungere uires consulibus? sed enim solum, dum uera patescant, cunctandi restare dolum Martemque trahendi. nec consulta fugae segni formidine differt. Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant. erepit suspensa ferens uestigia castris et muta elabi tacito iubet agmina passu. illunem nacti per rura tacentia noctem accelerant uitantque sonos; sed percita falli sub tanto motu Tellus nequit. implicat actas caeco errore uias umbrisque fauentibus arto circumagit spatio sua per uestigia ductos. nam qua curuatas sinuosis flexibus amnis obliquat ripas refluoque per aspera lapsu in sese redit, hac casso ducente labore exiguum inuoluunt frustratis gressibus orbem, inque errore uiae tenebrarum munus ademptum. Lux surgit panditque fugam. ruit acer apertis turbo equitum portis, atque omnes ferrea late tempestas operit campos. nondum arma manusque permixtae, iam tela bibunt praemissa cruorem. hinc iussae Poenum fugientem sistere pennae Dictaeae uolitant, hinc lancea turbine nigro fert letum cuicumque uiro, quem prenderit ictus. deponunt abitus curam trepidique coactas constituunt acies et spes ad proelia uertunt. Ipse inter medios (nam rerum dura uidebat) Sidonius ductor tergo sublimis ab alto quadrupedantis equi tendens uocemque manusque: "per decora extremo uobis quaesita sub axe, per fratris laudes oro, uenisse probemus germanum Hannibalis. Latio Fortuna laborat aduersis documenta dare atque ostendere, quantus uerterit in Rutulos domitor telluris Hiberae suetus ad Herculeas miles bellare columnas. forsitan et pugnas ueniat germanus in ipsas. digna uiro, digna, obtestor, spectacula pleno corporibus properate solo. quicumque timeri dux bello poterat, fratri iacet. unica nunc spes, e poena ac latebris infracto Liuius aeuo, damnatum, offertur uobis, caput. ite agite, oro, sternite ductorem, cum quo concurrere fratri sit pudor, et turpi finem donate senectae." At contra Nero: "quid cessas clusisse labores ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles, parta ingens. nunc accumula coepta ardua dextra. heu temere abducto liquisti robore castra, ni factum absoluit uictoria. praecipe laudem. aduentu cecidisse tuo memorabitur hostis." Parte alia insignis nudatis casside canis Liuius: "huc, iuuenes, huc me spectate ruentem in pugnas, quantumque meus patefecerit ensis, tantum intrate loci et tandem praecludite ferro iam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes. quod ni ueloci prosternimus agmina Marte et fulmen subitum Carthaginis Hannibal adsit, qui deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?" hinc galea capite accepta dicta horrida ferro sancit et obtectus senium fera proelia miscet. illum per cuneos et per densissima campi corpora tot dantem leto, quot spicula torsit, turbati fugere Macae, fugere feroces Autololes Rhodanique comas intonsa iuuentus. Fatidicis Nabis ueniens Hammonis harenis improba miscebat securus proelia fati ceu tutante deo ac patriis spolia Itala templis fixurum uano tumidus promiserat ore. ardebat gemma Garamantide caerula uestis, ut cum sparsa micant stellarum lumina caelo, et gemmis galeam clipeumque accenderat auro. casside cornigera dependens infula sacros prae se terrores diuumque ferebat honorem. arcus erat pharetraeque uiro atque incocta cerastis spicula et armatus peragebat bella ueneno. necnon cornipedis tergo de more repostus sustentata genu per campum pondera conti Sarmatici prona aduersos urgebat in hostes. tum quoque transfixum telo per membra, per arma consulis ante oculos magno clamore Sabellum asportabat ouans et ouans Hammona canebat. non tulit hanc iram tantosque in corde tumores barbarico senior telumque intorsit et una praedam animamque simul uictori uictor ademit. Adsilit audito tristis clamore ruinae Hasdrubal et coeptantem Arabum raptare perempto gemmiferi spolium cultus auroque rigentes exuuias iaculum a tergo perlibrat ad ossa. Iam correpta miser geminis uelamina palmis carpebat propere et trepidos nudauerat artus: concidit ac sacras uestes atque aurea fila reddidit exanimo spoliatum lapsus in hostem. at Canthus Rutilum, Canthus possessor harenae, qua celebre inuicti nomen posuere Philaeni, ditem ouium Rutilum obtruncat, cui mille sub altis lanigerae balant stabulis. ipse otia molli exercens cura gelido nunc flumine soles frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba tondebat niueae splendentia uellera lanae aut, pecus e pastu cum sese ad tecta referret, noscentes matres spectabat ouilibus agnos. occubuit clipei transfixo proditus aere et sero ingemuit stabulis exisse paternis. Acrius hoc Italum pubes incurrit et urget, ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci fulminis, ut Borean pontus fugit, ut caua currunt nubila, cum pelago caelum permiscuit Eurus. Ť procerae stabant, Celtarum signa, cohortes, prima acies. hos impulsu cuneoque feroci laxat uis subita, et fessos errore uiarum nec soli faciles longique laboris anhelos auertit patrius genti pauor. addere tergo hastas Ausonius teloque instare sequaci nec donare fugam. cadit uno uulnere Thyrmis, non uno Rhodanus, profligatumque sagittae lancea deturbat Morinum et iam iamque cadentem. cedentes urget totas largitus habenas Liuius acer equo et turmis abeuntibus infert cornipedem. tunc auersi surgentia colla disicit ense Mosae. percussit pondere terram cum galea ex alto lapsum caput; at residentem turbatus rapuit sonipes in proelia truncum. hic Cato (nam medio uibrabat et ipse tumultu) "si, primas" inquit "bello cum amisimus Alpes, hic iuueni oppositus Tyrio foret! ei mihi quanta cessauit Latio dextra, et quot funera Poenis donarunt praui suffragia tristia campi!" Iamque inclinabant acies, cunctisque pauorem Gallorum induerat pauor, et Fortuna ruebat Sidonia: ad Rutulos Victoria uerterat alas. celsus ceu prima reflorescente iuuenta ibat consul ouans, maior maiorque uideri. ecce trahens secum canentem puluere turmam ductor Agenoreus subit intorquensque lacertis tela sonat: "cohibete fugam. cui cedimus hosti? nonne pudet? conuersa senex marcentibus annis agmina agit. nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis degenerat, nostrique piget? mihi Belus auorum principium, mihi cognatum Sidonia Dido nomen et ante omnes bello numerandus Hamilcar est genitor, mihi, cui cedunt montesque lacusque et campi atque amnes, frater. me magna secundum Carthago putat Hannibali, me Baetis in oris aequant germano passae mea proelia gentes." talia dum memorat medios ablatus in hostes, ut noua conspecti fulserunt consulis arma, hastam praepropero nisu iacit. illa per oras aerati clipei et loricae tegmina summo incidit haud felix umero parceque petitum perstrinxit corpus nec multo tincta cruore, uana sed optanti promisit gaudia Poeno. Turbati Rutuli, confusaque pectora uisu terrifico. tunc increpitans conamina consul: "femineis laesum uana inter proelia corpus unguibus aut palmis credas puerilibus ictum. ite, docete, uiri, Romanae uulnera suerint quanta afferre manus." tum uero effunditur ingens telorum uis, et densa sol uincitur umbra. iamque per extentos alterna strage uirorum corpora fusa iacent campos demersaque in undam iunxerunt cumulo crescente cadauera ripas, ut, cum uenatu saltus exercet opacos Dictynna et laetae praebet spectacula matri aut Pindi nemora excutiens aut Maenala lustrans (omnis Naiadum plenis comitata pharetris turba ruit, striduntque sagittiferi coryti), tum per saxa ferae perque ipsa cubilia fusae, per ualles fluuiosque atque antra uirentia musco multa strage iacent; exsultat uertice montis gratam perlustrans oculis Latonia praedam. Audito ante alios senioris uulnere rumpit per medios Nero saeuus iter uisaque uirorum aequali pugna "quid enim, quid deinde relictumst Italiae fatis? hunc si non uincitis hostem, Hannibalem uincetis?" ait. ruit ocius amens in medios, Tyriumque ducem inter prima frementem agmina ut aspexit, rabidi ceu belua ponti per longum sterili ad pastus iactata profundo, cum procul in fluctu piscem male saucia uidit, aestuat et lustrans nantem sub gurgite praedam absorbet late permixtum piscibus aequor, non telo mora, non dictis. "haud amplius" inquit "elabere mihi. non hic nemora auia fallent Pyrenes, nec promissis frustrabere uanis, ut quondam terra fallax deprensus Hibera euasti nostram mentito foedere dextram." Haec Nero et intorquet iaculum, nec futilis ictus. nam latere extremo cuspis librata resedit. inuadit stricto super haec interritus ense collapsique premens umbone trementia membra "si qua sub extremo casu mandata referri germano uis forte tuo, portabimus" inquit. contra Sidonius: "leto non terreor ullo. utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit actutum uindex. mea si suprema referre fratri uerba paras, mando Capitolia uictor exurat cinerique Iouis permisceat ossa et cineres nostros." cupientem annectere plura feruentemque ira mortis transuerberat ense et rapit infidum uictor caput. agmina fuso sternuntur duce non ultra fidentia Marti. Iamque diem solisque uices nox abstulit atra, cum uires parco uictu somnoque reducunt, ac nondum remeante die uictricia signa, qua uentum, referunt clausis formidine castris. tum Nero procera sublimia cuspide portans ora ducis caesi "Cannas pensauimus," inquit "Hannibal, et Trebiam et Thrasymenni litora tecum fraterno capite. i, duplica nunc perfida bella et geminas accerse acies. haec praemia restant, qui tua tramissis optarint Alpibus arma." compressit lacrimas Poenus minuitque ferendo constanter mala et inferias in tempore dignas missurum fratri clauso commurmurat ore. tum castris procul amotis aduersa quiete dissimulans dubia exclusit certamina Martis.
LIBER DECIMUS SEXTUS
Bruttia maerentem casus patriaeque suosque Hannibalem accepit tellus. hic aggere saeptus in tempus posita ad renouandum bella coquebat: abditus ut silua, stabulis cum cessit ademptis, amisso taurus regno gregis auia clauso 5 molitur saltu certamina iamque feroci mugitu nemora exterret perque ardua cursu saxa ruit, sternit siluas rupesque lacessit irato rabidus cornu: tremit omnis ab alto prospectans scopulo pastor noua bella parantem. 10 sed uigor hausurus Latium, si cetera Marti adiumenta forent, praua obtrectante suorum inuidia, reuocare animos ac stare negata cogebatur ope et senio torpescere rerum. parta tamen formido manu et tot caedibus olim 15 quaesitus terror uelut inuiolabile telis seruabant sacrumque caput, proque omnibus armis et castrorum opibus dextrisque recentibus unum Hannibalis sat nomen erat. tot dissona lingua agmina, barbarico tot discordantia ritu 20 corda uirum mansere gradu, rebusque retusis fidas ductoris tenuit reuerentia mentes. Nec uero Ausonia tantum se laetus agebat Dardanidis Mauors: iam terra cedit Hibera auriferis tandem Phoenix depulsus ab aruis, 25 iam Mago exutus castris agitante pauore in Libyam propero tramisit caerula uelo. ecce aliud decus haud uno contenta fauore nutribat Fortuna duci. nam concitus Hannon aduentabat, agens crepitantibus agmina caetris 30 barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos. non ars aut astus belli uel dextera deerat, si non Scipiadae concurreret. omnia ductor magna adeo Ausonius maiori mole premebat: ut Phoebe stellas, ut fratri<s> lumina Phoeben 35 exuperant montisque Atlas et flumina Nilus, ut pater Oceanus Neptunia caerula uincit. uallantem castra (obscuro nam uesper Olympo fundere non aequam trepidanti coeperat umbra<m>) adgreditur Latius rector, subitoque tumultu 40 caeduntur passim coepti munimina ualli imperfecta super. contexere herbida lapsos pondera, et in tumuli concessit caespes honorem. Vix uni mens digna uiro, nouisse minores quam deceat pretiumque operis sit tradere famae. 45 Cantaber ingenio membrorum et mole timeri uel nudus telis poterat Larus. hic fera gentis more securigera miscebat proelia dextra et, quamquam fundi se circum pulsa uideret agmina, deleta gentilis pube cateruae 50 caesorum implebat solus loca: seu foret hostis comminus, expleri gaudebat uulnere frontis aduersae, seu laeua acies in bella uocaret, obliquo telum reflexum Marte rotabat. at, cum pone ferox auersi in terga ueniret 55 uictor, nil trepidans retro iactare bipennem callebat, nulla belli non parte timendus. huic ducis inuicti germanus turbine uasto Scipio contorquens hastam, cudone comantis disiecit crinis. namque altius acta cucurrit 60 cuspis et elata procul est eiecta securi. at iuuenis, cui telum ingens accesserat ira, barbaricam adsiliens magno clamore bipennem incutit. intremuere acies, sonuitque per auras pondere belligero pulsati tegminis umbo, 65 haud impune quidem. remeans nam dextera ab ictu decisa est gladio ac dilecto immortua telo. qui postquam murus miseris ruit, agmina concors auertit fuga confestim dispersa per agros. nec pugnae species, sed poenae tristis imago 70 illa erat, hinc tantum caedentum atque inde ruentum. per medios Hannon palmas post terga reuinctus ecce trahebatur lucemque (heu dulcia caeli lumina!) captiuus lucem inter uincla petebat. cui rector Latius: 'Tanta, en, qui regna reposcant, 75 quis cedat toga et armiferi gens sacra Quirini. seruitio si tam faciles, cur bella refertis?' Haec inter celerare gradum, coniungat ut arma, Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert explorator eques. raptat dux obuia signa 80 ac, postquam optatam laetus contingere pugnam uidit et ad letum magno uenientia cursu agmina, suspiciens caelum 'Nil amplius' inquit 'uos hodie posco, superi. protraxtis ad arma quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis 85 uota, uiri. rapite, ite, precor. uocat ecce furentis hinc pater, hinc patruus. gemina o mihi numina belli, ducite, adeste, sequor. dignas spectabitis, aut me praescia mens fallit, uestro iam nomine caedes. nam quis erit tandem campis telluris Hiberae 90 bellandi modus? en umquam lucebit in orbe ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum aspiciam sonitus admotaque bella trementem?' Dixerat, et raucus stridenti murmure clangor increpuit: tonuere feris clamoribus astra. 95 concurrunt, quantumque rapit uiolentia ponti et Notus et Boreas et inexorabilis Auster, cum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes, aut cum letiferos accendens Sirius ignis torret anhelantem saeuis ardoribus orbem, 100 tantum acies hominumque ferox discordia ferro demetit. haud ullus terrarum aequarit hiatus pugnarum damna, aut strages per inhospita lustra umquam tot dederit rabies horrenda ferarum. iam campi uallesque madent, hebetataque tela. 105 et Libys occubuere et amantes Martis Hiberi. stat tamen una loco perfossis debilis armis luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam. nec finem daret ille dies animosaque uirtus, ni perlapsa uiro loricae tegmen harundo 110 et parco summum uiolasset uulnere corpus suasissetque fugam. rapido certamina linquit in latebras euectus equo noctisque per umbram ad Tartessiacos tendit per litora portus. Proximus in pugna ductori Marte manuque 115 regnator Nomadum fuerat, mox foedere longo cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum. huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra, carpenti somnos subitus rutilante coruscum uertice fulsit apex, crispamque inuoluere uisa est 120 mitis flamma comam atque hirta se spargere fronte. concurrunt famuli et serpentis tempora circum festinant gelidis restinguere fontibus ignis; at grandaeua deum praenoscens omina mater 'Sic, sic, caelicolae, portentaque uestra secundi 125 condite:' ait 'dure<t> capiti per saecula lumen. ne uero, ne, nate, deum tam laeta pauesce prodigia aut sacras metue inter tempora flammas. hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis, hic tibi regna dabit regnis maiora paternis 130 ignis et adiunget Latiis tua nomina fatis.' sic uates, iuuenisque animum tam clara mouebant monstra, nec a Poenis ulli uirtutis honores, Hannibal ipse etiam iam iamque modestior armis. Aurora obscuri tergebat nubila caeli 135 uixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum: tendit in Ausonios et adhuc hostilia castra. atque, ubi se uallo intulerat, ductorque benigno accepit Latius uultu, rex talibus infit: 'Caelestum monita et sacrae responsa parentis 140 disque tua, o Rutulum rector, gratissima uirtus auulsum Tyriis huc me duxere uolentem. si tibi non segnes tua contra fulmina saepe uisi stare sumus, dignam te, nate Tonantis, adferimus dextram. nec nos aut uana subegit 145 incertae mentis leuitas et mobile pectus, aut spes et laeti sectamur praemia Martis: perfidiam fugio et periuram ab origine gentem. tu, quando Herculeis finisti proelia metis, nunc ipsam belli nobiscum inuade parentem. 150 ille tibi, qui iam gemino Laurentia lustro possedit regna et scalas ad moenia Romae admouet, in Libyam flammis ferroque trahendus.' Sic Nomadum ductor. tunc dextra Scipio dextram amplexus: 'Si pulchra tibi Mauorte uidetur, 155 pulchrior est gens nostra fide. dimitte bilinguis ex animo socios. magna hinc te praemia clarae uirtutis, Masinissa, manent, citiusque uel armis quam gratae studio uincetur Scipio mentis. cetera quae Libyam portari incendia suades, 160 expediet tempus. nec enim sunt talia rerum non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.' hinc iuueni dona insignem uelamine picto dat chlamydem stratumque ostro, quem ceperat ipse deiecto uictor Magone animique probarat, 165 cornipedem, tum, qua diuum libabat ad aras Hasdrubal, ex auro pateram galeamque comantem. exin firmato sociali foedere regis uertendas agitat iam nunc Carthaginis arces. Massylis regnator erat ditissimus oris 170 nec nudus uirtute Syphax, que<m> iura petebant innumerae gentes extremaque litore Tethys. multa uiro terra ac sonipes et belua, terror bellorum, nec non Marti delecta iuuentus. nec foret, aut ebore aut solido qui uinceret auro 175 Gaetulisue magis fucaret uellus aenis. has adiungere opes auidus reputansque laborem, si uertat rex ad Poenos, dare uela per altum imperat atque animo iam tum Africa bella capessit. uerum ubi peruentum, et portus tenuere carinae, 180 iam trepida fugiens per proxima litora puppe Hasdrubal adflictis aderat noua foedera quaerens rebus et ad Tyrios Massylia signa trahebat. Audito pariter populorum in regna duorum aduenisse duces, qui tota mole laborent 185 disceptentque armis terrarum uter imperet orbi, celsus mente Syphax acciri in tecta benigne imperat et tanto regni se tollit honore. tum laetos uoluens oculos aduersa per ora, sic Latium adfatur iuuenem ac prior incipit ultro: 190 'Quam te, Dardanide pulcherrime, mente serena accipio intueorque libens! quamque ora recordor laetus Scipiadae! reuocat tua forma parentem. nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades cum studio pelagi et spectandis aestibus undae 195 uenissem, magnos uicina ad flumina Baetis ductores miro quodam me cernere amore. tum mihi dona uiri praeda delecta tulere, arma simul regnoque meo tum cognita primum cornipedum frena atque arcus, quis cedere nostra 200 nunc norunt iacula, et ueteris tribuere magistros militiae, qui dispersas sine lege cateruas uestro formarent ritu ad certamina Martis. ast ego, cum contra, nostris quae copia regnis, nunc auri ferrem, niuei nunc munera dentis, 205 nil ualui precibus. solos sibi cepit uterque, quos cohibebat ebur uaginae sectilis, enses. quare, age, laetus haue nostros intrare penatis ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas ductorem, facili, quae dicam, percipe mente. 210 et uos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces, Hasdrubal, huc aures, huc quaeso aduertite sensus. quanta per Ausonios populos torrentibus armis tempestas ruat et Latio suprema minetur, utque bibant Tyrium bis quinos saeua per annos 215 Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem, cui nescire licet? quin ergo tristia tandem considunt bella, et deponitis arma uolentes? tu Libya, tu te Ausonia cohibere memento. haud deformis erit uobis ad foedera uersis 220 pacator mediusque Syphax.' subiungere plura non passus, gentis morem arbitriumque senatus Scipio demonstrat, uanique absistere coepti spe iubet et patres docet haec expendere solos. suadendi modus hic, quodque est de parte diei 225 exacti super ad mensas et pocula uertunt, atque, epulis postquam finis, dant corpora somno et dura in noctem curarum uincula soluunt. Iamque nouum terris pariebat limine primo egrediens Aurora diem, stabulisque subibant 230 ad iuga solis equi, necdum ipse ascenderat axem, sed prorupturis rutilabant aequora flammis: exigit e stratis corpus uultuque sereno Scipio contendit Massyli ad limina regis. illi mos patrius fetus nutrire leonum 235 et catulis rabiem atque iras expellere alendo. tum quoque fulua manu mulcebat colla iubasque et fera tractabat ludentum interritus ora. Dardanium postquam ductorem accepit adesse, induitur chlamydem, regnique insigne uetusti 240 gestat laeua decus. cinguntur tempora uitta albente, ac lateri de more adstringitur ensis. hinc in tecta uocat, secretisque aedibus hospes sceptrifero cum rege pari sub honore residunt. Tum prior his infit terrae pacator Hiberae: 245 'Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire ad tua regna fuit properantem et maxima cura, o sceptri uenerande Syphax. nec me aequore saeuus tardauit medio pontus. non ardua regnis quaesumus aut inhonora tuis: coniunge Latinis 250 unanimum pectus sociusque accede secundis. non tibi Massylae gentes extentaque tellus Syrtibus et latis proauita potentia campis amplius attulerint decoris, quam Romula uirtus certa iuncta fide et populi Laurentis honores. 255 cetera quid referam? non ullus scilicet ulli aecus caelicolum, qui Dardana laeserit arma.' Audiuit laeto Massylus et adnuit ore complexusque uirum 'Firmemus prospera' dixit 'omina, nec uotis superi concordibus absint, 260 cornigerumque Iouem Tarpeiumque ore uocemus.' et simul extructis caespes surrexerat aris uictimaque admotae stabat subiecta bipenni, cum subito abruptis fugiens altaria taurus exiluit uinclis mugituque excita late 265 impleuit tecta et fremitu suspiria rauco congeminans trepida terrorem sparsit in aula. uittaque, maiorum decoramen, fronte sine ullo delapsa attactu nudauit tempora regis. talia caelicolae casuro tristia regno 270 signa dabant, saeuique aderant grauia omina fati. hunc fractum bello regem solioque reuulsum, tempus erit, cum ducet agens ad templa Tonantis qui tunc orabat socialia foedera supplex. his actis repetit portum puppesque secundo 275 dat uento et notis reddit se Scipio terris. Concurrere auidae gentes, uariosque subacta Pyrene misit populos. mens omnibus una: concordes regem appellant regemque salutant. scilicet hunc summum norunt uirtutis honorem. 280 sed, postquam miti reiecit munera uultu, Ausonio non digna uiro, patriosque uicissim edocuit ritus et Romam nomina regum monstrauit nescire pati, tum uersus in unam, quae restat, curam, nullo super hoste relicto, 285 et Latios simul et uulgum Baetisque Tagique conuocat ac medio in coetu sic deinde profatur 'Quando ita caelicolum nobis propensa uoluntas adnuit, extremo Libys ut deiectus ab orbe aut his occideret campis, aut axe relicto 290 Hesperio patrias exul lustraret harenas: iam uestra tumulos terra celebrare meorum est animus pacemque dare exposcentibus umbris. mente fauete pari atque aures aduertite uestras. septima cum solis renouabitur orbita caelo, 295 quique armis ferroque ualent, quique arte regendi quadriiugos pollent currus, quis uincere planta spes est, et studium iaculis impellere uentos, adsint ac pulchrae certent de laude coronae. praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda, 300 nec quisquam nostri discedet muneris expers.' sic donis uulgum laudumque cupidine flammat. Iamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat innumero campus, simulatasque ordine iusto exequias rector lacrimis ducebat obortis. 305 omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles dona ferunt tumulisque super flagrantibus addunt. ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo pocula, odoriferis aspergit floribus aras. tum manis uocat excitos laudesque uirorum 310 cum fletu canit et ueneratur facta iacentum. Inde refert sese circo et certamina prima incohat ac rapidos cursus proponit equorum. fluctuat aequoreo fremitu rabieque fauentum, carceribus nondum reseratis, mobile uulgus 315 atque fores oculis et limina seruat equorum. iamque, ubi prolato sonuere repagula signo et toto prima emicuit uix ungula cornu, tollitur in caelum furiali turbine clamor, pronique ac similes certantibus ore secuntur 320 quisque suos currus magnaque uolantibus idem uoce locuntur equis. quatitur certamine circus <s>pectantum, ac nulli mentem non abstulit ardor: instant praeceptis et equos clamore gubernant. fuluus, harenosa surgens tellure, sub auras 325 erigitur globus atque operit caligine densa cornipedumque uias aurigarumque labores. hic studio furit acris equi, furit ille magistri. hos patriae fauor, hos accendit nobile nomen antiqui stabuli. sunt quos spes grata fatiget 330 et noua ferre iugum ceruix. sunt, cruda senectus quos iuuet et longo sonipes spectatus in aeuo. Euolat ante omnis rapidoque per aera curru Callaicus Lampon fugit atque ingentia tranat exultans spatia et uentos post terga relinquit. 335 conclamant plausuque fremunt uotique peractam maiorem credunt praerepto limite partem. at, quis interior cura et prudentia circi altior, effusas primo certamine uires damnare et cassis longe increpitare querelis 340 indispensato lassantem corpora nisu: 'Quo nimius, quo, Cyrne, ruis?' (nam Cyrnus agebat) 'uerbera dimitte et reuoca moderatus habenas.' heu surdas aures! fertur securus equorum nec meminit, quantum campi decurrere restet. 345 Proximus, a primo distans, quantum aequore currus occupat ipse, loci tantum, sed proximus ibat Astur Panchates: patrium frons alba nitebat insigne et patrio pes omnis concolor albo. ingentes animi, membra haud procera decusque 350 corporis exiguum, sed tum sibi fecerat alas concitus atque ibat campo indignatus habenas: crescere sublimem atque augeri membra putares. Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus. Tertius aequata currebat fronte Peloro 355 Caucasus. ipse asper, nec qui ceruicis amaret adplausae blandos sonitus clausumque cruento spumeus admorsu gauderet mandere ferrum. at docilis freni et melior parere Pelorus non umquam effusum sinuabat deuius axem, 360 sed laeuo interior stringebat tramite metam, insignis multa ceruice et plurimus idem ludentis per colla iubae. mirabile dictu, nullus erat pater: ad Zephyri noua flamina campis Vettonum eductum genetrix effuderat Harpe. 365 nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum, Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro. ipsum Aetola, uago Diomedi condita, Tyde miserat: exceptum Troiana ab origine equorum tradebant, quos Aeneae Simoentos ad undas 370 uictor Tydides magnis abduxerat ausis. iamque fere medium euecti certamine campum in spatio addebant, nisusque adprendere primos Panchates animosus equos super altior ire et praecedentem iam iamque ascendere currum 375 pone uidebatur, curuatisque ungula prima Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem. At postremus Atlas, sed non et segnior ibat postremo Durio: pacis de more putares aequata fronte et concordi currere freno. 380 sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus Callaicas Cyrni uires, nec ut ante salire praecipitem currum, et fumantis uerbere cogi adsiduo uiolenter equos, ceu monte procella cum subita ex alto ruit, usque ad colla repente 385 cornipedum protentus et in capita ardua pendens concitat ardentem, quod ferret lora secundus, Panchatem uocesque addit cum uerbere mixtas: 'Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam erepto? consurge, uola, perlabere campum 390 adsuetis uelox pennis. decrescit anhelo pectore consumptus Lampon, nec restat hianti, quem ferat ad metas, iam spiritus.' haec ubi dicta, tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo corriperet spatium, et nitentem opponere curuos 395 aut aequare gradus Cyrnum post terga relinquit. confremit et caelum et percussus uocibus altis spectantum circus. fertur sublime per auras altius attollens ceruicem uictor ouantem Panchates sociosque trahit prior ipse iugalis. 400 At postremus Atlas, Durius postremus in orbem exercent artis: laeuos nunc adpetit ille conatus, nunc ille premit certatque subire dexter, et alterni nequiquam fallere temptant: donec confisus primaeuae flore iuuentae 405 oblicum Durius conuersis pronus habenis opposuit currum atque euersum propulit axem Atlantis senio inualidi, sed iusta querentis: 'Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos? et nobis et equis letum commune laboras.' 410 dumque ea proclamat, perfracto uoluitur axe cernuus, ac pariter fusi, miserabile, campo discordes sternuntur equi. quatit aequore aperto lora suis uictor, mediaque Pelorus harena surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit. 415 nec longum Cyrni defessos prendere currus. hunc quoque cunctantem et sero moderamina equorum discentem rapido praeteruolat incitus axe. impellit currum clamor uocesque fauentum, iamque etiam dorso atque umeris trepidantis Hiberi 420 ora superposuit sonipes, flatusque uapore terga premi et spumis auriga calescere sentit. incubuit campo Durius misitque citatos uerbere quadrupedes, nec frustra: aequare uidetur, aut etiam aequauit iuga praecedentia dexter. 425 attonitus tum spe tanta: 'Genitore, Pelore, te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus. discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen, quantum diuini praecellat seminis ortus. uictor dona dabis statuesque altaria patri.' 430 et, ni successu nimio laetoque pauore proditus elapso foret inter uerba flagello, forsan sacrasset Zephyro, quas uouerat, aras. tum uero infelix, ueluti delapsa corona uictoris capiti foret, in se uersus ab ira 435 auratam medio discindit pectore uestem, ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi. nec iam subducto parebat uerbere currus. pro stimulis dorso quatiuntur inania lora. Interea metis certus iam laudis agebat 440 sese Panchates et praemia prima petebat arduus. effusas lenis per colla, per armos uentilat aura iubas, tum mollia crura superbi attollens gressus magno clamore triumphat. par donum solido argento caelata bipennis 445 omnibus, at uario distantia cetera honore. primus ecum uolucrem, Massyli munera regis haud spernenda, tulit. tulit hinc uirtute secundus e Tyria, quae multa iacet, duo pocula, praeda, aurifero perfusa Tago. uillosa leonis 450 terga feri et cristis horrens Sidonia cassis tertius inde honor est. postremo munere Atlantem, quamuis perfracto senior subsederat axe, accitum donat ductor, miseratus et aeuum et sortem casus. famulus florente iuuenta 455 huic datur, adiuncto gentilis honore galeri. His actis ductor laeta ad certamina plantae inuitat positisque accendit pectora donis: 'Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas Hasdrubal), hunc ensem, cui proxima gloria cursus, 460 accipiet: caeso pater hunc detraxit Hyempsae. tertius extremam tauro solabere palmam. cetera contenti discedent turba duobus quisque ferox iaculis, quae dat gentile metallum.' Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora 465 ostendere simul uulgi clamore secundo. hos Tyria misere domo patria inclita Gades. mox subit aspersus prima lanugine malas Baeticus: hoc dederat puero cognomen ab amne Corduba et haud paruo certamina laeta fouebat. 470 inde comam rutilus, sed cum fulgore niuali corporis, impleuit caueam clamoribus omnem Eurytus: excelso nutritum colle crearat Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes. tum Lamus et Sicoris, proles bellacis Ilerdae, 475 et Theron, potator aquae, sub nomine Lethes quae fluit immemori perstringens gurgite ripas. Qui postquam arrecti plantis et pectora proni pulsantesque aestu laudum exultantia corda accepere tuba spatium, exiluere per auras 480 ocius effusis neruo exturbante sagittis. diuersa et studia et clamor, pendentque fauentes unguibus atque suos, ut cuique est gratia, anheli nomine quemque cient. grex inclitus aequore fertur nullaque tramissa uestigia signat harena, 485 omnes primaeui flauentiaque ora decori, omnes ire leues atque omnes uincere digni. Extulit incumbens medio iam limite gressum Eurytus et primus breuibus, sed primus, abibat praecedens spatiis. instat non segnius acer 490 Hesperos ac prima stringit uestigia planta praegressae calcis. satis est huic esse priori, huic sperare sat est fieri se posse priorem. acrius hoc tendunt gressus animique uigore corpora agunt. auget pueris labor ipse decorem. 495 ecce leui nisu postremoque agmine currens, postquam sat uisus sibi concepisse uigoris, celsus inexhaustas effundit turbine uires non expectato subitusque erumpit et auras praeuehitur Theron: credas Cyllenida plantam 500 aetherio nexis cursu talaribus ire. iamque hos iamque illos, populo mirante, relinquit et, modo postremus, nunc ordine tertia palma, Hesperon infestat sua per uestigia pressum. nec iam, quem sequitur tantum, sed prima coronae 505 spes trepidat tantis uenientibus Eurytus alis. quartus sorte loci, sed, si tres ordine seruent inceptos cursus, nequiquam uana laborans, Tartessos fratrem medio Therone premebat. nec patiens ultra tollit sese aequore Theron 510 igneus et plenum praeteruolat Hesperon irae. unus erat super, et metae propioribus aegros urebat finis stimulis; quascumque reliquit hinc labor, hinc penetrans pauor in praecordia uires, dum sperare licet, breuia ad conamina uterque 515 aduocat: aequantur cursus, pariterque ruebant. et forsan gemina meruissent praemia palma, peruecti simul ad metas, ni, terga secutus Theronis, fusam late per lactea colla Hesperos ingenti tenuisset saeuus ab ira 520 traxissetque comam. tardato laetus ouansque Eurytus euadit iuuene atque ad praemia uictor emicat et galeae fert donum insigne coruscae. cetera promisso donata est munere pubes intonsasque comas uiridi redimita corona 525 bina tulit patrio quatiens hastilia ferro. Hinc grauiora uirum certamina, comminus ensis destrictus bellique feri simulacra cientur. nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia uitae, sed uirtus animusque ferox ad laudis amorem, 530 hi creuere pares ferro; spectacula digna Martigena uulgo suetique laboris imago. hos inter gemini (quid iam non regibus ausum? aut quod iam regni restat scelus?) impia circo innumero fratres, cauea damnante furorem, 535 pro sceptro armatis inierunt proelia dextris. is genti mos dirus erat, patriumque petebant orbati solium lucis discrimine fratres. concurrere animis, quantis confligere par est quos regni furor exagitat, multoque cruore 540 exsatiata simul portantes corda sub umbras occubuere. pari nisu per pectora adactus intima descendit mucro; superaddita saeuis ultima uulneribus uerba; et, conuicia uoluens, dirus in inuitas effugit spiritus auras. 545 nec manes pacem passi. nam corpora iunctus una cum raperet flamma rogus, impius ignis dissiluit, cineresque simul iacuisse negarunt. cetera distincto donata est munere turba, ut uirtus et dextra fuit. duxere iuuencos 550 impressis dociles terram proscindere aratris, duxere adsuetos lustra exagitare ferarum uenatu iuuenes, quos dat Maurusia praeda. necnon argenti necnon insignia uestis captiuae pretia et sonipes et crista nitenti 555 insurgens cono, spolia exuuiaeque Libyssae. Tum iaculo petiere decus, spectacula circi postrema, et metae certarunt uincere finem Burnus auis pollens, quem misit ripa ~metalli qua Tagus auriferis pallet turbatus harenis, 560 et Glagus insignis uentos anteire lacerto, et, cuius numquam fugisse hastilia cerui praerapida potuere fuga, uenator Aconteus, Indibilisque, diu laetus bellare Latinis, iam socius, uolucresque uagas deprendere nube 565 adsuetus iaculis, idem et bellator, Ilerdes. laus Burni prima, infixit qui spicula metae: est donum serua albentis inuertere lanas murice Gaetulo docta. at, quem proxima honorant praemia, uicinam metae qui propulit hastam, 570 accepto laetus puero discessit Ilerdes, cui ludus nullam cursu non tollere dammam. tertia palma habuit geminos insignis Aconteus nec timidos agitare canes latratibus aprum. Quos postquam clamor plaususque probauit honores, 575 germanus ducis atque effulgens Laelius ostro nomina magna uocant laeti manesque iacentum atque hastas simul effundunt. celebrare iuuabat sacratos cineres atque hoc decus addere ludis. ipse etiam mentis testatus gaudia uultu 580 ductor, ut aequauit meritis pia pectora donis, et frater thoraca tulit multiplicis auri, Laelius Asturica rapidos de gente iugales, contorquet magnis uictricem uiribus hastam consurgens umbrisque dari testatur honorem. 585 hasta uolans, mirum dictu, medio incita campo substitit ante oculos et terrae infixa cohaesit. tum subitae frondes celsoque cacumine rami et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram. ad maiora iubent praesagi tendere uates: 590 id monstrare deos atque hoc portendere signis. Quo super augurio, pulsis de litore cunctis Hesperio Poenis, ultor patriaeque domusque Ausoniam repetit Fama ducente triumphum. nec Latium curis ardet flagrantius ullis, 595 quam iuueni Libyam et summos permittere fasces. sed non par animis nec bello prospera turba ancipiti senior temeraria coepta uetabant magnosque horrebant cauta formidine casus. Ergo, ubi delato consul sublimis honore 600 ad patres consulta refert deturque potestas orat delendae Carthaginis, altius orsus hoc grandaeua modo Fabius pater ora resoluit: 'Haud equidem metuisse queam, satiatus et aeui et decoris, cui iam superest et gloria et aetas, 605 ne credat nos inuidiae certamine consul laudibus obtrectare suis. satis inclita nomen gestat fama meum, nec egent tam prospera laude facta noua. uerum et patriae, dum uita manebit, deesse nefas animumque nefas scelerare silendo. 610 bella noua in Libyae moliris ducere terras? hostis enim deest Ausoniae, nec uincere nobis est satis Hannibalem. petitur quae gloria maior litore Elissaeo? stimuli si laudis agunt nos, hanc segetem mete. composuit propioribus ausis 615 dignum te Fortuna parem. uult Itala tellus ductoris saeui, uult tandem, haurire cruorem. quo Martem aut quo signa trahis? restinguere primum est ardentem Italiam. tu fessos auius hostis deseris ac septem denudas proditor arces. 620 an, cum tu Syrtim ac sterilis uastabis harenas, non dira illa lues notis iam moenibus urbis adsiliet uacuumque Iouem sine pube, sine armis inuadet? quanti, ut cedas Romamque relinquas, emerit! et tanto percussi fulmine belli 625 sicine te, ut nuper Capua est accitus ab alta Fuluius, aequoreis Libyae reuocabimus oris? uince domi et trinis maerentem funera lustris Ausoniam purga bello. tum tende remotos in Garamantas iter Nasamoniacosque triumphos 630 molire. angustae prohibent nunc talia coepta res Italae. pater ille tuus, qui nomina uestrae addidit haud segnis genti, cum consul Hiberi tenderet ad ripas, reuocato milite primus descendenti auide superatis Alpibus ultro 635 opposuit sese Hannibali. tu consul abire a uictore paras hoste atque auellere nobis scilicet hoc astu Poenum? si deinde sedebit impauidus nec te in Libyam tuaque arma sequetur, capta damnabis consulta improuida Roma. 640 sed fac turbatum conuertere signa tuaeque classis uela sequi. nempe idem erit Hannibal, idem cuius tu uallum uidisti e moenibus urbis.' haec Fabius, seniorque manus paria ore fremebat. Tum contra consul: 'Caesis ductoribus olim 645 magnanimis gemino leto, cum tota subisset Sidonium possessa iugum Tartessia tellus, non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi, quoquam ad opem uerso, fateor, primoribus annis excepi nubem belli solusque ruenti 650 obieci caelo caput atque in me omnia uerti. tum grandaeua manus puero male credita bella atque idem hic uates temeraria coepta canebat. dis grates laudemque fero, sub numine quorum gens Troiana sumus: puer ille et futtilis aetas 655 imbellesque anni necdum maturus ad arma Scipio restituit terras inlaesus Hiberas Troiugenis, pepulit Poenos, solisque secutus extremas ad Atlanta uias, exegit ab orbe Hesperio nomen Libyae nec rettulit ~auri 660 signa prius, quam fumantis circa aequora uidit Romano Phoebum soluentem litore currus. asciuit reges idem. nunc ultimus actis restat Carthago nostris labor. hoc sator aeui Iuppiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus 665 intremit aut aegros simulat mentita timores, ne finem longis tandem peperisse ruinis sit noster titulus. certe iam dextera nobis experta, et robur florentibus auximus annis. ne uero fabricate moras, sed currere sortem 670 hanc sinite ad ueterum delenda opprobria cladum quam mihi serua<ue>re dei. sat gloria cauto non uinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo omnia Cunctator. nobis nec Mago nec Hannon nec Gisgone satus nec Hamilcare terga dedisset, 675 si segnes clauso traheremus proelia uallo. Sidoniusne puer uix pubescente iuuenta Laurentis potuit populos et Troia adire moenia flauentemque sacro cum gurgite Thybrim et potuit Latium longo depascere bello: 680 nos Libyae terris tramittere signa pigebit et Tyrias agitare domos? secura pericli litora lata patent, et opima pace quieta stat tellus. timeat tandem Carthago timeri adsueta, et nobis, quamuis Oenotria nondum 685 Hannibale arua uacent, superesse intellegat arma. illum ego, quem uosmet cauti consultaque uestra in Latio fecere senem, cui tertia large fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem, illum ego ad incensas trepidantem et sera pauentem 690 aduertam patriae sedes. an Roma uidebit turpia Agenoreae muris uestigia dextrae: Carthago immunis nostros secura labores audiet interea et portis bellabit apertis? tum uero pulset nostras iterum improbus hostis 695 ariete Sidonio turris, si templa suorum non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.' Talibus accensi patres, fatoque uocante, consulis adnuerunt dictis, faustumque precati ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.
LIBER DECIMUS SEPTIMUS
Hostis ut Ausoniis decederet aduena terris, fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae caelicolum Phrygia genetricem sede petitam Laomedonteae sacrandam moenibus urbis: aduectum exciperet numen, qui lectus ab omni 5 concilio patrum praesentis degeret aeui optimus. en nomen melius maiusque triumphis! iamque petita aderat Latia portante Cybebe puppe, atque ante omnis magno cedente senatu obuius accitis properabat Scipio sacris, 10 qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella tunc lecti, multa fulgebat imagine auorum. isque ubi longinquo uenientia numina ponto accepit supplex palmis Tuscique sonora Thybridis adduxit sublimis ad ostia puppim, 15 femineae tum deinde manus subiere, per amnem quae traherent celsam religatis funibus alnum. circum arguta cauis tinnitibus aera, simulque certabant rauco resonantia tympana pulsu, semiuirique chori, gemino qui Dindyma monte 20 casta colunt, qui Dictaeo bacchantur in antro, quique Idaea iuga et lucos nouere silentis. hos inter fremitus ac laeto uota tumultu substitit adductis renuens procedere uinclis sacra ratis subitisque uadis immobilis haesit. 25 tum puppe a media magno clamore sacerdos: 'Parcite pollutis contingere uincula palmis et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae, ferte gradus nec uos casto miscete labori, dum satis est monuisse deae. quod si qua pudica 30 mente ualet, si qua inlaesi sibi corporis astat conscia, uel sola subeat pia munera dextra.' Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen, Claudia, non aequa<e> populi male credita fama<e>, in puppim uersis palmisque oculisque profatur: 35 'Caelicolum genetrix, numen, quod numina nobis cuncta creas, cuius proles terramque fretumque sideraque et manis regnorum sorte gubernant, si nostrum nullo uiolatum est crimine corpus, testis, diua, ueni et facili me absolue carina.' 40 tum secura capit funem, fremitusque leonum audiri uisus subito, et grauiora per auris nulla pulsa manu sonuerunt tympana diuae. fertur prona ratis (uentos impellere credas) contraque aduersas ducentem praeuenit undas. 45 extemplo maior cunctis spes pectora mulcet finem armis tandem finemque uenire periclis. Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra abscondit late propulsis puppibus aequor, cui numen pelagi placauerat hostia taurus, 50 iactaque caeruleis innabant fluctibus exta. tunc a sede deum purumque per aethera lapsae armigerae Iouis ante oculos coepere uolucres aequoreas monstrare uias ac ducere classem. augurium clangor laetum dabat. inde secuti 55 tantum praegressos liquida sub nube uolatus quantum non frustra speculantum lumina seruant, litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae. Nec segnis tanta in semet ueniente procella Africa terribilem magno sub nomine molem 60 regis opes contra et Massyla parauerat arma, spesque Syphax Libycis una et Laurentibus unus terror erat. campos pariter uallesque refusas litoraque implerat nullo decorare tapete cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras 65 condebant iaculis stridentibus aethera nubes. immemor hic dextraeque datae iunctique per aras foederis, et mensas testis atque hospita iura fasque fidemque simul, prauo mutatus amore, ruperat atque toros regni mercede pararat. 70 uirgo erat eximia specie claroque parente, Hasdrubalis proles, thalamis quam cepit ut altis, ceu face succensus prima taedaque iugali, uertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto foedere amicitiae dotalia transtulit arma. 75 Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem ductori monuisse fuit, missique minantur: stet regno, reputet superos, pacta hospita seruet: longe coniugia ac longe Tyrios hymenaeos inter Dardanias acies fore. sanguine quippe, 80 si renuat, blando nimium facilique marito statura obsequia et thalami flagrantis amores. Sic Latius permixta minis, <s>ed cassa monebat ductor. nam surdas coniunx obstruxerat aures. ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses 85 aduocat et castas polluti foederis aras testatus uaria Martem mouet impiger arte. castra, leui calamo cannaque intecta palustri, qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor, adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris, 90 ac tacita spargit celata incendia nocte. inde, ubi collecti rapidam diffundere pestem coeperunt ignes et se per pinguia magno pabula ferre sono, clare expatiantur in auras et fumos uolucri propellunt lumine flammae. 95 it totis inimica lues cum turbine castris, atque alimenta uorat strepitu Vulcanus anhelo arida, et ex omni manant incendia tecto. sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis excitis somno, multorumque ora uocantum 100 auxilium inuadunt flammae. fluit undique uictor Mulciber et rapidis amplexibus arma uirosque corripit: exundat pestis, semustaque castra albenti uolitant per nubila summa fauilla. ipsius ingenti regis tentoria saltu 105 lugubre increpitans late circumuolat ardor, hausissetque uirum, trepidus ni clade satelles e somno ac stratis rapuisset inulta precantem. Verum ubi mox iuncto sociarant aggere uires Massylus Tyriusque duces, accitaque regno 110 lenierat pubes infaustae uulnera noctis, ira pudorque dabant et coniunx, tertius ignis, immanis animos, adflataque barbarus ora castrorum flammis et se uelamine nullo uix inter trepidas ereptum ex hoste cateruas 115 frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem nec claro potuisse die nec sole tuente a quoquam uinci. iactarat talia uecors, sed iam claudebat flatus nec plura sinebat Atropos et tumidae properabat stamina linguae. 120 namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis, qui siluas ac saxa trahens per deuia praeceps uoluitur et ripas spumanti gurgite laxat, ante omnis praeuectus equo trahit agmina uoce. contra naua manus Rutuli celsusque ruebat 125 uiso rege procul raptis exercitus armis, ac sibi quisque: 'Videsne? uidesne, ut in agmine primo Massylus uolitet deposcens proelia rector? fac nostrum hoc, mea dextra, decus. uiolauit et aras caelicolum et casti ductoris foedera rupit. 130 sit satis hunc castris semel effugisse crematis.' sic secum taciti et certatim spicula fundunt. prima in cornipedis sedit spirantibus ignem naribus hasta uolans erexitque ore cruento quadrupedem elatis pulsantem calcibus auras. 135 corruit asper ecus confixaque cuspide membra huc illuc iactans rectorem prodidit hosti. inuadunt uanumque fugae atque attollere fessos adnitentem artus reuocato a uulnere telo corripiunt, tum uincla uiro manicaeque, pudendu<m>, 140 addita, et, exemplum non umquam fidere laetis, sceptriferas arta palmas uinxere catena. ducitur ex alto deiectus culmine regni, qui modo sub pedibus terras et sceptra patensque litora ad Oceani sub nutu uiderat aequor. 145 prostratis opibus regni Phoenissa metuntur agmina, et inuisus Marti notusque fugarum uertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis. Stabat Carthago, truncatis undique membris, uni <in>nixa uiro, tantoque fragore ruentem 150 Hannibal absenti retinebat nomine molem. id relicum fessos opis auxiliique ciere rerum extrema iubent, huc confugere pauentes, postquam se superum desertos numine cernunt. nec mora: propulsa sulcant uada salsa carina, 155 qui reuocent patriaeque ferant mandata monentis, ne lentus nullas uideat Carthaginis arces. Quarta Aurora ratem Dauni deuexerat oras, et fera ductoris turbabant somnia mentem. namque grauis curis carpit dum nocte quietem, 160 cernere Flaminium Gracchumque et cernere Paulum uisus erat simul aduersos mucronibus in se destrictis ruere atque Itala depellere terra, omnisque a Cannis Trasimennique omnis ab undis in pontum impellens umbrarum exercitus ibat. 165 ipse fugam cupiens notas euadere ad Alpes quaerebat terraeque ulnis amplexus utrisque haerebat Latiae, donec uis saeua profundo truderet et rapidis daret asportare procellis. His aegrum uisis adeunt mandata ferentes 170 legati patriaeque extrema pericula pandunt: Massyla ut ruerint arma, ut ceruice catenas regnator tulerit Libyae, letoque negato seruetur noua pompa Ioui, Carthago laboret ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas, 175 non una concussa fuga. se, triste profatu, uidisse, arderent cum bina in nocte silenti castra, et luceret sceleratis Africa flammis. praerapidum iuuenem minitari, Bruttia seruet litora dum Poenus, detracturum ignibus atris, 180 in quam se referat, patriam suaque inclita facta. haec postquam dicta, et casus patuere metusque, effundunt lacrimas dextramque ut numen adorant. Audiuit toruo obtutu defixus et aegra expendit tacite cura secum ipse uolutans 185 an tanti Carthago foret. sic deinde profatur: 'O dirum exitium mortalibus! o nihil umquam crescere nec magnas patiens exurgere laudes inuidia! euersam iam pridem excindere Romam atque aequasse solo potui, traducere captam 190 seruitum gentem Latioque imponere leges. dum sumptus dumque arma duci fessosque secundis summisso tirone negant recreare maniplos, dumque etiam Cerere et uictu fraudasse cohortis Hannoni placet, induitur tota Africa flammis, 195 pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas. nunc patriae decus et patriae nunc Hannibal unus subsidium, nunc in nostra spes ultima dextra. uertentur signa, ut patres statuere, simulque et patriae muros et te seruabimus, Hannon.' 200 Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes propellit multumque gemens mouet aequore classem. non terga est ausus cedentum inuadere quisquam, non reuocare uirum: cuncti praestare uidentur, quod sponte abscedat, superi, tandemque resoluat 205 Ausoniam. uentos optant, et litora ab hoste nuda uidere sat est: ceu flamina comprimit Auster cum fera et abscedens reddit mare, nauita parco interea uoto non auras poscit amicas contentus caruisse Noto, pacemque quietam 210 pro facili cursu reputat satis. omnis in altum Sidonius uisus conuerterat undique miles: ductor defixos Itala tellure tenebat intentus uultus, manantesque ora rigabant per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat, 215 haud secus ac patriam pulsus dulcisque penatis linqueret et tristis exul traheretur in oras. Vt uero adfusis puppes procedere uentis et sensim coepere procul subsidere montes, nullaque iam Hesperia et nusquam iam Daunia tellus, 220 hic secum infrendens: 'Mentisne ego compos et hoc nunc indignus reditu, qui memet finibus umquam amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae. quid? tunc sat compos, qui non ardentia tela 225 a Cannis in templa tuli Tarpeia, Iouemque detraxi solio? sparsissem incendia montis per septem bello uacuos gentique superbae Iliacum exitium et proauorum fata dedissem. cur porro haec angant? nunc, nunc inuadere ferro 230 quis prohibet rursumque ad moenia tendere gressus? ibo et, castrorum relegens monumenta meorum, qua uia nota <uoca>t, remeabo Anienis ad undas. flectite in Italiam proras, auertite classem: faxo ut uallata reuocetur Scipio Roma.' 235 Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto prospexit uertique rates ad litora uidit, quassans caeruleum genitor caput aequora fundo eruit et tumidum mouet ultra litora pontum. extemplo uentos imbresque et rupe procellas 240 concitat Aeolias ac nubibus aethera condit. tum, penitus telo molitus regna tridenti intima, ab occasu Tethyn impellit et ortu ac totum Oceani turbat caput. aequora surgunt spumea et inlisu scopulus tremit omnis aquarum. 245 primus se attollens Nasamonum sedibus Auster nudauit Syrtim correpta nubilus unda. insequitur sublime ferens nigrantibus alis abruptum Boreas ponti latus. intonat ater discordi flatu et partem rapit aequoris Eurus. 250 hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare fulmina, et in classem ruere implacabile caelum. consensere ignes nimbique et fluctus et ira uentorum, noctemque freto imposuere tenebrae. ecce, intorta Noto ueniensque a puppe procella 255 antemnae immugit (stridorque immite rudentum sibilat) ac similem monti nigrante profundo ductoris frangit super ora trementia fluctum. exclamat uoluens oculos caeloque fretoque: 'Felix o frater diuisque aequate cadendo, 260 Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis pugnanti peperit letum, et cui fata dedere Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu. at mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae egregiae occubuere animae, dimittere uitam 265 non licitum, uel, cum ferrem in Capitolia flammas, Tarpeio Iouis ad manis descendere telo.' Talia dum maeret, diuersis flatibus acta in geminum ruit unda latus puppimque sub atris aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam. 270 mox nigris alte pulsa exundantis harenae uerticibus ratis aetherias remeauit ad auras et fluctus supra uento librante pependit. at geminas Notus in scopulos atque horrida saxa dura sorte rapit, miserandum et triste, biremis. 275 increpuere ictu prorae. tum murice acuto dissiliens sonuit rupta compage carina. hic uaria ante oculos facies: natat aequore toto arma inter galeasque uirum cristasque rubentis florentis Capuae gaza et seposta triumpho 280 Laurens praeda ducis, tripodes mensaeque deorum cultaque nequiquam miseris simulacra Latinis. tum Venus emoti facie conterrita ponti talibus adloquitur regem maris: 'Hoc satis irae interea, genitor: satis ad maiora minarum. 285 cetera parce, precor, pelago, ne tollat acerba hoc Carthago decus, nullo superabile bello progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni Aeneadas undis totoque eguisse profundo.' Sic Venus. et tumidi considunt gurgite fluctus. 290 290a obuiaque aduersis propellunt agmina castris. Dux, uetus armorum scitusque accendere corda laudibus, ignifero mentes furiabat in iram hortatu decorisque urebat pectora flammis: 'Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi 295 ora ducis: nosco dextram. tu primus in ictus ingentis Pauli ruis ac defigis in ossa mucronem. tibi pugnacis gestantur opima Marcelli, Gracchusque cadens tibi proluit ensem. ecce manus, quae pulsantem te, belliger Appi, 300 moenia sublimis Capuae de culmine muri excelso fusa moribundum perculit hasta. ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen Fuluius excepit non unum pectore uulnus. huc prima te siste acie, cui consul in armis 305 Crispinus cecidit. me tu comitare per hostis, qui nobis, memini, ad Cannas laetissimus irae Seruili fers ora ducis suffixa ueruto. cerno flagrantis oculos uultumque timendum non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum 310 o iuuenis, qualem uidi, cum flumine saeuo insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis mersisti fundo luctantem uana tribunum. at tu, qui gelidas Ticini primus ad undas Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum, 315 incepta exequere et nati mihi redde cruorem. horrescamne ipsos, ueniant si ad proelia, diuos, cum stetis, turmae, uidi contermina caelo quas iuga calcantis summas uolitare per Alpis, cum uideam, quorum ferro manibusque capaces 320 arsere Argyripae campi? num segnior ibis nunc mihi, qui primus torques in moenia telum Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi? te<n>' uero, tene extimulem, qui, fulmina contra et nimbos tonitrusque ac summi numinis iras 325 cum starem, perferre sonos ac uana iubebas nubila et ante ducem Capitolia celsa petebas? quid uos, quis claro deletum est Marte Saguntum, exhorter, quos nobilitant primordia belli? ut meque et uobis dignum, defendite, quaeso, 330 praeteritas dextrae laudes. diuum ipse fauore uincendoque senex patriam post trina labantem lustra et non uisos tam longa aetate penatis ac natum et fidae iam pridem coniugis ora confisus uobis repeto. non altera restat 335 iam Liby<a>e, nec Dardaniis pugna altera restat. certatus nobis hodie dominum accipit orbis.' Hannibal haec. sed non patiens remorantia uerba Ausonius miles, quotiens dux coeperat ora soluere ad effatus, signum pugnamque petebant. 340 Haec procul aeria speculantem nube sororem ut uidit diuum genitor maestosque sub acri obtutu uultus, sic ore effatus amico est: 'Qui te mentis edunt morsus? da noscere coniunx. num Poeni casus ducis et Carthaginis angit 345 cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores Sidonios. gentem contra et fatalia regna Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli fractis foederibus populo modus? ipsa malorum non plus Carthago tulit exhausitque laboris, 350 quam pro Cadmea <s>u<bi>isti exercita gente. turbasti maria ac terras iuuenemque ferocem immisti Latio. tremuerunt moenia Romae, perque bis octonos primus fuit Hannibal annos humani generis. tempus componere gentes. 355 ad finem uentum, et claudenda est ianua belli.' Tum supplex Iuno: 'Neque ego, haec mutare laborans quis est fixa dies, pendenti nube resedi, nec reuocare acies bellumue extendere quaero. quae donare potes, quoniam mihi gratia languet 360 et cecidit iam primus amor, nil fila sororum aduersus posco: uertat terga Hannibal hosti, ut placet, et cineres Troiae Carthagine reg<n>ent. illud te gemini per mutua pignora amoris et soror et coniunx oro: tranare pericla 365 magnanimum patiare ducem uitamque remittas neue sinas captum Ausonias perferre catenas. stent etiam contusa malis mea moenia, fracto nomine Sidonio, et nostro seruentur honori.' Sic Iuno, et contra breuiter sic Iuppiter orsus: 370 'Do spatium muris, ut uis, Carthaginis altae. stent lacrimis precibusque tuis. sed percipe, coniunx, quatenus indulsisse uacet. non longa supersunt fata urbi, uenietque pari sub nomine ductor, qui nunc seruatas euertat funditus arces. 375 aetherias quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras, ereptus pugnae. miscere hic sidera ponto et terras implere uolet redeuntibus armis: noui feta uiri bello praecordia. sed lex muneris haec esto nostri: Saturnia regna 380 ne post haec uideat, repetat neue amplius umquam Ausoniam. nunc instanti raptum auehe leto ne, latis si miscebit fera proelia campis, Romulei nequeas iuuenis subducere dextrae.' Dum statuit fata Omnipotens urbique ducique, 385 inuadunt acies pugnam et clamore lacessunt sidera. non alio grauiores tempore uidit aut populos tellus aut, qui patria arma mouerent, maioris certare duces. discriminis alta in medio merces, quicquid tegit undique caelum. 390 ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro, excelsumque caput penna nutante leuabat crista rubens. saeuus magno de nomine terror praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis. at contra ardenti radiabat Scipio cocco, 395 terribilem ostentans clipeum, quo patris et una caelarat patrui spirantis proelia dira effigies: flammam ingentem frons alta uomebat. sub tanta cunctis ui telorumque uirumque in ducibus stabat spes et uictoria solis. 400 quin etiam, fauor ut subigit plerosque metusue, Scipio si Libycis esset generatus in oris, sceptra ad Agenoreos credunt uentura nepotes, Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset, haud dubitant terras Itala in dicione futuras. 405 Contremuere aurae, rapido uibrantibus hastis turbine, et horrificam traxere per aethera nubem. inde ensis propiorque acies et comminus ora admota ac dira flagrantia lumina flamma. sternitur, in medium contemptrix turba pericli 410 quae primis se praecipitem tulit obuia telis, gentilemque bibit tellus inuita cruorem. feruidus ingenii Masinissa et feruidus aeui in primas Macetum turmas immania membra infert et iaculo circumuolat alite campum. 415 caerulus haud aliter, cum dimicat, incola T<h>yles agmina falcigero circumuenit arta couinno. Graia phalanx patrio densarat more cateruas iunctisque astabat nulli penetrabilis hastis. immemor has pacti post foedus in arma Philippus 420 miserat et quassam refouebat Agenoris urbem. rarescit multo laxatus uulnere miles atque aperit patulas prostrato corpore late inter tela uias. inrumpit mole ruinae Ausonius globus et periuria Graia resignat. 425 Archemorum Rutilus, Teucrum Norbanus (et ambo Mantua pubenti genetrix dimiserat aeuo), obtruncat Samium bellacis dextra Caleni, at Clytium Selius, Pellaeum et uana tumentem ad nomen patriae Clytium: sed gloria Pellae 430 haud ualuit misero defendere Daunia tela. Saeuior his Latius uastabat Bruttia signa Laelius increpitans: 'Adeone Oenotria tellus detestanda fuit, quam per maria aspera perque insanos Tyrio fugeretis remige fluctus? 435 sed fugisse satis fuerit. Latione cruore insuper externas petitis perfundere terras?' haec dicens Silarum meditantem in proelia telo praeuenit. hasta uolans imo sub gutture sedit et uitae uocisque uias simul incita clausit. 440 Vergilio Caudinus, acerbo Laus Amano sternitur. accendunt iras uultusque uirorum armorumque habitus noti et uox consona linguae. quos ubi nudantis conspexit Hamilcare cretus terga fuga, 'State ac nostram ne prodite gentem' 445 uociferans subit et conuertit proelia dextra: qualis in aestiferis Garamantum feta ueneno attollit campis feruenti pastus harena colla Paraetonius serpens lateque per auras undantem torquet perfundens nubila tabem. 450 continuo infesta portantem cuspide uulnus impedit anteuolans Herium, cui nobile nomen Marrucina domus clarumque Teate ferebat. atque illi magnum nitenti et laudibus hostis arrecto capuli ad finem manus incita sedit, 455 quaerebatque miser morienti lumine fratrem, cum iuuenis subit et leto stimulatus acerbo Pleminius saeuum mucronem ante ora coruscat ac fratrem magno minitans clamore reposcit. huic proles Barcae: 'Germanum reddere uero 460 si placet, haud renuo. maneant modo foedera nostra: Hasdrubalem reuocate umbris. egone aspera ponam umquam in Romanos odia, aut mansuescere corda nostra sinam, parcamque uiro quem terra crearit Itala? tum manes inimico<s> sede repellat 465 aeterna socioque abigat me frater Auerno.' sic ait et clipei propulsum pondere toto, lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris fallebat nisus, prosternit et occupat ense. extendit labens palmas, Heriumque iacentem 470 amplexus, iuncta leniuit morte dolores. tum Libys inuadit mixtae certamina turbae conuertitque ruens per longum hostilia terga, ut cum fulminibus permixta tonitrua mundum terrificant, summique labat domus alta parentis: 475 omne hominum terris trepidat genus, ipsaque ob ora lux atrox micat, et praesens astare uiritim creditur intento perculsis Iuppiter igne. Parte alia, ceu sola forent discrimina campo quo mis<c>eret agens truculentum Scipio Martem, 480 aspera pugna nouas uaria sub imagine leti dat formas. hic ense iacet prostratus adacto, hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa, ast hos, turpe, pauor fusos proiecit in ora, horum aduersa dedit Gradiuo pectora uirtus. 485 ipse super strages ductor Rhoeteius instat, qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum et Geticas soluit feruenti sanguine Mauors laetus caede niues, glaciemque Aquilonibus actam perrumpit stridens sub pondere belliger axis. 490 iamque ardore truci lustrans fortissima quaeque nomina obit ferro. claris spectata per orbem stragibus occumbit late inter tela iuuentus: qui muros rapuere tuos miserasque nefandi principium belli fecere, Sagunte, ruinas, 495 qui sacros, Trasimenne, lacus, Phaethontia quique polluerant tabo stagna, ac fiducia tanta quos tulit, ut superum regi soliumque domosque irent direptum: mactantur comminus uno exitio, redduntque animas, temerata fereba<n>t 500 qui secreta deum et primo<s> reserasse negatas gressibus humanis Alpis. formidinis huius plena acies propere retro exanimata ruebat: haud secus ac tectis urbis Vulcania pestis cum sese infudit, rapidusque incendia flatus 505 uentilat et uolucris spargit per culmina flammas, attonitum erumpit subita formidine uulgus, lateque ut capta passim trepidatur in urbe. Verum ubi cunctari taedet dispersa uirorum proelia sectantem et leuiori Marte teneri, 510 omnes in causam belli auctoremque malorum uertere iam uires tandem placet. Hannibal unus dum restet, non, si muris Carthaginis ignis subdatur caesique cadant exercitus omnis, profectum Latio. contra, si concidat unus, 515 nequiquam fore Agenoreis cuncta arma uirosque. illum igitur lustrans circumfert lumina campo rimaturque ducem. iuuat in certamina summa ferre gradum, cuperetque uiro concurrere, tota spectante Ausonia. celsus clamore feroci 520 prouocat increpitans hostem et noua proelia poscit. Quas postquam audiuit uoces conterrita Iuno, ne Libyci ducis impauidas ferrentur ad aures, effigiem informat Latiam propereque coruscis attollit cristis, addit clipeumque iubasque 525 Romulei ducis atque umeris imponit honorem fulgentis saguli, dat gressum habitusque cientis proelia et audacis adicit sine corpore motus. tum par effigies fallacis imagine uana cornipedis moderanda cito per deuia passu 530 belligerae datur ad speciem certaminis umbrae. sic Poeni ducis ante oculos exultat et ultro Scipio Iunoni simulatus tela coruscat. at, uiso laetus rectore ante ora Latino et tandem propius sperans ingentia, Poenus 535 quadrupedi citus imponit uelocia membra et iacit aduersam properati turbinis hastam. dat terga et campo fugiens uolat ales imago tramittitque acies. tum uero, ut uictor et alti iam compos uoti, ferrata calce cruentat 540 cornipedem et largas Poenus quatit asper habenas: 'Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis? nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.' haec ait et stricto sequitur mucrone uolantem, donec longinquo frustratum duxit in arua 545 diuersa spatio procul a certamine pugnae. tum fallax subito simulacrum in nubila cessit. fulmineus ductor 'Quisnam se numine caeco composuit nobis' inquit 'deus? aut latet idem cur monstro? tantumne obstat mea gloria diuis? 550 sed non auelles umquam, quicumque secundus caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem eripies uerum nobis.' frena inde citati conuertit furibundus equi campumque petebat, cum subito occultae pestis conlapsa tremore 555 cornipedis moles ruit atque efflauit anhelo pectore Iunonis curis in nubila uitam. tum uero impatiens 'Vestra est haec altera, uestra fraus,' inquit 'superi: non fallitis. aequore mersum texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae! 560 anne huic seruabar leto? mea signa secuti, quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur, et absens accipio gemitus uocesque ac uerba uocantum Hannibalem. quis nostra satis delicta piabit Tartareus torrens?' simul haec fundebat et una 565 spectabat dextram ac leti feruebat amore. Tunc Iuno, miserata uirum, pastoris in ora uertitur ac siluis subito procedit opacis atque his adloquitur uersantem ingloria fata: 'Quaenam te siluis accedere causa subegit 570 armatum nostris? num dura ad proelia tendis, magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis? si uelox gaudes ire et compendia grata sunt tibi, uicino in medios te tramite ducam.' adnuit atque onerat promissis pectora largis 575 pastoris patresque docet Carthaginis altae magna repensuros, nec se leuiora daturum. praecipitem et uasto superantem proxima saltu circumagit Iuno ac fallens regione uiarum non gratam inuito seruat celata salutem. 580 Interea Cadmea manus, deserta pauensque, non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit saeui nota ducis. pars ferro occumbere credunt, pars damnasse aciem et diuis cessisse sinistris. ingruit Ausonius uersosque agit aequore toto 585 rector. iamque ipsae trepidant Carthaginis arces: impletur terrore uago cuncta Africa pulsis agminibus, uolucrique fuga sine Marte ruentes tendunt attonitos extrema ad litora cursus ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras; 590 pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi. sic ubi, ui caeca tandem deuictus, ad astra euomuit pastos per saecula Vesbius ignis et pelago et terris fusa est Vulcania pestis, uidere Eoi, monstrum admirabile, Seres 595 lanigeros cinere Ausonio canescere lucos. At fessum tumulo tandem regina propinquo sistit Iuno ducem, facies unde omnis et atrae apparent admota oculis uestigia pugnae. qualem Gargani campum Trebiaeque paludem 600 et Tyrrhena uada et Ph<a>et<h>ontis uiderat amnem strage uiru<m> undantem, talis, miserabile uisu, prostratis facies aperitur dira maniplis. tunc superas Iuno sedes turbata reuisit. iamque propinquabant hostes tumuloque subibant, 605 cum secum Poenus: 'Caelum licet omne soluta in caput hoc compage ruat terraeque dehiscant, non ullo Cannas abolebis, Iuppiter, aeuo, decedesque prius regnis, quam nomina gentes aut facta Hannibalis sileant. nec deinde relinquo 610 securam te, Roma, mei, patriaeque superstes ad spes armorum uiuam tibi. nam modo pugna praecellis, resident hostes: mihi satque superque ut me Dardaniae matres atque Itala tellus, dum uiuam, expectent nec pacem pectore norint.' 615 sic rapitur paucis fugientum mixtus, et altos inde petit retro montis tutasque latebras. Hic finis bello. reserantur protinus arces Ausonio iam sponte duci. iura improba adempta armaque, et incisae leges, opibusque superbis 620 uis fracta, et posuit gestatas belua turris. excelsae tum saeua rates spectacula Poenis flammiferam accepere facem, subitaque procella arserunt maria, atque expauit lumina Nereus. Mansuri compos decoris per saecula rector, 625 deuictae referens primus cognomina terrae, securus sceptri, repetit per caerula Romam et patria inuehitur sublimi tecta triumpho. ante Syphax feretro residens captiua premebat lumina, et auratae seruabant colla catenae, 630 hic Hannon clarique genus Phoenissa iuuenta et Macetum primi atque incocti corpora Mauri, tum Nomades notusque sacro, cum lustrat harenas, Hammoni Garamas et semper naufraga Syrtis. mox uictas tendens Carthago ad sidera palmas 635 ibat et effigies orae iam lenis Hiberae, terrarum finis Gades ac laudibus olim terminus Herculeis Calpe Baetesque lauare solis equos dulci consuetus fluminis unda, frondosumque apicem subigens ad sidera mater 640 bellorum fera Pyrene nec mitis Hiberus, cum simul inlidit ponto, quos attulit, amnes. sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat, quam uisa Hannibalis campis fugientis imago. ipse astans curru atque auro decoratus et ostro 645 Martia praebebat spectanda Quiritibus ora, qualis odoratis descendens Liber ab Indis egit pampineos frenata tigride currus; aut cum Phlegraeis, confecta mole Gigantum, incessit campis tangens Tirynthius astra. 650 salue, inuicte parens, non concessure Quirino laudibus ac meritis non concessure Camillo: nec uero, cum te memorat de stirpe deorum, prolem Tarpei mentitur Roma Tonantis.
BIBLIOGRAFIE:
Sursa: http://www.thelatinlibrary.com |